Shtriga

Lumnije Kadriu

DROMCA ETNOLOGJIKE NË VEPRËN E MAJERIT

Duke marrë parasysh interesimet e studiuesit Gustav Majer, për kulturën e sidomos gjuhën shqipe, është e pamundur që në materialin e mbledhur nga ai të mos hasim disa dromca etnografike. Kultura e popullit tonë është shumë e pasur dhe padyshim se në çdo tregim, përrallë, anekdotë apo këngë, do të zbulojmë elemente të shumta që hedhin dritë në mënyrën e jetesës së tij në kohë e periudha të caktuara, në botën e tij materiale e shpirtërore, në mënyrën e mendimit, në besimet e bestytnitë. Në mesin e materialit të mbledhur nga ky studiues janë edhe :”Dy histori shtrigash të dëgjuara në Mirditë”.
Para se të bëjmë një analizë të këtyre dy historive, ndoshta do të ishte mirë që në fillim të themi disa fjalë për Mitologjinë dhe për mitet apo figurat mitike, lidhur me të cilat, padyshim, është thënë mjaft, por me këtë rast do të theksoja vlerësimin e mitit sipas njërit ndër shpjegimet në “Fjalorin e Simboleve”1, ku thuhet: “Miti në njërin prej aspekteve do të mund të ishte edhe dramaturgji e jetës shoqërore apo histori e poetizuar”. Këtë këndvështrim e bën mjaft të qartë analizimi i figurave mitike sipas, të themi, njëfarë hierarkie, apo aftësive që u mveshen atyre për të shpjeguar fenomenet dhe raportet në botë. Pra, sipas kësaj ekziston ndarja e tyre në figurat me veti hyjnore si: Zana, Vitoret, e Bukura e dheut, pastaj figurat në formë shpirtërash si: hijet, shejtanët etj, figurat e kafshëve me aftësi mbinatyrore si: kuçedrat, dragojtë, gjarpërinjtë, drerët e dhitë e egra etj, si dhe figurat njerëzore me aftësi mbinatyrore që janë të lidhura ngushtë me fuqitë demoniake, apo ato hyjnore e që mund të veprojnë në dëm apo dobi të ekzistencës së njeriut të thjeshtë.
Pra, duke u bazuar në këtë ndarje, shohim se shtriga është qenie njerëzore, e cila përkufizohet si një plakë e keqe, e ligë e shëmtuar, që bën të këqija e ha njerëz të gjallë ose si një plakë që ka punë me djallin, merret me magji, plakë pa fëmijë e pa njeri. Është me rëndësi se këto veti nuk lidhen vetëm me gjininë femërore, siç është rasti me disa figura, por të njëjtat mund t’i posedojë edhe mashkulli – shtrigani.
Në historinë e parë mbi shtrigat, të shënuar nga Majeri e të titulluar Shtriga, hasim disa bestytni lidhur me këtë figurë si dhe disa forma të mbrojtjes nga kjo krijesë. Duke u nisur nga fakti se shtrigat janë qenie njerëzore, atëherë nuk ka dyshim se ato jetojnë në mesin e njerëzve, mirëpo, gjithashtu, posedojnë rekuizita të posaçme që u shërbejnë atyre me këtë apo atë rast, për arritjen e qëllimeve të veta. Kështu, në këtë tregim përshkruhet shporta e shtrigës që ishte “pa birë e biçak mren, e gjylpan e pen”, pra do të thotë boshe. Kur kjo shkon të hajë mushkëritë e djemve, kalon nëpër këtë shportë dhe thotë tri herë: “para të m’bish se të m’çoish”, që nënkupton, si duket, mundësinë e një transporti të shpejtë, e njëherësh dëshmon bestytninë e gjithëmbarshme mbi shtrigat se, mund të transformohen në qenie të tjera, si bukël apo dhelpër e madje edhe në insekte sikur psh. në miza apo flutur. Në këtë histori, siç e quan G. Majeri, jepet edhe mundësia e mbrojtjes nga shtriga apo e zbulimit të saj, po ashtu nëpërmjet magjive. Në rrëfim, në mes të shtëpisë ndizen ca kandilë dhe në mes vendoset shporta (korpi), sipas të gjitha gjasave në pozitë së prapthi, në mënyrë që shtriga të humbë orientimin, të mos mund të kthehet më apo hyjë në shtëpi.
