Dashnori

Nasi Lera

(Fragment romani)

Burri elegant zbriti nga limuzina, ai pinte cigare angleze. Ia nguli sytë vajzës me kapelë burri dhe këpucë me rreth ari. Erdhi ngadalë drejt saj. Dukej që ishte i ndrojtur. Në fillim, as që vuri buzën në gaz. Në fillim i zgjati një cigare. Dora i dridhej. Ai dridhej, sepse nuk kishin të njëjtën racë dhe atij i duhej ta kapërcente këtë ndryshim. Ajo i tha se nuk e pinte duhanin. Jo, faleminderit. Nuk i tha asgjë tjetër, as lermëni të qetë. Atëherë, atij i doli pak frika. Atëherë i tha se i dukej sikur po shihte ëndërr. Ajo nuk i ktheu përgjigje. Nuk ia vlente t’i përgjigjej, e çfarë mund t’i thoshte. Ajo priti. Atëherë ai e pyeti: po ju nga vini? Ajo i tha se ishte e bija e mësueses së shkollës së vajzave të Sadekut. Ai u mendua pak dhe pastaj tha se kishte dëgjuar të flitej për këtë zonjë, për nënën e saj, kishte dëgjuar se nuk i kishte ecur me koncesionet që kishte blerë në Kamboxhia, apo nuk ishte kështu? Po, ashtu ishte.
Ai tha disa herë se ishte diçka krejt e pazakontë që po më shihte në trap. Ju as që mund ta merrni me mend, është diçka e papritur, që kaq herët në mëngjes, të shohësh në trapin për vendësit një vajzë të bardhë, një vajzë kaq të bukur, siç ishte ajo.
Ai i tha se kapela i shkonte, madje i shkonte shumë, se kjo ishte, origjinale… një kapelë burri, e pse jo, ajo ishte aq e bukur, asaj mund t’i lejohej gjithçka.
Ajo e vështroi në sy. E pyeti kush ishte. Ai i tha se po kthehej nga Parisi, ku kishte kryer studimet, se edhe ai banonte në Sadek, pikërisht pranë lumit, te shtëpia e madhe me tarraca të arta me parmakë qeramike ngjyrë të kaltër. Ajo e pyeti se ç’ishte. Ai i tha se ishte kinez, se familja e tij rridhte nga Kina e Veriut, nga Fu-Shuani. A më lejoni t’ju çoj në shtëpi, në Saigon? Ajo tha po. Ai i tha shoferit të merrte bagazhet e vajzës nga autobusi dhe t’i fuste në makinën e zezë.
Kinez. Ai i përkiste pakicës financiare me origjinë kineze që kishte në dorë tërë banesat popullore të kolonisë. Ishte ai që atë ditë kapërcente Mekongun për t’u kthyer në Saigon.
Ajo hipi në makinën e zezë. Dera u mbyll. Një ankth që mezi ndjehej e pushtoi papritur, një lodhje, si drita që mezi shuhet mbi lumë. Kudo, një shurdhësi fare e lehtë, një mjergull.
Unë nuk do të udhëtoja më me autobusin për vendësit. Që atë ditë do të kisha limuzinën që do të më çonte në lice dhe do të më sillte në pension. Do të drekoja në mjediset më të bukura të qytetit. Dhe kudo që të isha do të më vinte gjithmonë keq për gjithë çka bëja, për gjithë çka lija, për gjithë çka fitoja, si për të mirat, ashtu dhe për të këqijat, do më vinte keq për autobusin, për shoferin e autobusit me të cilin qeshja, për plakat që përtypnin gjethe piperi në ndenjëset e fundit, për fëmijët që hipnin mbi skarën e bagazheve, për familjen e Sadekut, për frikën e familjes së Sadekut, për heshtjen e saj gjeniale.
Ai nuk pushonte së foluri. Ai thoshte se ishte mërzitur nga Parisi, nga parisianet e adhurueshme, nga dasmat, nga bombat, ah, la, la, nga Kupola, nga Rotonda, mua më pëlqen Rotonda, nga klubet e natës, nga jeta “e ëmbël” që kishte çuar gjatë dy viteve. Ajo dëgjonte, duke u përqendruar tek ato të dhëna që tregonin për një pasuri, e cila duhej t’i kalonte disa milionët. Dhe ai vazhdonte të tregonte. Ishte djalë i vetëm, nëna i kishte vdekur. I kishte mbetur vetëm i ati që kishte tërë paratë. E merrni dot me mend, po mbushen plot dhjetë vjet që ai rri përballë lumit, pa e ndarë nga goja llullën e opiumit dhe tërë pasurinë e drejton nga shtrati portativ. Ajo tha se e merrte me mend.
Ai nuk do ta pranonte që i biri të martohej me prostitutën e vogël, të bardhë, nga Sadeku.
Imazhi fillon shumë para se ai t’i jetë afruar fëmijës së bardhë te parmakët e trapit, para çastit kur ai zbriti nga limuzina e zezë dhe iu afrua asaj, dhe ajo, ajo e kuptoi, ajo e kuptoi se ai kishte frikë.
Që në çastin e parë e ndjeu se ai do të ishte në mëshirën e saj. Kur të paraqitej rasti, edhe të tjerët do të ishin në mëshirën e saj. Ajo mësoi edhe diçka tjetër se, paskëtaj, padyshim, kishte ardhur koha kur nuk mund t’u bënte bisht disa detyrimeve që kishte ndaj vetes. Atë ditë ajo mësoi, gjithashtu se, për këtë as nëna dhe as vëllezërit nuk duhej të merrnin vesh. Sa hyri në makinën e zezë e ndjeu se ishte ndarë nga familja një herë e përgjithmonë. Tashmë ata nuk duhej të dinin ç’do ndodhte me të. Ata nuk duhej të dinin se po ua merrnin, se po ua hiqnin nga duart, se po ua plagosnin, se po ua prishnin. As nëna dhe as vëllezërit. Ky do të ishte fati i tyre, që sot e tutje. Për këtë po qante në limuzinën e zezë.
Tani fëmija kishte të bënte me këtë njeri, që ishte i pari, me njeriun që iu paraqit te trapi.
Ajo ditë arriti shumë shpejt, një të enjte. Ai vinte çdo ditë dhe e kërkonte në lice për ta çuar në pension. Dhe pastaj erdhi një të enjte mbasdite. E mori në makinën e zezë.
Ndodhi në Sholen. Në skaj të shëtitoreve që lidhin qytetin kinez me qendrën e Saigonit, në ato rrugë të mëdha ala amerikane të brazduara nga tramvajet, rikshat, trolejbusat. Ishte mbasdite herët. Ajo iu vodh shëtitjes së detyrueshme të vajzave të pensionit.
