Bota ime fiksionale nuk më përket mua

Intervistë me Isabel Alende-n

Unë marrë letra të panumërta nga studentë, profesorë dhe gazetarë rreth punës sime. Praktikisht është e pamundur t’u përgjigjem të gjithave. Shpresoj që kjo intervistë t’u vijë sadopak në ndihmë.

A ka zhanre të tjera për zbulimin e të cilave ju keni qenë e interesuar apo e ndjeni se do të vazhdoni të punoni me tregimtari?

Në rininë time, shkruaja pjesë për teatër dhe më pëlqente; më pëlqen të punoj në grup. Gjithashtu u përpoqa të shkruaja përralla për fëmijë, kur i kisha fëmijët e vegjël. U tregoja përralla çdo natë dhe kjo ishte një stërvitje e mrekullueshme. Tani mendoj se është shumë vonë. Kam shkruar për vite me radhë humor dhe mendoj se është gjinia më e vështirë. Nuk kam provuar kurrë të shkruaj poezi dhe nuk mendoj se do të shkruaj ndonjëherë.

Shkruani në spanjisht?

Mund të shkruaj libra vetëm në spanjisht, sepse për mua është një proces organik që mund ta bëj vetëm në gjuhën time. Fatmirësisht kam përkthyes të shkëlqyer në gjithë botën.

Ju bashkëpunoni nga afër me përkthyesin tuaj? Kam vënë re se Margaret Sayers Peden ka përkthyer disa prej librave tuaj në anglisht.

Nuk ashkëpunoj nga afër me të. Ajo bën një punë të shkëlqyer. S’më ka shkuar ndonjëherë ndër mend ta korrigjoj! Gjithsesi në gjuhët e tjera s’ia kam idenë se kush i përkthen librat e mi. Për këtë kujdeset botuesi.

Kur shkruani fiksion a punoni deri në hollësira, për të thënë të vërtetën apo gënjeshtrën, kur zbuloni sadopak realitetin, apo me idetë të cilat mund të shkojnë mirë ose keq me njëra – tjetrën?

Gënjeshtra e parë në fiksion është kur autori vë një lloj rregulli në kaosin e jetës, rregull kronologjik ose çfarëdolloj rregulli që zgjedh ai. Si shkrimtar ti zgjedh një pjesë të së tërës, vendos që disa gjëra janë të rëndësishme dhe pjesa tjetër. Dhe ti do të shkruash për ato gjëra nga perspektiva jote. Jeta nuk ecën në këtë mënyrë. Çdo gjë ndodh spontanisht, në mënyrë kaotike dhe ti nuk mund të zgjedhësh dot. Ti s’mund ta drejtosh dot jetën, ajo të drejton ty. Kështu që kur e pranon si shkrimtar, se fiksion do të thotë të gënjesh, atëherë je i lirë, mund të bësh gjithçka. Pastaj fillon të ecësh në rrathë. Sa më i madh të jetë rrethi, aq më shumë të vërteta mund të gjesh. Sa më i hapur të jetë horizonti, aq më shumë mund të ecësh, të zgjatesh në gjithçka, mundësitë për të gjetur pjesëza të vërteta janë më të mëdha.

Nga frymëzoheni?

Jam dëgjuese e mirë dhe gjurmuese historish. Çdo njeri ka histori dhe të gjitha historitë janë interesante, në qoftë se thuhen me tonin e duhur. Lexoj gazeta dhe shpesh edhe lajme të vogla e të parëndësishme, që mund të më frymëzojnë të shkruaj një roman të tërë.

Si ju vjen frymëzimi?

Harxhoj dhjetë-dymbëdhjetë orë në ditë, duke ndenjur vetëm e duke shkruar në dhomë. Nuk flas me njeri, nuk e ngre telefonin. Jam thjesht mjet i diçkaje që ndodh përtej meje, i zërave që flasin përmes meje. Jam duke krijuar një botë fiskionale, por që nuk më përket mua. Nuk jam zoti, jam thjesht mjet. Gjatë ushtrimit të gjatë e shumë të duruar të të shkruarit, kam zbuluar shumë për veten time dhe jetën. Kam mësuar. Nuk jam e vtëdijshme për atë që shkruaj. Është një proces i çuditshëm; është si të zbulosh gjatë të gënjyerit në fiksion, çikërrima që janë të vërteta për ty, për jetën, njerëzit dhe se si ecën bota.

Mund të flisni për personazhet?

Kur zhvilloj një personazh, zakonisht shoh për një person që mund të më shërbejë si model. Në qoftë se e kam në mendje atë person, është më e thjeshtë për mua të krijoj personazhe të besueshme. Njerëzit janë kompleksë dhe të ndërlikuar, rrallë i shfaqin të gjitha anët e personalitetit, po kështu duhet të jenë edhe personazhet.