Historia e dytë titullohet Nëna Shtrigë, me çka qysh në fillim na ofrohet informata se përkufizimi mbi shtrigën ka kuptim edhe më të gjerë, dhe se ajo mund të ketë madje edhe fëmijë të saj. Pra, këtu djali pyet nënën pse qan e ajo i përgjigjet se ka ngrënë djemtë e shoqeve (si duket, po ashtu shtriga) e tash ka ardhur koha që ta hanë edhe atë, të birin e saj. Pastaj, djali e pyet atë se në cilin dollap ato shkojnë (prapë paraqitet një rekuizit i shtrigave, ku, si duket, ato bëjnë magji apo qëndrojnë natën) dhe kur ajo i tregon, ky i propozon asaj që kur të vijnë ta hajnë djalin, të mbetet e fundit. Atëherë djali merr një thes dhe gjithë natën e vë thesin drejt dollapit, e kur ato bëjnë të dalin, të gjitha bijnë brenda dhe ky ua mbyll grykën e ato vdesin. Të nesërmen, në kuvendin e katundit, që bëhet për shkak të pesë grave të vdekura, djali, me hapjen e grykës së thesit i ngjall shtrigat, por i tregon mbarë katundit se cilat janë ato dhe për ç’arsye ato më nuk dalin më si shtriga.
Këto ishin historitë mbi shtrigat që i shënoi G. Meyeri në Mirditë, duke bërë kështu të pavdekshme diçka nga kultura popullore e shqiptarëve në atë kohë e njëherësh na frymëzon të shtrojmë pyetjen se, a thua këto besime të kota ekzistojnë edhe sot e kësaj dite. Të dhëna mbi shtrigën janë shënuar edhe më vonë, në pjesë të ndryshme të viseve shqiptare. Ndër këto të dhëna janë edhe ato të botuara në veprën e fundit të Mark Krasniqit “Aspekte mitologjike”, ku figura e shtrigës është e paraqitur në mënyrë historike, analitike e përshkruese, por me këtë rast disa të dhëna nga ky botim na shërbejnë mirë për të nxjerrë paralele interesante në mes të gojëdhënave që i shënoi Majeri në Mirditë në fund të shekullit të kaluar, në dialektin që i dëgjoi, dhe atyre që i shënoi Mark Krasniqi në dhjetëvjetëshin e kaluar. Kështu, Krasniqi shënoi se në Theth të Shalës “natën e të lidhunave” (shtatë javë para Pashkëve), kur shtrigat janë më të rrezikshme, fshatarët e vënin rrëshiqin (thesin prej lëkure) në birë të bravës dhe në mëngjes ia lidhnin mirë grykën. Nëse atë ditë vdiste ndonjë grua, ajo besohej se ishte shtrigë dhe shpirti i saj ishte në rrëshiq. Shtriga mund të ngjallej nëse hapej rrëshiqi. Pra, këtu mund të nxirren dy paralele; thesi i vendosur në birë të bravës dhe ngjallja e shtrigave pas hapjes së thesit.