Apartamenti ishte në jug të qytetit. Mjedisi ishte modern, i pajisur me ngut, me mobilie të stilit modern. Ai i tha: nuk i kam zgjedhur unë mobiliet. Në studio ishte errësirë, ajo nuk i tha që ai të ngrinte grilat. Asgjë nuk kishte të qartë, nuk ndjente as urrejtje, as neveri, atëherë, pa dyshim, që nuk mbetej gjë tjetër veçse dëshira. Po këtë ajo nuk e dinte. Ajo pranoi menjëherë të shkonte, sapo ai e pyeti dje në mbrëmje. Ajo ishte atje ku duhej të ndodhej, si një e huaj. Dhe ndjeu një frikë të lehtë. Në të vërtetë gjithçka dukej të ndodhte, por edhe me atë që duhej të ndodhte në rastin e saj. Ajo ishte tepër e vëmendshme ndaj gjërave të jashtme ndaj dritës, ndaj zhurmave të qytetit, mes të cilave ishte zhytur dhoma. Ai, ai dridhej. Që në fillim e vështroi si t’i lutej që ajo t’i thoshte një fjalë, por ajo heshte. Atëherë ai ngriu i tëri, nuk e zhveshi, vetëm se i tha me zë fare të ulët se e donte si i çmendur. Pastaj heshti. Edhe ajo nuk foli. Ajo mund t’i thoshte se nuk e donte. Po nuk tha as edhe një fjalë. Atë çast ajo e kuptoi menjëherë se ai nuk e njihte, se nuk do ta njihte kurrë, se ai nuk kishte si t’i dinte të gjitha dredhitë. Dhe se, asnjëherë nuk do t’i ngrinte kurthe për ta shtënë në dorë. Ishte ajo që duhej t’i dinte. Ajo i dinte. Ajo i mësoi krejt papritur duke u nisur nga padituria e tij: ai i pëlqeu që në trap. Ai i pëlqente, gjithçka varej vetëm prej saj.
Ajo i tha: do më pëlqente që të mos më donit. Edhe sikur të më donit, do më pëlqente të silleshit me mua, njëlloj si me femrat e tjera. Ai e vështroi si i trembur, i tha: këtë doni? Ajo i tha po. Ai nuk e ndjente veten mirë në atë dhomë ku për herë të parë nuk mund të shtirej. Ai i tha se tashmë e dinte se ajo nuk do ta donte ndonjëherë. Ajo e la të fliste. Ajo vetëm i tha se nuk e dinte, nëse do ta donte apo jo. Pastaj nuk e ndërpreu më.
Ai i tha se ishte i vemtuar, tmerrësisht i vetmuar nga dashuria që kishte për të. Ajo i tha se edhe për vete ishte e vemtuar. Nuk i tha nga çfarë. Ai i tha: ju më ndoqët deri këtu pa vrarë mendjen, siç do të ndiqnit këdo. Ajo iu përgjigj se nuk kishte si ta dinte këtë, sepse deri atëherë nuk kishte ndjekur njeri deri në dhomë. Ajo i tha se nuk i pëlqente që ai t’i fliste, se e vetmja gjë që kërkonte prej tij ishte që të sillej me të, ashtu siç ishte sjellë me të gjitha femrat që kishte futur në garsonierë. Ajo iu lut që të sillej si ishte sjellë me to.
Ai ia hoqi fustanin, ia hodhi për tokë, ia zbathi mbathjet e vogla prej pambuku të bardhë dhe e çoi ashtu lakuriq në shtrat. Dhe u kthye menjëherë nga ana tjetër dhe qau. Dhe ajo, e ngathët, e duruar, e ktheu nga vetja dhe filloi ta zhveshë. E zhveshi me sytë mbyllur. Ngadalë. Ai donte të lëvizte që ta ndihmonte. Ajo i tha që të mos lëvizte. Lermë mua. I tha se do ta bënte vetë. E bëri. E zhveshi. Kur ajo i thoshte që të lëvizte trupin, ai e lëvizte me shumë zor, fare lehtë, si të kishte frikë mos e zgjonte nga gjumi.
Lëkura kishte një ëmbëlsi marramendëse. Trupi. Trupi ishte i dobët, pa forcë, pa muskuj, ndoshta kishte qenë i sëmurë dhe kurohej, në mjekër nuk kishte qime, ai nuk kishte asgjë prej burri, përveç seksit. Ishte krejt i pafuqishëm dhe vuante sikur ta kishin fyer. Ajo nuk e vështronte në fytyrë. E prekte me dorë. Ajo preku ëmbëlsinë e seksit, të lëkurës, përkëdheli ngjyrën e saj të praruar, të panjohurën e re. Ai rënkonte, qante. I pushtuar nga një dashuri e neveritshme.
Dhe, e bëri duke qarë. Në fillim ndjeu dhembje. Menjëherë pas dhembjes i hipi përsëri dëshira, ndryshoi e tëra dhe ashtu e këputur si e ndjente veten, u krodh brenda kënaqësisë që e kishte mbërthyer.
Deti, pa formë, i pakrahasueshëm me asgjë.
Fytyra e kishte përjetuar këtë çast që para se të ndodhte, që në trap.
Dhomën e përshkoi imazhi i një gruaje me çorape të arnuara. Ajo i ngjet fëmijës. Djemtë e dinin prej kohësh. Vajza nuk e dinte akoma. Ata nuk kishin biseduar asnjëherë bashkë për nënën, për atë që ata dinin dhe që i ndante prej saj, për njohjen fatale, të fundmen, për fëmijërinë e nënës.
Nëna nuk e kishte njohur kënaqësinë.
Unë nuk e dija se dilte gjak. Ai më pyeti nëse kisha dhimbje, i thashë jo, ai tha se ishte i gëzuar që nuk ndieja dhimbje.
Ma fshiu gjakun, më lau. Unë e ndiqja me sy. Ia nisëm përsëri dhe përsëri ishte e këndshme. Habitem si mora guximin të shkoj në një takim që nëna ma kishte ndaluar. Aq e qetë, aq e vendosur. Habitem si arrita t’i shkoj “deri në fund”
U pamë në sy. Ai puthi trupin tim. Më pyeti përse kisha vajtur. I thashë se duhej ta bëja atë hap, se isha e detyruar ta bëja atë hap. Ishte e para herë që bisedonim. I fola për dy vëllezërit e mi. I thashë se nuk kishim para. Se kishim mbetur pa gjë prej gjëje. Ai e njihte vëllain e madh, e kishte takuar te pika ku merrej opium. I thashë se, për të marrë opium, vëllai i madh vidhte nënën, vidhte shërbëtoret dhe pronarët e lokaleve vinin shpesh te nëna për t’i kërkuar paratë. I fola për pritat. I thashë se nëna nuk e kishte të gjatë, se ajo do të vdiste. Se vdekjen e nënës nuk mund ta shkëputje dot nga ajo që më ndodhi atë ditë.
Vura re se ai po më joshte.
Atij i vinte keq për mua, i thashë se s’kishte përse t’i vinte keq për mua, se akoma nuk isha bërë për t’u mëshiruar, se askush nuk ishte bërë për t’u ardhur keq, përveç nënës sime. Ai më tha: ti erdhe sepse unë kam para. I thashë se më vinte mirë që ai ishte i pasur, që kishte makinë dhe para, se ai i kishte pasur ato që para se ta shihja dhe se nuk do dija ç’të bëja sikur të kishte qenë ndryshe. Ai tha: sa do më pëlqente të të merrja me vete, të ikja me ty. I thashë se po ta braktisja atë çast nënën, ajo do të vdiste nga mërzia. Ai tha se me siguri që nuk do të kishte fat me mua, megjithatë të mos shqetësohesha, do të më jepte para. U shtri përsëri. Përsëri qëndruam të heshtur.