Unë i lë personazhet të bëjnë jetën e tyre në libër. Shpesh më bëht se më dalin jashtë kontrollit. Fabula merr në drejtim të paparashikuar dhe detyra ime është ta shkruaj, jo ta fus me forcë atë në dietë e mia të mëparshme.

Shkruani në kompjuter?

Mbaj shënime gjithmonë. Kam një bllok në kuletë dhe kur shoh ose dëgjoj diçka interesante, e mbaj shënim. Pres copa nga gazetat dhe mbaj shënime nga lajmet e TV. I shkruaj historitë që njerëzit më thonë. Kur filloj një libër i nxjerr të gjitha këto, sepse ato më frymëzojnë. Shkruaj direkt në kompjuter, pa bërë plan që më parë, duke ndjekur instinktin. Kur historia është shkruar, e shtyp për herë të parë, e lexoj, dhe atëherë kuptoj se për çfarë bëhet fjalë në libër. Në dorëshkrimin e dytë të merrem me gjuhën, tensionin, tonin dhe ritmin.

Çfarë e bën fundin e një libri të mirë?

Nuk e di. Në tregim është ndryshe nga romani. Një tregim vjen si një i tërë, vetëm një fund është i përshtatshëm për tregimin. Gjithë të tjerat nuk bëjnë. Dhe ti e di këtë, e ndjen. Në qoftë se nuk e gjen dot fundin, atëherë s’ke më tregim, është e kotë të punosh më me të. Për mua tregimi i ngjan një shigjete, ajo duhet të marrë drejtimin e duhur që në fillim dhe ti duhet ta dish mirë se cili është qëllimi yt. Në roman këtë nuk e di kurrë. Kërkon durim dhe punë të përditshme, si të qëndisësh një mbulesë me shumë ngjyra. Duhet të ecësh ngadalë, ke një model në kokë. Po menjëherë e kthen dhe kupton se është diçka tjetër. Është një përvojë shumë tërheqëse, sepse ka një mënyrë më vete. Në tregim ti i ke të gjitha nën kontroll, megjithatë ka shumë pak tregime të bukura. Dhe ka shumë romane që ia vlen të kujtohen. Në tregim ka më shumë rëndësi si e thua dhe jo çfarë thua, forma është shumë e rëndësishsme. Në roman mund të bësh gabime dhe prapë shumë pak njerëz mund t’i vënë re.

Nga jeni ndikuar më shumë?

Unë i përkas brezit të parë të shkrimtarëve latino-amerikën që janë rritur duke lexuar shkrimtarë të tjerë latino-amerikanë. Para meje, vepra e shkrimtarëve tanë nuk ishte e përhapur mirë në kontinentin tonë. Prandaj në Kili ishte shumë e vështirë të lexoje shkrimtarë të tjerë nga Amerika Latine. Ndikimin më të madh e kam pasur nga bumi i gjithë shkrimtarëve të mëdhenj të letërsisë amerikano-latine. Po ashtu edhe nga romancierët rusë dhe anglezë dhe librat për adoleshentë që i lexoja kur isha fëmijë. Nga këta libra mora sensin e fabulës dhe të karaktereve të forta. Shpesh ndikohem edhe nga filmat.

Ç’ndodh kur filloni një roman?

Kur filloj, kam një sëkëlldi totale. Nuk e kam idenë se ku po shkon fabula apo se çfarë po ndodh, ose pse po e shkruaj. Di vetëm se po shkruaj, sepse në njëfarë mënyre jam e lidhur me ngjarjen, gjë që s’e kuptoj në momentin kur shkruaj. E kam zgjedhur atë ngjarje, sepse ka qenë e rëndësishme për mua në të shkuarën ose do të jetë në të ardhmen.

Merreni shumë me redaktimin?

Po, me gjuhën dhe tensionin, por jo me fabulën. Ngjarja dhe personazhert kanë jetën e tyre. Nuk mund t’i kontrolloj dot personazhet. Unë dua që personazhet të jenë të lumtur, të martohen dhe të kenë shumë fëmijë e të jetojnë të lumtur gjithë jetën më pas, por kurrë nuk ndodh kështu.

A mund të na flisni për efektet shëruese të të shkruarit dhe veçanërisht kur keni shkruar librin tuaj, Paula? Mendoj se kur keni shkruar Paula-n për ju duhet të ketë qenë shumë e vështirë dhe e dhimbshme.