Këto elemente i gjejmë edhe në një rrëfim të shënuar në Dushkajë (Dujakë), por duhet theksuar se ky i fundit është çuditërisht i ngjashëm me rrëfimin e shënuar nga Majeri. Këtu, një shoqëri prej shtatë shtrigash kishte vendosur të hante edhe nga një djalë të tyre. Shtriga e shtatë i tregon djalit se ç’plan kanë dhe në ç’kohë do të vijnë. Djali e qet thesin në birë të bravës dhe aty hyjnë shpirtërat e shtrigave e ky e liron vetëm nënën e tij. Të nesërmen, gjashtë trupat e shtrigave, kishin mbetur të vdekur, e djali u tregon të gjithëve se ato janë shtriga dhe se mund të ngjallen po ta hapë thesin. Fshatarët, në fund, vendosin t’i ngjallin dhe e hapin grykën e thesit. Ato, të përbuzura nga të gjithë e të turpëruara heqin dorë nga veprimet e tyre dhe bëhen nëna e gjyshe të mira.
Është me interes të veçantë të shënohen gojëdhënat mbi shtrigat që ende gjenden në kujtesën e plakave. Megjithatë, sot ato janë të vetëdijshme se besimet në këto figura janë vetëm bestytni dhe se në to besohej dikur moti.
Rrëfimi i parë ka të bëjë me besimet e dikurshme mbi shtrigën në qytetin e Prishtinës dhe fillon kështu: Shtriga nuk ishte grua, por dukej si grua, kishte flokë të gjata, të shprishura dhe të lëshuara, pamje që frikëson. Besohej që ajo ha fëmijët e vegjël, e madje, edhe ata në bark të nënës. Pra, për çdo dështim të fëmijës (abort), besohej se shkaktare ishte shtriga.
Kështu, thoshin se një gruaje çdo fëmijë po ia ha shtriga dhe se ajo çdo herë këtë e shihte ëndërr. Një natë, deri sa, po e njëjta grua ishte shtatzënë, duke fjetur me gjithë burrin, sheh ëndërr se po vijnë dy shtriga t’ia hanë fëmijën në bark. Ato ishin ndalur te dera e oborrit, pranë së cilës ishte i lidhur kali i shtëpisë. Atëherë, njëra shtrigë i thotë tjetrës: “Hyn ti brenda, hyn”, por kjo i përgjigjet: “Jo, s’mund të hyj se nën këmbë të kalit paska bar helmetin (Bot. Landër, marrshallojë). Atëherë gruaja zgjohet dhe ia tregon burrit ëndrrën. Të nesërmen shikojnë thundrën e kalit, ku me të vërtetë ishte i ngjitur bari helmetin, të cilin pastaj gruaja e mori dhe e mbajti me vete tërë kohën e shtrigat nuk guxuan t’i afrohen më.
Për këtë arsye, plakat, sa herë që dikush u tregonte se një nuse është me bark (shtatzënë) thoshin: “Merre qët bari helmetin e leja ngat veti”.
Rrëfimi tjetër mbi besimet në shtriga u shënua në Gjakovë. Një grua kishte vetëm një fëmijë dhe të gjithë pyetnin se pse ajo nuk mund të bënte të tjerë, por të gjithë i dështonin. Ajo thoshte se nuk mund të lindte, sepse, sa herë që mbetej shtatzënë, natën bërtiste nga frika dhe fëmija i dështonte, sepse “në gjyks më bike një figurë e keqe dhe ma gërvishte trupin, një njeri i shëmtuar”.
Po të krahasojmë këto dy rrëfime me ato të botuara nga Majeri, atëherë shohim se këtu hasim në elemente të reja që e karakterizojnë veprimtarinë e shtrigës. Pra, këtu, shtriga nuk i ha fëmijët apo mushkëritë e djemve, por duke frikësuar gratë shtatëzëna shkakton humbjen e frytit. Gjithashtu, na paraqitet mashkulli si kryes i veprës – pra besimi në figurën e shtriganit. Pra, mund të konkludojmë se besimi në figurë është ruajtur ende, por dallon mënyra e veprimit të kësaj qenieje.