Zhurma e qytetit ishte tepër e thekshme, në kujtime ajo është si zëri i një filmi që të shurdhon, ngaqë është ngritur në maksimum. Më kujtohet fare mirë, dhoma ishte e errët, ne rrinim të heshtur, ajo ishte e përpirë nga rrëmuja e pandërprerë e qytetit, nga rrjedha e tij. Në dritare nuk kishte qelqe, kishte perde dhe grila. Mbi perde binte hija e njerëzve që kalonin këmbësoreve nën diell. Turma sa vinte dhe rritej. Hijet ishin të prera në mënyrë të rregullt nga fletët e grilave. Kërcitjet e këpucëve prej druri të godisnin në kokë, zërat të shurdhonin, gjuha kineze ishte një gjuhë britmë, tamam si i përfytyroja gjuhët e shkretëtirave, ajo ishte një gjuhë tmerrësisht e huaj.
Nga zhurma e zërave dhe nga shpeshimi përherë e më rrëmujë i kalimtarëve, kuptohej se dita po mbaronte. Ai ishte qytet qejfi, që arrinte kulmin natën. Dhe nata fillonte që me perëndimin e diellit.
Shtrati ishte ndarë nga qyteti nga grilat e tejdukshme, nga perdja prej pambuku. Asnjë material tjetër i fortë nuk na ndante nga njerëzit e tjerë. Ata nuk dinin asgjë për ekzistencën tonë. Ne, ne kapinim diçka prej tyre, ne kapnim tërësinë e zërit, zhurmën e lëvizjeve të tyre, që vinte si një sirenë, e cila lëshon një ulurimë të copëtuar, të trishtuar, pa jehonë.
Në dhomë hynin erërat e karamelit, të kikirikëve të pjekur, të supave kineze, të mishit të pjekur, të erëzave, të jaseminit, të pluhurit, të zjarrit me qymyrdruri, zjarret mbarteshin nëpër shporta, ata shiteshin rrugëve, era e qytetit i ngjante erës së fshatrave të thellë.
Papritur e pashë të veshur me një rrobë shtëpie të zezë. Rrinte ulur, pinte uiski, thithte cigaren.
Ai më tha se kur unë po flija ai kishte bërë dush. Unë vetëm sa kisha ndjerë se po më merrte gjumi. Ai ndezi një dritë në tryezën e ulët.
Ky ka zakonet e veta, mendova papritur për të, ai duhet të vijë shpesh në këtë dhomë, ky njeri duhet të bëjë shumë dashuri, ky njeri ka frikë, për të mposhtur frikën ai duhet të bëjë shumë dashuri. I thashë se më vinte mirë që ai kishte të bënte me shumë femra, që mes tyre isha dhe unë. U pamë në sy. Ai e kuptoi çfarë i thashë. Një vështrim i venitur papritur, i rremë, lëngues, vdekja.
I thashë të afrohej, të bënim përsëri dashuri. U afrua. Mbante erë të mirë cigareje angleze, parfumi të shtrenjtë, mbante erë mjalti, lëkura e tij kishte thithur erën e mëndafshit, të copës që kishte shijen e mëndafshit, të arit, ai ishte joshës. Më tha të prisnim edhe pak. Ai filloi të më thotë se, që kur po kapërcenim lumin, e kishte ndier menjëherë, se unë do të isha e tillë pas dashnorit të parë, se do të më pëlqente të bëja dashuri, se do ta mashtroja ashtu si do të mashtroja të gjitha burrat me të cilët do të shkoja. Unë isha e lumtur nga gjithçka më thoshte, dhe ia thashë edhe atij. Ai u bë i ashpër, gjendja e tij ishte e dëshpëruar, m’u hodh përsipër, më kafshoi gjinjtë prej fëmije, thërriste, shante. Nga kënaqësia e thellë, mbyllja sytë. Unë thashë me vete: qenka i shkathët, ai nuk duhet të bëjë gjë tjetër në jetë veçse dashuri, dashuri. Duart, me përvojën e tyre ishin të mrekullueshme, të përkryera. Dukej që isha me fat, sepse ai ishte një zanat i lindur që pa ditur si bëhej ta bëje me saktësinë e duhur, që pa ditur ç’thuhej të thoshte atë që duhej thënë. Ai u soll me mua si me një të përdalë, si me një femër të neveritshme, më tha se isha e vetmja dashuri e tij dhe kjo ishte ajo që duhej thënë dhe që zakonisht ta thonë kur e lëshon trupin të bëjë dhe të kërkojë dhe të gjejë dhe të marrë atë që do, pastaj, pastaj gjithçka është e mirë, asgjë nuk humbet kot, humbjet nuk duken, çdo gjë i nënshtrohet rrjedhës, forcës së kënaqësisë.
Zhurma e qytetit ishte aq pranë, aq afër, sa dëgjohej si fërkohej pas grilave. Ajo dëgjohej si të përshkonte mespërmes dhomën. E përkëdhel trupin e tij në atë zhurmë, në atë rrugëtim të saj. Deti, pafundësia që mblidhet, që largohet, që vjen sërish.
Unë iu luta ta bënte edhe një herë, edhe një herë. Të ma bënte. Ma bëri i lyer tërë gjak. Dhe kjo ishte njëlloj si të vdisje. Ishte njëlloj si të vdisje nga ajo gjë.
Ndezi një cigare dhe ma zgjati. Dhe më foli me zë fare të ulët pranë gojës. Edhe unë i fola me zë fare të ulët.
Sepse, ai nuk e dinte për vete, unë flisja për të, në vend të tij, sepse ai nuk e dinte se brenda tij kishte një hijeshi kardinali – këtë ia thashë unë.
Ishte mbrëmja që po binte. Ai më tha se nuk kisha për ta harruar për tërë jetën atë mbasdite, madje edhe kur të kisha harruar fytyrën e tij, emrin e tij. Unë i thashë, vallë, do më kujtohej shtëpia. Ai më tha: shihe me kujdes, E pashë. I thashë se ajo nuk ndryshonte aspak nga të tjerat. Ai më tha, si përherë, se ashtu ishte.
Para syve më shfaqet fytyra dhe më kujtohet emri. Ende më dalin para syve muret e bardha, perdja prej pëlhure që binte mbi furrë, dera e harkuar që të çonte në dhomën tjetër dhe në kopshtin tërë ajër – drurët i kishte drobitur vapa – të rrethuar me parmakë të kaltër, si ishte rrethuar nga katet e brezareve që bien mbi Mekong, vila e Sadekut.