Kur po shkruaja Paula-n, ndihmësja ime vinte në zyrë dhe më gjente duke qarë. Më përqafonte dhe më thoshte: “Nuk duhet ta shkruash këtë”. Dhe unë i përgjigjesha: “Unë po qaj se jam duke u shëruar. Të shkruarit është mënyra ime e të qarit, kështu që s’ka problem se qaj. Është shumë mirë qqë unë arrij të qaj. “Ai libër u shkrua me lot, por me lot shërimi. Pasi u mbarua, e ndjeva që vajza ishte e gjallë në zemrën time, kujtimi i saj po ashtu. Nuk i mbaj mend detajet, emrat, vendet dhe kjo është edhe arsyeja pse i shkruaj çdo ditë letër nënës. Për aq sa shkruaj, e ruaj në kujtesë. Kur shkruajta për Paula-n dhe jetën tonë bashkë, e regjistrova në kujtesë përgjithmonë. Nuk do ta harroj kurrë. Kjo është jeta e shpirtit.

Kur lexova Paula-n, u befasova se sa vetëzbuluese ishte. Nomralisht njerëzit nuk flasin për atë lloj dhimbjeje. Përvoja jote e vdekjes, sëmundjes dhe tragjedisë ishte një dhuratë ndaj shumë njerëzve.

Ndihem e lidhur me ata lexues që e kanë lexuar për mua. Dhimbja është universale. Ne të gjithë e përjetojmë dhimbjen, humbjen dhe vdekjen në të njëjtën mënyrë. Marr letra nga gra më të mëdha se unë në moshë, që kanë humbur fëmijët, nga doktorë që e ndjejnë se nuk do të mund t’i shohin pacientët e tyre në po atë mënyrë që bënin para se të lexonin librin. Shumë nga letrat vijnë nga vajza të reja, të cilat nuk kanë ndier kurrë humbje të vërtetë, por që e kuptojnë se nuk e kanë ndjenjën e familjes ose të ndihmës në bashkësi, ndihen shumë të vetmuara. Duan të lidhen me një njeri në po atë mënyrë që isht e lidhur Paula me të shoqin. Marr letra nga nëna që kanë humbur fëmijët dhe që u duket sikur do të vdesin nga hidhërimi. Po njeriu nuk vdes kaq lehtë. Është hidhërimi më i vjetër i grave. Të gjitha nënat për mijëvjeçarë me radhë, kanë humbur fëmijët. Është vetëm një numër i privilegjuar që mund të presin t’u rrojnë të gjithë fëmijët.

Shumë kritikë e konsiderojnë Paula-n si librin tuaj më të mirë. A mund të thoshit se të shkruarit e tij ju ka tërhequr më shumë se të gjithë librat e tjerë?

Po, gjithë të tjerët ishin sprova. dhe tani zbuloj se është shumë e vështirë të shkruaj përsëri. Për çfarë mund të shkruaj më shumë se për Paula-n?

Mendoni se është njeriu ai që zgjedh se për çfarë duhet të shkruajë apo është subjekt që ju zgjedhi ju?

Mendoj se tregimet më zgjedhin mua.

Pra ju në fillim jeni një treguese historish dhe vetëm më vonë bëheni shkrimtare?

Po. Të rrëfyerit e historive është punë qejfi; të shkruarit kërkon shumë mund!

Ju ndihmon profesioni juaj si gazetare?

Unë punoj me emocionet. Gjuha është mjeti, instrumenti. Subjekti bën fjalë gjithmonë për disa emocione të thella që janë shumë të rëndësishme për mua. Kur shkruaj, mundohem ta përdor gjuhën në mënyrë sa më të efektshme, tamam siç bën një gazetar, ke pak hapësirë e kohë ta kapësh lexuesin prej zverku dhe të mos e lësh të shkojë. Kjo është ajo që përpiqem të bëj me gjuhën, të krijoj tension. Nga gazetaria gjithashtu përdor edhe gjërat praktike, si kërkimin, drejtimin e një interviste dhe bisedat me njerëzit në rrugë. Gjithë kjo është e vlefshme për mua si shkrimtare.

Kur ju shkruani rreth të qenit e hapur ndaj përvojave, a jeni e hapur edhe ndaj një bote magjike? A vijnë shpirtrat dhe ju sugjerojnë fjalë, imazhe apo skena?