Rrëfimi i tretë ka të bëjë me besimet në shtrigat, që dikur ekzistonin në Shalë të Bajgorës. Atje, nga shtrigat mbroheshin me një lloj bime që e gjenin në mal dhe që e quanin “Lugë shtrige”. Kjo bimë kishte ngjyrë kafe të mbylltë, ishte në madhësi të ndryshme, por kishte çdoherë formë të lugës, ishte pak më e butë se druri. Lugën e shtrigës ia linin lehonës nën shtrat dhe fëmijës nën djep, ose atë e qepnin në shokën me të cilën e lidhnin fëmijën e kjo shokë zakonisht ishte e zbukurur me punë dore e me rruaza të ndryshme. Lugën e shtrigës, gjithashtu, në formë hajmalie, ia qitnin fëmijëve në rroba e madje ia lidhnin edhe në flokë.
Shtriga ishte plakë e keqe, e shëmtuar në fytyrë, si vetë luga e shtrigës. Ajo, zakonisht vinte natën dhe u thoshte grave shtatzëna: “Prit veç të preki pak, veç pak sa të shnoshesh” dhe posa e prekte gruan, asaj i vdiste fëmija. Kështu, njëherë, një gruaje i kishin dështuar 12 fëmijë. Atëherë, dikush i thotë asaj që kur të kalojë Shehu me gomar nëpër fshatin e tyre, ta pyeste se si të mbrohej nga shtriga. Kur një ditë Shehu vjen, gruaja i tregon se i kishin dështuar 12 fëmijë prej plakës që aq shumë kishte frikë. Atëherë Shehu i thotë: “Merre një pulë krejt të zezë e preje kurban për fëmijën. Gjakun e pulës qite në filxhan dhe pije kurse pulën duhet ta pjekësh e ta hash, por me kusht që askush të të mos shohë. Kur të të lind fëmija t’ju ruajnë natën dy burra”. Gruaja i bën të gjitha këto dhe e lind fëmijën. Dy burra i ruanin natën. Një natë gruaja në gjumë fillon të dënesë dhe thotë se po vjen plaka, po vjen ajo gruaja e keqe. Dy burrat brofin dhe shikojnë gjithkah dhe nuk shohin asgjë. Të nesërmen në mëngjes, kur marrin të ndërrojnë fëmijën shohin se atij i ishte enjtur njëri gisht jashtëzakonisht shumë dhe i tillë i ndejti disa ditë, por megjithatë shpëtoi.
Një gruaje tjetër, po në atë vend, gjithashtu i dilnin në ëndërr shtrigat dhe kështu i dështonin fëmijët. Për t`u mbrojtur nga shtrigat, asaj ia kishin dhënë të pijë qumështin të cilin, pa dijen e saj, e kishin pirë edhe një këlysh e një macë. Atëherë, asaj nuk i dështuan më fëmijët.
Shtrigat mund të jenë edhe në raportin nënë – bijë. Kur ishin nënë e bijë “për gjini”, (pra lindin në të njëjtën kohë), ato e përzienin qumështin e tyre dhe me atë qumësht bënin kuleç, të cilët ua jepnin grave shtatzëna që të mos mund të lindin.
Këtu, prapë na paraqitet shtriga si nënë, por tash shohim se vetitë e saj mund t’i trashëgojë edhe e bija e saj dhe të veprojnë së bashku.