Ai ishte një vend mënxyrash, i shkatërruar. Ai më pyeti për çfarë po mendoja. I thashë se po mendoja për nënën, se po ta merrte vesh të vërtetën, ajo do vriste veten. E pashë që ra në mendime dhe pastaj tha se e dinte ç’do të thoshte nëna, ajo do të thoshte: ç’trup! Ai tha se po të martoheshim, ai nuk do ta duronte dot një gjë të tillë. E pashë në sy. Edhe ai më pa në sy, më kërkoi të falur tërë krenari. Ai tha: unë jam kinez. Qeshëm. E pyeta nëse ishte e natyrshme të ishte i trishtuar, siç ishim ne. Ai tha se ne ishim të trishtuar mbasi bëmë dashuri ditën, në piskun e vapës. Mbasi ke bërë dashuri gjithmonë është e tmerrshme. Qeshi. Tha: duhesh apo nuk duhesh, gjithmonë është e tmerrshme. Ai tha se ajo do të kalonte, sapo të binte nata. I thashë se e kishte gabim, se ajo nuk ndodhte vetëm se ishte ditë, po sepse po provoja atë trishtim që prisja të provoja dhe që ishte brenda meje. Se gjithmonë kisha qenë e trishtuar. Se trishtimin e shihja edhe në fotografitë ku kisha dalë e vogël. Se trishtimit, duke pranuar si të tillë edhe atë që kisha ndier gjithmonë, atë çast, pa frikë, mund t’i vija emrin tim, aq shumë më ngjante. Sot, i thashë, ky trishtim është një mrekulli, se më në fund rashë në atë fatkeqësi që nëna ka kohë që ma ndjell kur thërret në shkretëtirën e jetës së saj. I thashë: unë nuk e kuptoj shumë mirë çfarë thotë ajo, por e ndjej se, kjo dhomë është dhoma që prisja të ishte. Flisja dhe nuk prisja të më përgjigjeshin. I thashë se nëna thërriste atë që ajo e kujtonte si të dërguarin e Zotit. Ajo thërriste se asnjëherë nuk duhej të prisje diçka, nga asnjë njeri, nga asnjë shtet, nga asnjë Zot. Ai më shihte si flisja, nuk m’i ndante sytë, kur flisja më shihte në gojë, unë isha lakuriq, më përkëdhelte dhe unë nuk e dija në më dëgjonte. i thashë se nuk bëja asgjë të keqe kur bëja diçka që më takonte vetëm mua. I tregova se sa gjë e vështirë ishte të haje, të visheshe, në përgjithësi të jetoje, me asgjë tjetër, përveç rrogës së nënës. Sa vinte dhe e kisha më të vështirë të flisja. Ai më tha: si ia bëni? I thashë se ishim në mëshirë të fatit, se mjerimi kishte shembur muret e shtëpisë, se të gjithë kishim mbetur pa strehë, duke bërë secili sipas kokës së tij. Ishim shthurur. Prandaj dhe jam këtu, me ty. Ai më kishte hipur sipër, ma bëri përsëri. Ne qëndruam ashtu, të gozhduar, duke rënkuar mes poterës së qytetit që ishte ende e huaj. Ne e dëgjuam atë edhe për njëfarë kohe. Dhe pastaj nuk e dëgjuam më.
Të puthurat në trup të bënin të qaje. Thuhet se ato të ngushëllojnë. Unë nuk qaja në shtëpi. Atë ditë, në atë dhomë, lotët ngushëllonin, si të kaluarën, ashtu dhe të ardhmen. I thashë se një ditë do të ndahesha nga nëna, se një ditë, madje, nuk do ndieja më dashuri për të. Ai vuri mbi mua kokën dhe kur më pa që po qaja, qau. I thashë se gjatë fëmijërisë sime vendin e ëndrrave e kishte zënë fatkeqësia e nënës. Se, ëndërr ishte nëna, dhe kurrë pema e Krishtlindjeve, ajo dhe vetëm ajo, nëna e rjepur për së gjalli nga mjerimi, ose nëna që fliste e tronditur në shkretëtirë, nëna që kërkonte ushqim, ose nëna që tregonte vazhdimisht ç’i kishte ndodhur asaj. Mari Lëgran dë Rubeks, nëna që tregonte për pafajësinë e saj, për kursimet e saj, për shpresën e saj.
Mbrëmja ishte futur mes grilave. Zhurma ishte rritur. Ishte më e bujshme, po më pak shurdhuese. Ishin ndezur poçet e kuqërremta të dritave të rrugëve.
Ne dolëm nga garsoniera. Unë vura kapelën prej burri me shirit të zi, këpucët me rreth ai, u hoqa një të kuq të errët buzëve, vesha fustanin prej mëndafshi. Isha plakur. Këtë e ndjeva papritur. Ai e pa dhe tha: je e lodhur.
Turma shkonte dhe vinte trotuareve në të gjitha drejtimet, ajo çante mes njerëzve e zgjebosur, si një qen pa strehë, e verbër si një lisare, ajo ishte turma e Kinës, të cilën e shoh edhe në imazhet e mirëqenies së tanishme, nga mënyra si ecin së bashku, pa u ngutur kurrë, si ndjehen të vetmuar mes turmës, do të thosha, as të lumtur, as të trishtuar, as kurreshtarë, që ecën pa u dukur se po ecën, sikur nuk e di se po ecën, po vetëm çan përpara, më mirë këtu se atje, e vetmuar dhe brenda turmës, asnjëherë vetëm për vetëm me veten, përherë e vetmuar mes turmës.
Ne shkuam në një nga restorantet kineze me kate, në një nga ata restorante që përfshijnë ndërtesa të tëra, që janë të mëdha si dyqanet e mëdha, si kazermat dhe që shtrihen mbi qytete me ballkonet dhe tarracat e tyre. Zhurma që del nga këto ndërtesa është e papërfytyrueshme në Evropë, ajo është zhurma e shërbëtorëve që porosisin me të bërtitura dhe që u përgjigjen nga kuzhina me të njëjtat bërtitje. Në këto restorante askush nuk flet. Në tarraca ka orkestra kineze. Ne shkuam në katin më të qetë, në atë të evropianëve, menyja është e njëjtë, po këtu bërtitet më pak. Këtu ka ventilatorë dhe muret janë të veshur trashë për të thithur zhurmën.
Iu luta të më tregonte si ishte bërë i pasur i ati. Ai më tha se e mërzisnin bisedat për para, po gjersa ngulja këmbë, do më tregonte ç’dinte për pasurinë e të atit. Gjithçka nisi në Sholen me banesat për vendasit. Ai ndërtoi treqind të tilla. Shumë rrugë i përkisnin atij. Ai fliste frëngjisht me një theks pak të sforcuar parisian dhe kishte pasur tërë ato ndërtesa, të cilat i kishte shitur për të blerë truall ndërtimi në jug të Sholenit. Ai mendonte se edhe orizoret e Sadekut duhej të ishin shitur. E pyeta për epidemitë. I thashë se kisha parë rrugë të tëra me banesa ku ndalohej hyrja, me dritare dhe dyer të mbyllura nga mëngjesi në mbrëmje, për shkak të epidemisë së murtajës. Ai më tha se në qytet epidemitë ishin më të rralla, se lufta kundër minjve ishte më e shpeshtë se në fshatrat e thella. Ai më bëri papritur një roman për jetën e atyre banesave. Kostoja e tyre ishte shumë herë më e vogël se kostoja e ndërtesave dhe shtëpive private dhe se ato u përgjigjeshin më mirë kërkesave të lagjeve popullore, sesa ndërtesat e veçanta. Sidomos popullsisë së varfër që vinte nga fusha dhe që i pëlqente shumë të jetonte jashtë, në rrugë, i pëlqente shumë të ishte bashkë. Dhe, të varfërve nuk duhet t’ua shkatërrosh zakonet. I ati, sapo kishte përfunduar së ndërtuari një serë ndërtesash me veranda të mbuluara që binin mbi rrugë. Ajo i bënte rrugët tërë dritë dhe tepër të këndshme. Njerëzit e kalonin ditën nëpër verandat e jashtme. Kur bënte shumë nxehtë, ata flinin aty. I thashë se edhe mua do më pëlqente shumë të banoja në një verandë të jashtme, se kur isha e vogël, të flije jashtë më dukej ëndërr. Papritur ndjeva dhimbje. Jo aq të fortë, fare të lehë. M’u duk sikur zemra më doli nga vendi dhe filloi të rrahte në plagën e gjallë dhe të freskët që më kishte hapur ai, ai që po më fliste, ai që më kishte dhuruar kënaqësinë e mbasdites. Nuk po e merrja më vesh se ç’thoshte, nuk po e dëgjoja më. Ai e pa dhe heshti. I thashë të vazhdonte të fliste. Ai vazhdoi të fliste. Fillova ta dëgjoja. Ai tha se mendonte shpesh për Parisin. Ai tha se unë isha krejt ndryshe nga parisianet, se isha shumë pak e sjelljshme. I thashë se puna e banesave nuk ishte më e levërdishme se ajo që bëja unë. Ai e mbylli gojën dhe nuk m’u përgjigj më.