Po. Deri diku. Po ashtu, ka edhe një proces intelektual, sigurisht. Por ka diçka magjike në të rrëfyerit e ngjarjeve. Troket në një botë tjetër. Subjekti bëhet një i tërë kur ti troket në një ngjarje kolektive, kur historitë e të tjerëve bëhen pjesë e të shkuruarit dhe ti e di se nuk është vetëm historia jote. Kam një ndjenjë se unë nuk sajoj gjithçka, se në njëfarë mënyre zbuloj gjëra që janë të një përmase tjetër, se ato gjëra janë tashmë atje dhe se detyra ime është t’i gjej e t’i hedh në fletë. Por unë nuk i kamufloj. Dhe në vitet kur kam qenë duke shkruar, gjërat që kanë ndodhur në jetën e në shkrimet e mia më kanë provuar se ka një botë tjtër. Kur shpenzon shumë orë, aq orë sa harxhoj unë, në qetësi dhe e vetmuar, je në gjendje ta shohësh atë botë. E marr me mend se njerëzit që luten për orë me radhë ose që janë thjesht të vetmuar, në ndonjë kuvend ose vend tjetër, përfundojnë duke dëgjuar zëra dhe duke parë vizione, sepse vetmia dhe qetësia i krijojnë kushtet për këtë. Ndonjëherë shkruaj diçka dhe jam praktikisht e bindur që është thjesht fantazia ime. Muaj ose vite më vonë, zbulova se ishte e vërtetë. I kishte ndodhur dikujt, diku. Dhe unë jam kaq e kujdesshme kur kjo ndodh… “Ç’të jetë kjo? Po sikur gjërat të ndodhin, ngaqë ato unë i shkruaj? Duhet të tregoj shumë kujdes për fjalët. “Por nëna ime thotë “Jo, ato gjëra nuk ndodhin si i shkruan ti. Ti s’e ke atë fuqi. Mos u bë kaq arrogante. Ajo që ndodh, është se ti mund t’i shohësh dhe të tjerët jo, sepse nuk kanë kohë, janë të zhytur në zhurmën e botës.” Gjyshja ime ishte mendjehollë. Dhe megjithëse nuk shkruante, mund t’i merrte me mend gjërat dhe të trokiste në ato ngjarje e ndjenja të panjohura. Ishte e vetëdijshme.

Njerku juaj ju quante maniake mitesh.

Po. Ai thotë se unë jam gënjeshtare. Kur po shkruaja Paula-n, për herë të parë nisa të shkruaj një memuar. Në memuar pritet që njeriu të thotë të vërtetën. Njerku dhe nëna ime më kundërshtonin në çdo faqe, sepse nga perspektiva ime, bota e fëmijërisë, jetës sime, është katërçipërisht e ndryshme nga mënyra se si e shohin ata. Shoh ngjyra, emocione të një rrjete të padukshme, fije të cilat në njëfarë mënyre i lidhin këto gjëra. Është një anë tjetër e së vërtetës.

Joyce Carol Oats-i flet për një kujtim të qartë, a thua se ai hyn e ndriçon në një vend të caktuar. Po mendoj për ndryshimin mes asaj çka kujtoni ju nga fëmijëria juaj, duke qëndruar e varur nga lart-poshtë në një pajisje të menduar për të nxitur zgjatjen dhe asaj që njerku juaj mban mend si një pajisje pak a shumë e sigurt. Ndoshta ju mbani mend atë çka keni ndjerë, pra ndërkohë që keni qëndruar e varur në një pajisje të sigurt, e keni ndjerë veten faktikisht si të lidhur prej qafe.

Ka shumë gjëra si kjo në librat e mi. Për shembull më kujtohet një ngjarje, por nuk më kujtohet vendi, data, personi ose emri. Por më kujtohet diçka që më ka ngelur ndër mend nga kjo ngjarje.

Sikurse disa njerëz mbajnë mend datën ose çfarë kishin veshur.

Ose mbajnë mend të vërtetën. Ndoshta më kujtohet vetëm ajo që kam fantazuar rreth ngjarjes. E vërteta ime është se…

Por në fund, si tek Eva Luna, ti nis të thuash diçka dhe pastaj…

Ndoshta nuk ka ndodhur ashtu. Unë gjithmonë kam përshtypjen se nuk ka ndodhur në atë mënyrë. Kam pesëdhjetë variante se si e kam takuar Will-in, burrin tim. Ai thotë që janë që të gjitha të vërteta.

Në romanet tuaja të mëparshme, në kaosin politik të Amerikës Latine, qeveria është e pabesë, e paqëndrueshme, është gjithmonë ajo ndjenja kafkiane se çfarëdo lloj gjëje që të bësh, nuk ke për ta kuptuar qeverinë. Bota po ndryshon, po bëhet e pavarur. E konsideroni botën e shpirtit si një vend pak më të varur? A ndodh që një plan i pafundëm të ketë kuptim në botën e shpirtit, dhe në botën reale jo?