Nga këto gojëdhëna të shënuara këtyre ditëve mund të konstatojmë se, figura e shtrigës, edhe pse ndoshta më e zbehur, ende është gjallë në kujtesë dhe se ajo edhe më tutje paramendohet si një grua ose madje vetëm shpirti i saj që vjen natën apo paraqitet në ëndërr dhe me forcën e saj negative, që padyshim e fiton nga bashkëpunimi me djallin, u bën të këqija njerëzve e sidomos grave shtatëzëna dhe fëmijëve të tyre. Nga këto rrëfime shohim se, përpos figurës së shtrigës, e cila është grua, në besimet e popullit tonë ruhet edhe prania e burrit me aftësi të tilla, pra shtriganit, siç shihet në rastin e Gjakovës. Gjithashtu, janë të ruajtura në kujtesë edhe format e mbrojtjes nga kjo krijesë famëkeqe. Prej mjeteve mbrojtëse ndeshim lloje të ndryshme të bimëve që na çojnë drejt kultit të bimësisë hyjneshë. Në antikë, e tillë konsiderohej Artemida, që quhej edhe mbrojtëse e nënave në kohë të lindjes, por edhe në besimet në kafshë ktonike si dhe në njerëz me fuqi mbinatyrore e lidhur me forca pozitive apo me zotin siç është për shembull figura e Shehut.
Këtyre rrëfimeve të shënuara, këto ditë, pa dyshim ndihet nevoja t’i bashkangjiten edhe shumë të tjera që do të shërbejnë si material i rëndësishëm për reliktet shpirtërore në kulturën tonë popullore, e të tilla ka padyshim mjaft, por që mënyra dhe dinamizmi i jetës çdo herë e më shumë u kërcënohet me zhdukje të shpejtë.
Rëndësia dhe merita e Majerit, në dokumentimin e rrëfimeve në shekullin e kaluar, u dëshmua edhe sot, kur na u dha rasti që njërin nga rrëfimet ta krahasojmë me një gojëdhënë të shënuar pas gati një shekulli me ç’rast, ofrohet edhe një element që dëshmon afërsinë e mendësisë së popullit tonë të ndarë.

R E Z Y M E

Në materialin e mbledhur nga studiuesi gjerman Gustav Majer, në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar, gjenden edhe, siç i quan ai, “Dy histori shtrigash të dëgjuara në Mirditë” të cilat, me këtë rast, mund t’i konstatojmë si dromca etnografike që ndiçojnë diçka nga bota shpirtërore e popullit tonë dhe mendësia e tij në një periudhë të caktuar.
Sipas përkufizimit, shtriga është një plakë e keqe, e ligë, e shëmtuar, që bën të këqija e ha njerëz të gjallë ose si një plakë që ka punë me djallin, merret me magji, plakë pa fëmijë e pa njeri. Pra, është fjala për një figurë mitike që besohet se është qenie njerëzore (të njëjtat aftësi mund t’i ketë edhe mashkulli) e cila është e lidhur ngushtë me fuqitë demoniake dhe vepron në dëm të ekzistencës së njeriut. Në gojëdhënat që shënoi Majeri, shohim se ekzistojnë edhe elemente të tjera interesante lidhur me këtë figurë si p.sh.: Në përfytyrimin e saj mund të transformohet në qenie të tjera si psh. Insekte, mund të jetë edhe nënë, rekuizitat që kanë për të arritur qëllimet e veta (shporta, dollapi), si dhe mënyrat e mbrojtjes nga këto krijesa (kthimin e shportës mbrapsht, zënien e tyre me thes).
Duke i krahasuar këto gojëdhëna me të dhënat mbi shtrigat që janë shenuar gjatë këtij shekulli, shohim se në ç’masë dhe në ç’formë, ishte dhe është e përhapur në përmasa kombëtare një mendësi për shtrigat, sidomos kur gojëdhënat janë çuditërisht të përafërta, si në rastin e “Shtrigës nanë”, kurse, duke mbledhur material të ri në terren, sot, shohim se në ç’shkallë jeton ende në psikën e popullit, besimi në këtë figurë, me ç’rast mund të përfundojmë se ato jetojnë ende vetëm si relikte shpirtërore në kulturën tonë popullore, duke u kërcënuar çdo herë e më shumë me zhdukje të shpejtë falë mënyrës së jetës dhe mendimit sot.

1 Chevalier-Geerbrant:”Rijecnik Simbola”;Nakladni Zavod Matice Hrvartske, Zagreb,1983