Gjatë tërë kohës që vazhdoi historia jonë, gati një vit e gjysmë, ne folëm në atë mënyrë, pa bërë asnjëherë fjalë për veten tonë. Që në ditët e para ne e dinim se as që mund të bëhej fjalë për një të ardhme të përbashkët, prandaj dhe nuk folëm kurrë për të ardhmen.
Unë i thashë se qëndrimi në Francë kishte qenë fatal për të. Ai ishte i një mendjeje me mua. Më tha se në Paris kishte blerë gjithçka, femrat, njohjet, idetë. Ai ishte dymbëdhjetë vjet më i madh nga unë dhe kjo gjë e trembte. Unë e dëgjoja si fliste, si gënjente, si më donte, sa në mënyrë teatrale, aq edhe të pranueshme dhe të çiltër.
I thashë se do ta njihja me familjen time, ai bëri sikur do t’ia mbathte dhe unë qesha.
Ne nuk mund t’i shprehnim ndjenjat tona, veçse me shaka. Unë e kuptova se ai nuk mund të më donte, nuk mund të më merrte me vete, nuk mund të më çonte kudo, pa dëshirën e të atit. Ai qante shpesh, sepse nuk gjente forca të më donte përtej frikës. Unë isha heroizmi i tij, paratë e të atit ishin servilizmi i tij.
Kur i flisja për vëllezërit, atë e kapte frika, sikur të na kishin zbuluar. Atij i dukej sikur tërë njerëzit që më rrethonin, mezi prisnin kërkesën e tij për martesë. Ai e dinte se në sytë e familjes sime ishte i humbur, se sa vinte dhe do të humbiste përherë e më shumë dhe si pasojë e kësaj do më humbiste edhe mua.
Më në fund, ai tha të vërtetën, ai më tha se kishte shkuar në Francë për të kryer shkollën tregtare, të cilën nuk e kishte kryer, prandaj i ati ia kishte prerë të gjitha, i kishte dërguar biletën e kthimit dhe ai kishte qenë i detyruar të linte Francën. Kthimi ishte tragjedia e tij. Ai nuk e mbaroi shkollën tregtare. Ai shpresonte ta mbaronte këtu me korrespondencë.
Takimet me familjen filluan me dreka dhe darka në Sholen. Unë i kisha thënë se kur të vinte nëna dhe vëllezëritm, duhej t’i ftonim në restorantet e mëdha kineze, në ato restorante që ata nuk i njihnin dhe ku nuk kishin qenë ndonjëherë.
Të gjitha mbrëmjet kaluan njëlloj. Vëllezërit e mi vetëm mbllaçiteshin dhe nuk i thoshin kurrnjë fjalë. As sytë nuk ia hidhnin. E kishin të pamundur ta bënin një gjë të tillë. Po ta bënin këtë, po të përpiqeshin që ta shihnin në sy, atëherë do të ishin të aftë të kryenin studimet, t’u nënshtroheshin rregullave elementare të jetës shoqërore. Gjatë tërë atyre tryezave, vetëm nëna foli, ajo foli fare pak vetëm në fillim, kur tha disa fjalë për gjellërat që na shërbyen, për çmimet e tyre astronomike dhe pastaj e qepi gojën. Dy herët e para ai e humbi fare, provoi të tregonte për sukseset e tij në Paris, por më kot. Ishte njëlloj si të mos e kishte hapur fare gojën, si të mos e kishim dëgjuar. Përpjekja e tij humbi mes heshtjes. Vëllezërit e mi vazhdonin të mbllaçiteshin. Në asnjë vend nuk kam parë njeri të mbllaçitet si mbllaçiteshin ata.
U ngrit të paguante. Numëroi paratë. I la në pjatën e vogël. Të gjithë i mbanin sytë nga ne. Herën e parë, më kujtohet, ai rreshtoi shtatëdhjetë e shtatë piastra. Nëna, sa nuk luajti nga mendtë. U çuam për të ikur. Asnjë falënderim, nga askush. Ata nuk thoshin kurrë faleminderit për drekat dhe darkat, as mirëdita dhe as mirupafshim, as si jeni, ata nuk e hapnin kurrë gojën për gjë prej gjëje.
Vëllezërit e mi nuk do t’i flisnin as edhe një herë. Si të ishte i padukshëm për ta, si të ishte aq i imtë, sa nuk binte fare në sy, si të mos shihej dhe të dëgjohej prej tyre. Dhe, ndodhte kështu, sepse ai ishte nën këmbët e mia, se kishte pranuar që të mos e doja, se unë shkoja me të për para, se ishte e pamundur ta doja, se ai ishte gati të pranonte gjithçka që do t’i kërkoja, pa marrë as edhe një thërrimë dashuri. Dhem e gjithë kjom sepse ishte kinez, sepse nuk ishte i bardhë. Nga një bindje e tillë, që ishte e pashoqe, rridhte mënyra si heshte dhe si nuk e përfillte dashnorin tim, vëllai i madh. Ne merrnim shembull prej tij si duhej sjellë para atij dashnori. Para tyre, as unë nuk i flisja. Unë nuk duhej t’i thosha as edhe një fjalë në prani të familjes. Unë i flisja vetëm kur duhej t’i përcillja ndonjë mesazh nga ana e tyre. Për shembull, pas darkës, kur vëllezërit më thanë se donin të shkonin të pinin dhe të kërcenin te Burimi, isha unë ajo që i thashë se ata donin të shkonin te Burimi për të pirë dhe për të kërcyer. Në fillim ai u hoq sikur nuk dëgjoi. Dhe unë, sipas logjikës së vëllait të madh, nuk duhej t’ia përsërisja atë që kisha thënë një herë, po të bëja këtë do të ishte gabim, do ta ulja veten në një rang me të. Më në fund, ai m’u përgjigj. Ai më tha me zë të ulët, për t’u treguar sa më intim, se më shumë do t’i pëlqente të rrinte një çast vetëm me mua. Ai tha kështu, sepse donte t’i jepte fund torturës. Atëherë duhet ta kem kuptuar keq, ndoshta ia mora si një pabesi tjetër, ndoshta ia mora sikur donte të merrte hak, sikur donte të qortonte vëllain e madh për fyerjen dhe sjelljen e tij, po përsëri nuk duhej t’i përgjigjesha. Ai vazhdoi më tej, duke guxuar të më thotë: shikojeni, nëna juaj është e dërrmuar. Me të vërtetë, pas darkave përrallore të kinezëve të Sholenit, nënën e këpuste gjumi. Nuk i fola asnjë fjalë. Pikërisht atë çast dëgjova vëllain e madh që tha një fjali tepër të shkurtër, përcëlluese, të prerë. Nëna thoshte për të: nga të tre ne, është ai që flet më mirë. Sa mbaroi fjalinë, vëllai qëndroi në pritje. Gjithçka ngriu; te frika e dashnorit njoha frikën e vëllait të vogël. Ai nuk rezistoi dot. Do të shkonim te Burimi. Edhe nëna donte të shkonte te Burimi. Ajo do t’ia këpuste gjumit te Burimi.