Është pyetje e vështirë. Bota shpirtërore është vendi ku nuk ka të mirë e të keqe. Nuk është një botë e së bardhës dhe e së zezës, siç duket bota e vërtetë. Nuk ka rregulla të ngurta të asnjë lloji. Në këtë kuptim është krejtësisht ndryshe nga plani i pafundëm që është një shaka e propozuar nga një lutës në romanin tim Plan i pafund. Në botën shpirtërore ka vetëm qëllim, vetëm qenie. Nuk ka kuptim e mira ose e keqja. Gjithçka shkon në mënyrë shumë të qëndrueshme e të qetë. Dhe pikërisht se gjërat janë kaq të dyanshme në atë kuptim, kaq delikate e të papërqendruara, ky është një vend i sigurt. Nuk ke pse të vendosësh për diçka. Gjërat janë, ti thjesht lundron ose s’di si ta them, ti je atje. Në një formë shumë, shumë delikate. Për mua është një vend shumë i sigurt. Ky është vendi nga më vijnë historitë. Është vend i dashurisë.

Duket një buadallallëk i madh. Jeta ime është përcaktuar nga dy gjëra që kanë qenë shumë të rëndësishme, dashuria dhe dhuna. Ka dëshpërim, dhimbje e vdekje, por ka edhe një tjtër përmasë paralele dhe kjo është dashuria. Dashuria ka shumë forma, por dashuria e tipit që unë po flas, është e pakushtëzuar. Për shembull, mënyra se si duam një pemë. Në të njëjtën mënyrë do edhe një kafshë. Po ashtu duam edhe fëmijët. Ndërkohë që marrëdhëniet vijnë e ndërlikohen, ti fillon e pyet më shumë. Do diçka në shkëmbim të dashurisë tënde. Ti pret dhe dëshiron e do që të tjerët të të dashurojnë siç dashuron ti.

Në këtë botë shpirtërore, që është një botë me dashuri, nuk ka kushte. Ashtu siç i dua unë nipërit e mi. Mendoj se ata janë të përsosur. Nuk ka rëndësi nëse ata rriten apo qëndrojnë siç janë, sepse mund t’i shoh ata siç kanë qenë foshnja të sapolindura, i shoh adoleshentë ose të rritur. Shpirti nuk ka moshë. Kjo është ndoshta ajo që doja të thoja. Kur duam diçka thellësisht dhe plotësisht, duam thelbin.

Mendoj se po flisni për trashendencën, aftësinë për të lëvizur sipër dhe tej kësaj bote reale drejt një kuptimit trashendent të ndjenjave e emocioneve. Do ta pranonit se romanet tuaja përcaktohen nga kjo karakteristikë më shumë se nga të tjerat?

Është e çuditshme që vepra ime është klasifikuar si realizëm magjik, sepse unë e shoh që është thjesht letërsi realiste. Thonë që në qoftë se Kafka do të kishte lindur në Meksikë, do të kishte qenë shkrimtar realist. Kaq shumë varet se ku ke lindur.

Irena dhe Francisco në Nga dashuria dhe hijet, janë ribërë plotësisht në fund të romanit. Ata futen në makinë dhe shohin njeri-tjetrin, secili duke menduar kush është tjetri. Ata nuk e njohin njeri-tjetrin fizikisht, por megjithatë njohin shpirtin e tyre. Është një pohim i rëndësishëm, që romani e bën në mënyrë shumë realiste.

Ne romanin Nga dashuria dhe hijet u akuzova se isha sentimentale dhe shumë politike. Por më pëlqen ai libër. Para së gjithash sepse ngjarja është e vërtetë. Ngjarja kryesore ka të bëjë me një krim politik të kryer në Kili, për të cilin unë hulumtova. Personazhet janë të vërteta. Por edhe sepse futi Will-in në jetën time. Will-i e lexoi atë libër, ra në dashuri me të e më në fund ra në dashuri me mua. Dhe përfundimisht, sepse solli në jetën time vetëdijen, se sa e fuqishme mund të jetë fjala e shkruar: si mund të trokasësh në botën për të cilën po flasim e të zbulosh gjërat që nuk do të mund t’i kuptoje dot, nëse nuk do të kishte lidhjen me njohjen kolektive, që vjen nëpërmjet të shkruarit.

Ju njëherë keni thënë se vini nga një botë kaq e dhuruar, saqë e keni të vështirë të shruani skena erotike. Duke marrë si shembull dashurinë e Francisco-s dhe Irena-s, që është shumë metaforike, shumë e bukur dhe e përhumbur, them me bindje se ju i jeni larguar dhunës, dhe keni zhvilluar aftësinë për të shkruar ndjeshmërisht. E bëni këtë në mënyrë të vetëdijshme?

Jo, mendoj se ka të bëjë me librin. Çdo libër ka një mënyrë të shkruari. Çdo histori ka një mënyrë të vetën të të rrëfyerit. Subjekti përcakton tonin me të cilin ne duhet të tregojmë gjërat. Francisco dhe Irena janë dy të rinj që e dëshirojnë njëri-tjetrin në fillim dhe më pas bien në dashuri. Në kohën që ata bëjnë dashuri, janë tamam të dashuruar. Për herë të parë në jetën e tyre përballen me brutalitetin e vdekjes, torturën, represionin e dhunës. Të bërit dashuri, i sjell ata prapë nga ferri në jetë, në parajsën e dashurisë. Më vonë ata shkatërrohen nga rrjedha e ngjarjeve. Skena është treguar në atë mënyrë, sepse edhe unë nuk isha aq e vetëdijshme, i ngjan mitit të Euridices: Orfeu zbret në ferr për të sjellë përsëri në jetë të dashurën e tij.

Në një leksion, ju keni thënë se nuk do të shkruani më tregime. Jeni e prerë që nuk do t’i ktheheni këtij zhanri?

Nuk e di. Nuk duhet të them kurrë që s’do të bëj diçka. Tregimet vijnë te ty si të tëra. romani është punë, punë, punë dhe një ditë i vjen fundi, mbaron. Por tregimi është diçka që vjen si gripi. Tregimi kërkon frymëzim. Befas ke një kthjelltësim që të lë ta shohesh ngjarjen nga një tjetër kënd, që është krejtësisht i papritur. Dhe s’e ngacmon dot ti. Kjo ndodh. Shkon në një vend, shikon të tjerët duke kërcyer dhe papritur, kupton marrëdhëniet mes këtyre njerëzve ose të duket se percepton diçka që asnjeri tjetër në dhomë nuk është në gjendje ta shohë. Dhe më në fund e ke tregimin.

Na flisni për Tregimet e Eva Luna-s.

Ato u shkruan me zërin e protagonistes së një romani tim të mëparshëm.: Eva Luna-s. Me përjashtim të tregimit të fundit, Jemi bërë nga balta që është historia sesi Rolf Carlé gjen një vajzë të vogël në baltë dhe e ndihmon të vdesë, i cili nuk u shkrua nga perspektiva e Eva Luna-s, por nga këndvështrimi i tij. KJo histori ka ngjarë me të vërtetë më 1985, në Kolumbi, ku shpërtheu një vullkan me emrin Nevado Ruiz dhe një valë balte mbuloi një fshat të tërë. Me mijëra njerëz vdiqën. Pjesën më të madhe të njerëzve nuk i gjetën dhe përfundimisht e deklaruan të gjithë vendin varrezë, tokë të shenjtë. Mes shumë viktimave ishte një vajzë e vogël, nëntë vjeçe që quhej Omaira Sances. Kjo vajzë me flokë të shkurtra e kaçurrela, me sy të mëdhenj të zinj, ndenji në agoni për katër ditë e ngecur në llucë. Autoritetet nuk mundën t’ia shpëtonin jetën, megjithatë media arriti ta futte kameran televizive në helikopterë, aeroplanë, autobusë. Në gjithë botën për katër ditë, shikuesit mundën të shihnin agoninë e këtij fëmije.

Ju shkruani në spanjisht, por jetoni në një mjedis anglez në SHBA. Jam shumë e çuditur nga aftësia juaj për të shndërruar atë që të gjithë e konsiderojnë si disavantazh, në favorin tuaj. Shumica e njerëzve do ta konsideronin të jetuarit me një gjuhë të dytë si mospërfillje.

Por kjo është fantastike. Kush do të donte të rrinte në qendër të vëmendjes. Ditën tjetër dëgjova diçka të mrekullueshme në TV, rreth problemeve që i duhet të përballojë ky vend pas dhjetë vjetësh, krime, dhunë, mungesë vlerash, shkatërrimin e familjes, shtatëzaninë në adoleshencë, droga, Sida. Dikush tha diçka shumë të bukur. “E keni vënë re se emigrantët e rinj nuk kanë kësi problemesh?” Sepse ata erdhën në këtë vend me të njëjtat ide e të njëjtën forcë me të cilën erdhën gjyshërit e tyre. Të jesh i mospërfillur, do të thotë të jesh emigrant i ri. Nëse mund ta transferosh mospërfilljen në diçka pozitive, në vend që ta jetosh atë si diçka negative, ky është një burim i mrekullueshëm force.

Ne flasim për zërin e femrës në letërsi dhe kjo është një perspektivë nga e cila ju shkruani në mënyrë shumë të suksesshme. A ishte e vështirë të shkruanit me zërin e një burri te Plani i pafund?