Në praninë e vëllait të madh ai pushonte së qeni dashnori im. Për mua ai ishte kurrkushi, megjithëse ishte vazhdimisht pranë meje. Ai kthehej në një plagë. Dëshira ime i bindej vëllait të madh, i cili e përbuzte dashnorin tim. Sa herë që i shihja bashkë, më dukej sikur nuk do ta duroja dot atë që shihja. Dashnori im përbuzej për trupin e tij të dobët, pikërisht për atë trup që më jepte aq kënaqësi. Para vëllait tim të madh ai kthehej në një skandal të pamohueshëm, në një arsye për të të ardhur keq, të cilën duhej ta fshihje. Unë nuk mund të luftoja kundër urdhërave memece të vëllait. Unë mund të luftoja, vetëm po të ishte fjala për vëllanë e vogël. Kur bëhej fjalë për dashnorin, nuk luftoja dot kundër vetvetes. Duke folur tani për këtë, më duket sikur zbuloj hipokrizinë e fytyrës, sikur shoh pamjen e shpenguar të dikujt, që hiqet sikur nuk e ka mendjen, sikur mendon për diçka tjetër, po që në nofullat e shtrënguara lehtë, përmblidhet tërë dëshpërimi, tërë vuajtja, tërë durimi, për atë mungesë dinjiteti, vetëm e vetëm për të ngrënë mirë në një restorant të shtrenjtë, kur ajo duhej të ishte diçka e natyrshme. Kujtimi mbështillet nga qartësia e zbehtë e natës së gjahtarit. E gjitha kjo lëshon një tingull të mprehtë alarmi, një klithmë fëmije.
Edhe te Gurimi, atij nuk i foli njeri.
Të gjithë porositëm Martel Perrier, Vëllezërit e mi i rrëkëllyen menjëherë gotat e tyre dhe porositën nga një të dytë. Nëna dhe unë u dhamë edhe gotat tona. Vëllezërit e mi u dehën shpejt. Ata vazhdonin të mos i flisnin dhe filluan të shanin. Sidomos vëllai i vogël. Ai ankohej që vendi ishte aq i mërzitshëm dhe që nuk kishte kurva. Gjatë javës, te Burimi nuk kishte shumë njerëz. Unë kërceva me vëllain e vogël. Me vëllain e madh nuk kërceja kurrë, unë nuk kisha kërcyer kurrë me të. Gjithmonë më kishte penguar frika turbulluese e rrezikut, e joshjes së keqe, që ushtron mbi të gjithë afrimi i trupave.
Ne i ngjanim shumë njëri – tjetrit, sidomos në një pikë aq të dukshme, në fytyrë.
Kinezi nga Sholeni nuk fliste, ai ishte gati të shpërthente në ngashërim, ai më tha: ç’u kam bërë atyre. I thashë të mos shqetësohej, se ata silleshin gjithmonë ashtu, në të gjitha rrethanat e jetës, edhe midis tyre.
Do t’ia shpjegoja kur të ishim vetëm në garsonierë. Do t’i thosha se dhuna e fothtë, fyese, e vëllait të madh, kishte shoqëruar gjithë çka kishte ndodhur me ne, gjithë çka na kishte ngjarë. Shtytja e tij e parë ishte të vriste, t’i hiqte vizë jetës, të zhvaste nga jeta, të gjuante, të të bënte të vuaje. Do t’i thosha të mos kishte frikë. Se ai nuk rrezikonte gjë. Sepse, njeriu i vetëm që i trembet vëllait të madh, para të cilit çuditërisht ai ndruhej, isha unë.
Asnjëherë mirëdita, mirëmbrëma, gëzuar vitin e ri. Asnjëherë falimenderit. Gjithmonë gojëkyçur. Të mos kesh nevojë të flasësh kurrë. Gjithçka të mbetet memece, e largët. Ajo ishte një familje prej guri, e ngurtësuar në mënyrë të tillë që nuk e çante njeri. Çdo ditë provonim të vrisnim veten, të vrisnim. Ne jo vetëm që nuk shkëmbenim një fjalë, po nuk e shihnim dot njëri – tjetrin me sy. Të shihje, do të thoshte të të shtynte kurreshtja drejt, ndaj diçkaje, të shihje, do të thoshte të poshtëroheshe. Asnjeri nuk i pëlqente që t’ia ngulnin sytë. Ai ishte gjithmonë i turpëruar. Fjala bashkëbisedim ishte fshirë nga faqja e dheut. Pikërisht kjo gjë, më duket mua, tregon më mirë turpin dhe sedrën. Të gjitha bashkësitë, qofshin ato familjare apo diçka tjetër, për ne ishin të urryera, poshtëruese. Në qemë të bashkuar rreth parimit të turpshëm: duhet të jetoj. Ky parim ishte shkaku që ne gjendeshim në thellësinë më të errët të historisë sonë të përbashkët, në atë të të qenit që të tre fëmijë të atij njeriu të ndershëm, nënës sonë, të cilën shoqëria e kishte vrarë. Ne ishim në bisht të shoqërisë që e kishte shtyrë nënën tonë drejt dëshpërimit. Për shkak të asaj që i kishin bërë nënës sonë aq të dashur, aq të çiltër, ne e urrenim jetën, ne e urrenim njëri – tjetrin.
Nëna nuk e merrte dot me mend ku na kishte katandisur, sidomos djemtë, bijtë, dëshpërimi i saj. Por edhe sikur ta kishte marrë me mend, si do arrinte të heshtte për atë që ishte bërë vetë historia e saj? Si do ta detyronte fytyrën, zërin, dashurinë e saj, ta mashtronin? Ajo mund të vdiste. Të zhdukej. Ta shpërndante bashkësinë që nuk mund të bashkëjetonte. Të bënte që i madhi të ndahej menjëherë nga dy të tjerët, më të vegjëlit. Ajo nuk e bëri këtë. Nuk u tregua e urtë, ajo u tregua e pamatur, e papërgjegjshme. Ashtu ishte gatuar. Ajo jetoi. Që të tre e kemi dashur përtej dashurisë. Për hir të asaj që nuk do arrinte dot ta bënte, për hir të asaj që nuk arriti të heshtte, të fshihte, të mashtronte, sado të ndryshëm që ishim, që të tre e donim njëlloj.