Jo. Edhe te Shtëpia e shpirtrave kam shkruar nga perspektiva e një burri dhe me zërin e tij. Disa pjesë në libër janë treguar nga Esteban Trueba. Nuk më duket aspak e vështirë. Me Plani i pafund ishte e lehtë, sepse kisha burrin që më drejtonte. Atëherë e kuptova se ngjashmëritë janë më të mëdha sesa ndryshimet në gjini. Në thelb, njerëzit janë shumë të ngjashëm, por ne kemi ngecur te ndryshimet, në vend që të vëmë në dukje ngjashmëritë. Kur hyra në brendësi të personazhit mashkull, që mbështetet te burri im, Willy Gordon, më është dashur ta njihja shumë më tepër sesa po të kisha jetuar edhe tridhjetë vjetë me të.

Ky duket se është tamam momenti për t’u kthyer prapë në botën e shpirtrave, nga e nisëm. A do të shtoje se tipareve të botës shpirtërore u mungon gjinia?

Ndoshta ka gjini brenda. Gjatë gjithë jteës sime kam qenë feministe dhe kam luftuar për problemet feministe. Kur isha e re luftoja me shumë agresivitet. Luftoja atëherë. Dhe tani ijamë më e ndërgjegjshme për gjërat thelbësore të cilat ne, burrat dhe gratë, duhet të zbulojmë e kjo mund të na bashkonte. Por mos më keqkupto. Jam feministe dhe bile një feministe shumë krenare!

Kritikët e përcaktojnë stilin tuaj të të shkruarit si “realizëm magjik”. Të gjithë librat tuaj janë shkruar në këtë gjini?

Mendoj se çdo histori ka mënyrën e vet të të treguarit dhe çdo personazh ka zërin e tij. Dhe ti nuk mund të përsërisësh gjithmonë të njëjtën formulë. Realizmi magjik, që ishte shumë i pranishëm te Shtëpia e shpirtrave, nuk ekziston në librin tim të dytë Nga dashuria dhe hijet. Dhe kjo, sepse libri im i dytë u bazua në një krim politik, që ndodhi në Kili pas vrasjes së Salvador Alende-s, kështu që ka marrë më shumë për nga kronika gazetareske.

Realizmi magjik nuk është në gjithë librat e mi. Ka raste kur ecën mirë dhe raste kur s’ecën mirë. Nga ana tjetër, ju do t’i gjeni elementet e tij në pjesën më të madhe të letërsive nga e gjithë bota, jo vetëm në Amerikën Latine. Do ta gjeni në sagat skandinave, në poezitë afrikane, në letërsinë indiane të shkruar në anglisht, në letërsinë amerikane të shkruar nga minoritetet etnike. Shkrimtarë të tillë si Salman Rushdie, Toni Morrison, Barbara Kingsuller dhe Elis Hoffman e përdorin të gjithë këtë stil.

Për njëfarë kohe në SHBA dhe Europë, mbizotëroi studimi logjik e praktik i letërsisë, por nuk zgjati shumë. Kjo sepse jeta është plotë mistere. Dhe qëllimi i letërsisë është të zbulojë këto mistere. Kjo aktualisht të hap horizontet. Kur ti lejon ëndrrat, vizionet e parandjenjat të hyjë në jetën tënde të përditshme, si edhe në punën tënde si shkrimtare, realiteti duket sikur zmadhohet.

Ju rridhni nga një familje jo shumë e zakonshme. Mund të na flisni për xhaxhanë tuaj, Salvador Alende-n dhe si ndikoi ai në jetën tuaj?

Nuk mendoj se ai ndikoi shumë në jetën time derisa vdiq. Kur ndodhi grushti i shtetit në Kili më 9173, nuk ishte ai, por grushti ushtarak që ndryshoi jetën e shumë klienëve. Ai preku në mënyrë dramatike gjysmën e popullsisë.

Salvador Alende ishte xhaxha, në një familje shumë të madhe. Unë e shihja vetëm gjatë fundjavëve dhe ndonjëherë në kohë pushimesh, por s’jetoja me të.

Pas grushtit ushtarak, e kuptova se ai pati përmasa historike, e pashë këtë vetëm kur lashë Kilin, sepse pas puçit, kur erdha në Kili, emri i tij ishte i ndaluar. Kur ika në Venezuelë, sa herë që thosha emrin, njerëzit do të më pyesnin menjëherë, a e kisha gjë Salvador Alende-n. Atëherë e kuptova ç’njeri ishte.

Do të shkruani ndonjëherë ndonjë libër për Salvador Alende-n?

Jo, s’e besoj. Nuk jam e mirë për biografi dhe në këtë rast nuk do të isha objektive.

Besoni te destini apo karma?

Unë besoj te destini. Besoj se të gjithëve na janë hedhur disa letra bixhozi dhe neve duhet të luajmë lojën e jetës sa më mirë të jetë e mundur. Dhe shpesh letrat janë me shenja.