Kjo gjë vazhdoi. Kjo gjë vazhdoi shtatë vjet. Ajo filloi kur ishim dhjetë vjeç. Dhe pastaj u bëmë dymbëdhjetë vjeç. Dhe, pastaj, trembëdhjetë. Dhe, pastaj, katërmbëdhjetë, pesëmbëdhjetë. Dhe, pastaj, gjashtëmbëdhjetë, shtatëmbëdhjetë.
Ajo zgjati gjatë tërë kësaj moshe, shtatë vjet. Dhe pastaj, më në fund, hoqëm dorë nga shpresa. E braktisëm shpresën. I braktisëm edhe përpjekjet kundër oqeanit. Nën hijen e verandës në shihnim malin e Siamit, që edhe nën diell ishte fare e zymtë, gati e zezë. Më në fund, nëna u qetësua duke u murosur brenda vetvetes. Ne ishim fëmijë heroikë, ne ishim fëmijë të dëshpëruar.
Vëllai i vogël vdiq gjatë pushtimit japonez, në dhjetor 1942. Unë e kisha lënë Saigonin, pas maturës, më 1931. Gjatë dhjetë vjetëve, ai më shkroi vetëm një herë. Asnjëherë nuk e mora vesh pse më shkroi vetëm një herë. Letra ishte e pëlqyeshme, e shkruar bukur, me një shkrim kaligrafik dhe pa gabime. Ai më thoshte se ishin mirë dhe se shkolla ecte. Ishte një letër e gjatë. Dy faqe të plota. Sa e mora, e njoha menjëherë shkrimin, shkrimin e tij prej fëmije. Ai më thoshte, gjithashtu, se kishte një apartament, një makinë, shkruante edhe e ç’marke ishte. Se, kishte filluar tenisin. Se, ishte mirë, se të gjithë ishin mirë. Se, më përqafonte fort, ashtu si më donte. Nuk thoshte një fjalë, as për luftën, as për vëllain e madh.
Shpesh, unë flas për vëllazërit e mi, si për një bashkësi, ashtu si fliste ajo, nëna jonë. Unë them: vëllezërit e mi, ajo thoshte jashtë familjes: djemtë e mi. Ajo gjithmonë ka folur për forcën e djemve të saj në mënyrë fyese. Jashtë, ajo nuk i veçonte, nuk thoshte se djali i madh ishte shumë më i fortë se i dyti, jashtë ajo thoshte se ai ishte po aq i fortë sa dhe vëllezërit e saj, që ishin bujq nga Veriu. Ajo ishte krenare për forcën e djemve, ashtu si kishte qenë për forcën e vëllezërve të saj. Ashtu si djali i madh, edhe ajo i përbuzte të dobëtit. Ajo fliste njëlloj si vëllai i madh për dashnorin tim nga Sholeni. Nuk po i shkruaj fjalët që thoshte. Ato fjalë lidheshin me kërmat që dergjeshin nëpër shkretëtira. Unë them: vëllezërit e mi, sepse kështu thosha edhe unë. Më vonë, kur vëllai i vogël u rrit dhe u bë martir, i thirra ndryshe.
Në familjen tonë ,jo vetëm që nuk u festua një festë, po ne nuk patëm kurrë një pemë të Krishtlindjeve, një shami të qëndisur, një lule. Por, edhe asnjë vdekje, asnjë varr, asnjë kujtesë. Vetëm njëri, vëllai i madh, do të mbetej një vrasës. Vëllai i vogël do të vdiste nga ky vëlla. Unë ika, u shkëputa. Deri sa vdiq, vëllai i madh e kishte nën vete të voglin.
Në atë kohë, të Sholenit, të fytyrës, të dashnorit, nëna pati një krizë çmendurie. Ajo nuk dinte gjë për atë që kishte ndodhur në Sholen. Por, ajo dyshonte për diçka, këtë e ndjeva nga mënyra si nuk m’i ndante sytë. Ajo e njihte të bijën, e njihte atë fëmijë, që kishte disa kohë që kishte fituar pamje të çuditshme, që kishte një vetëpërmbajtje, që pa frikë mund të thoshe që nuk e kishte pasur më parë, që të tërhiqte vëmendjen, fjala e saj ishte më e butë se zakonisht dhe, nga një kurreshtare për gjithçka, ishte bërë si e hutuar, vështrimi i kishte ndryshuar, ajo ishte kthyer në një spektatore të vetë fatkeqësisë së nënës, aq sa mund të thoshje pa frikë, se e sodiste ndodhinë e saj. Në jetën e nënës u shfaq një e papritur e frikshme. E bija kërcënohej nga rreziku më i madh, nga rreziku që të mos martohej kurrë, që të mos zinte kurrë vend në shoqëri, që para saj të ishte e shkatërruar, e humbur, e vetmuar. Kur e zinin krizat, nëna më hidhej përsipër, më mbyllte në dhomë, më rrihte me grushta, më çirrte, më zhvishte, më afrohej, duke më nuhatur trupin, ndërresat, thoshte se ato mbanin erë parfumi që përdornin burrat kinezë, ajo shkonte edhe më tej, shihte mos ndrresat kishin njolla të dyshimta dhe ulërinte, ta dëgjonte qyteti, se e bija ishte prostitutë, se ajo do ta nxirrte jashtë shtëpisë, se donte ta shihte të ngordhur dhe të mos i afrohej njeri, se nuk kishte më nder, se një bushtër vlente më tepër. Dhe, shkrihej në vaj, duke u lutur t’i thoshin se ç’mund të bënte me të, veçse ta dëbonte nga shtëpia që të mos qelbte vendin.
Prapa mureve të dhomës së mbyllur, vëllai.
Vëllai i përgjigjej nënës, i thoshte se ajo kishte të drejtë që e rrahte fëmijën, zëri i tij ishte i mbytur, intim, përkëdhelës, se ata duhej ta merrnin vesh të vërtetën me çdo kusht, se ata duhej ta mësonin atë, për ta penguar vajzën e vogël të mos humbiste kot, që nëna të mos binte në dëshpërim për hir të saj. Nëna e qëllonte me sa forcë që kishte. Vëllai i vogël i bërtiste që të mos e qëllonte, që ta linte të qetë. Ai shkonte dhe fshihej në kopsht, se kishte frikë mos më vrisnin, ai gjithmonë kishte frikë nga i panjohuri, nga vëllai ynë i madh. Frika e vëllait të vogël e qetësonte nënën. Ajo fillonte dhe qante për gjëmën që e kishte gjetur, për fëmijën e saj të çnderuar. Bashkë me të, qaja dhe unë. Pastaj e gënjeja. I betohesha për kokën time se nuk më kishte ndodhur gjë, se madje nuk kisha marrë as dhe një të puthur. Si mund të të shkojë në mendje, i thosha, si mund të të shkoje në mendje se mund ta bëjë atë gjë me një kinez aq të shëmtuar, aq shëndetlig. Unë e dija se vëllai i madh kishte ngjeshur veshin te dera dhe dëgjonte, se ai e dinte ç’po bënte nëna, ai e dinte se vajza e vogël ishte lakuriq dhe e kishin shqepur në dru, se ai do donte që ta rrihnin edhe më, edhe më, deri sa t’i dilte shpirti. Për nënën nuk ishte aspak e panjohur dëshira e errët, e tmerrshme e vëllait të madh.
Ishim fare të vegjël. Mes vëllezërve shpërthenin rregullisht grindjet pa asnjë shkak të dukshëm, përveç shkakut klasik të vëllait të madh, që i thoshte të voglit: ik që andej, na pengon. Me të thënë dhe drejt e me grushta. Ata ziheshin pa nxjerrë fjalë nga goja, u dëgjohej vetëm frymëmarrja, rënkimet, thurma e rëndë e grushtave. Nëna, në të gjitha rastet, vetëm sa e shoqëronte me sy skenën e kësaj opere-britmë.
Ata ishin gatuar nga i njëjti brumë inati, nga ata inate të zinj, vrasës, që nuk i gjen kund, veçse te vëllezërit, motrat, nënat. Vëllai i madh vuante, nga që nuk e bënte dot lirisht të keqen, që nuk mund të bënte keq, ashtu siç i donte qejfi, jo vetëm në shtëpi, por edhe kudo. Vëllai i vogël vuante nga që nuk kishte ç’t’i bënte asaj urrejtjeje të egër, prirjes së vëllait të madh.
Kur rriheshin, kishin frikë, si për njerin, ashtu edhe për tjetrin, se mos vdisnin; nëna thoshte se, ata gjithmonë ishin rrahur, se nuk kishin luajtur asnjëherë bashkë, se nuk kishin folur asnjëherë bashkë. Se e vetmja gjë që e kishin të përbashkët ishte ajo, nëna e tyre, e sidomos motra e vogël, se përveç gjakut, ata nuk kishin asgjë të përbashkët.
Mua më duket se vetëm për fëmijën e madh ajo thoshte: fëmija im. Kështu e thërriste nganjëherë. Për dy të tjerët, thoshte: më të vegjëlit.
Për çka ndodhte në shtëpi, ne nuk pipëtinim as edhe një fjalë përjashtë, ne kishim mësuar të heshtnim për thelbin e jetës sonë, mjerimin. Dhe, pastaj, për gjithçka tjetër. Të parëve që iu hapëm ishin dashnorët tanë, që i takonim larg pikave të banimit, në fillim në rrugët e Saigonit dhe pastaj në anijet e linjës, në trena dhe pastaj kudo.
Nënës i shkrepte papritur në kokë, sidomos në sezonat e thatë, kur shuhej dita, të ngrinte më këmbë tërë shtëpinë për ta pastruar, për të vrarë, thoshte, mikrobet, për ta freskuar. Shtëpia ishte ngritur mbi një vend të lartësuar me dhe, që e veçonte nga kopshti dhe e mbronte nga gjarpërinjtë, akrepat, milingonat e kuqe, nga vërshimet e Mekongut, sidomos nga ato që pasonin shakullimat e tmerrshme të musonit. Lartësimi i shtëpisë nga toka, të lejonte t’i hidhje kova të tëra me ujë, ta laje si të ishte kopsht. Karriget i vinim mbi tryezat, tërë shtëpia kullonte. Pianoja e sallës së vogël i kishte këmbët në ujë. Uji dilte nga korridori dhe nëpërmjet kuzhinës mbyste oborrin. Boysat e vegjël ishin tepër të gëzuar, ne ishim bashkë me ta, spërkitnim me ujë dyshemenë dhe pastaj e pastronim me sapun Marseje. Të gjithë, edhe nëna, ishim zbathur. Nëna qeshte. Nëna nuk kishte ç’të thoshte kundër asgjë. E tërë shtëpia mbante erë të mirë, ajo kishte aromën e hollë të tokës së lagur pas stuhisë, ajo aromë të bënte të hidheshe përpjetë nga gëzimi, sidomos kur ishte e përzier me aromën tjetër, me atë të sapunit nga Marseja, me aromën e pastërtisë, të ndershmërisë, të ndërresave, të bardhësisë, të nënës sonë, të dëlirësisë së pafundme të shpirtit të nënës. Uji zbriste deri në rrugë. Te ne vinin familjet e boysave, mysafirët e tyre, fëmijët e bardhë të shtëpive fqinje. Nëna ishte e lumtur nga rrëmuja, nganjëherë nëna ishte shumë e lumtur, sidomos kur harrohej koha, dhe larja e shtëpisë i shkonte për shtat lumturisë së saj. Nëna shkonte në sallon, ulej në paino, luante vetëm këngët që kishte për zemër, që i kishte mësuar në Shkollën Normale. Këndonte. Nganjëherë luante, qeshte. Çohej dhe kërcente, duke kënduar. Dhe çdo njeri mendonte, edhe nëna, se në atë shtëpi të shtrembër, që papritur ishte kthyer në pellg, në fushë, në breg të lumit, në va, në plazh, mund të ishte e lumtur.
Të parët që e mblidhnin veten ishin dy fëmijët më të vegjël, vajza dhe vëllai i vogël. Ata pushonin papritur së qeshuri dhe shkonin në kopsht, ku kishte filluar të binte mbrëmja.
Tani që po shkruaj, më kujtohet se vëllai i madh nuk ishte në Vinhlong kur lanim me ujë të bollshëm shtëpinë. Ai ishte te kujdestari ynë, një prift fshati, në Lot – e – Garonnë.
Edhe atij i ndodhte të qeshte nganjëherë, po kurrë sa ne. I kam harruar të gjitha, kam harruar të them se vëllai i vogël dhe unë ishim fëmijë që shkuleshim së qeshuri, që qeshnim aq shumë, sa na merrej fryma, sa nuk vdisnim.
Unë, luftën e shoh me po ato ngjyra që shoh edhe fëmijërinë time. Kohën e luftës e ngatërroj me mbretërimin e vëllait tim të madh. Dhe, padyshim që, kështu duhet të jetë, sepse gjatë luftës ndodhi që vdiq vëllai i vogël: si thanë, zemra e kishte lënë, ngaqë nuk duronte më. Vëllain e madh, jam shumë e sigurt, nuk e pashë asnjëherë gjatë luftës. As më interesonte fare të dija, në ishte gjallë, apo kishte vdekur. Për mua, lufta ishte si vëllai i madh, që përhapej kudo, që futej kudo, që vidhte, burgoste, që ishte kudo, në çdo pështjellim, në çdo përleshje, që ishte e pranishme në trup, në mendime, në zgjim, në gjumë, tërë kohën i përpirë nga pasioni dehës për të pushtuar pjesët e adhurueshme të trupit të fëmijës, të trupave më pak të fortë, të popujve të mposhtur, dhe këtë e bënte sepse e keqja ishte pranë, ngjitur me lëkurën.
Nuk mund të mos ktheheshim në garsonierë. Nuk mund të mos ishim dashnorë. Nuk mund të mos duheshim.
Përktheu: Nasi Lera