Besoni se ajo që i ndodhi xhaxhait tuaj ishte destini?

Po. Por kjo nuk do të thotë që ata që e vranë, nuk duhen dënuar. Unë besoj se duhen dënuar njëlloj, torturat dhe vrasësit dhe ne duhet të përpiqemi t’i ndalojmë.

Do të ktheheni ndonjëherë në Kili?

Kthehem çdo vit për të parë nënën dhe ndihem shumë rehat atje. Por nuk mendoj se tani mund të jetoja atje, sidomos duke pasur një shtëpi në SHBA. Djali im dhe nipërit janë këtu. Me të vërtetë që nuk më merr malli për Kilin, sepse tani mund të shkoj atje sa herë që dua.

Ju filloni t’i shkruani të gjithë librat në datë 8 janar. Pse?

Në 8 janar 1981, unë jetoja në Venezuelë, kur më telefonuan, që gjyshi im i dashur ishte duke vdekur. Fillova një letër për të, që më vonë u bë romani im i parë, Shtëpia e shpirtrave. Ishte një libër kaq me fat, që nga fillimi, saqë e mbajta atë datë si datë fati për të filluar.

Mund të na flisni për zakonet tuaja të të shkruarit?

Atë ditë, më 8 janar, që është një ditë e shenjtë për mua, erdha në zyrë shumë herët në mëngjes, e vetme. Ndeza një qiri për shpirtrat dhe muzat. Meditova për njëfarë kohe. Kam gjithmonë lule të freskëta dhe temjanë. Dhe u hapa krejt ndaj kësaj përvoje që filloi në atë moment. Mund ta kem mbaruar librin muaj më parë dhe të kem planifikuar gjëra të tjera, por më ka ndodhur dy herë, që kur ulem përpara kompjuterit dhe e ndez, tjetër gjë nxjerr. Është njëlloj si të isha shtatëznë me diçka, shtatëzani prej elefanti, diçka që ka qenë aty prej shumë kohësh, duke u rritur dhe më pas, kur jam në gjendje për të bërë pushim të plotë dhe të hapem ndaj të shkruarit, atëherë libri del prej meje. Përpiqem të shkruaj fjalinë e parë në gjendje transi, a thua se e shkruan tjetër njeri, nëpërmjet meje. Fjalia e parë zakonisht përcakton gjithë librin. Është dera që hapet për të hyrë në libër. Dhe ngadalë siç shkruaj, historia duket sikur shpaloset, pavarësisht prej meje. Kështu ndodh. Unë s’jam nga ata shkrimtarë që bëjnë një plan, flasin me dikë apo i japin atij të lexojë dorëshkrimet. Derisa të bëhet gati projekti, dhe projekti i parë mund të zgjasë muaj me radhë dhe përgjithësisht është shumë i gjatë, nuk e di se për çfarë bën fjalë projekti. Unë thjesht ulem çdo ditë dhe hedh fabulën. Kur mendoj se ka mbaruar, e shtyp dhe e lexoj për herë të parë. Në këtë pikë marr vesh se për çfarë bën fjalë libri dhe filloj të heq gjithçka që s’ka të bëjë me të.

Çfarë këshille mund t’u jepni shkrimtarëve të rinj dhe atyre që duan të bëhen shkrimtarë?

Të shkruarit është njëlloj si stërvitja në atletikë. Duhet shumë stërvitje, të cilën asnjeri nuk e sheh në garë. Shkrimtari duhet të shkruajë çdo ditë, siç ka nevojë të stërvitet atleti. Shumë prej atyre që ke shkruar nuk do të përdoren, por është e nevojshme të shkruash.

Gjithmonë u them studentëve të mi të rinj të shkruajnë të paktën një faqe të mirë në ditë. Në fund të vitit do të kenë të paktën 360 fletë të mira dhe ky do të jetë libri. Unë nuk e ndaj procesin e të shkruarit me asnjeri dhe kur dorëshkrimi është i përfunduar, ua tregoj shumë pak njerëzve, sepse i besoj instinktit dhe nuk dua që në shkrimet e mia të futen shumë duar.

Kam një dorëshkrim dhe po mendoja nëse mund të ma lexonit dhe të më ndihmonit ta botoja.

Më vjen shumë keq, por nuk mund të lexoj dorëshkrime, thjesht sepse s’kam kohë. Edhe sepse ka një rrezik ligjor po ta bëj këtë. Unë nuk mund të botoj dorëshkrime. Do të doja ta kisha atë fuqi.
Industria e botimit, sidomos në SHBA është bërë shumë e ndërlikuar. Nga përvoja ime është praktikisht shumë e pamundur të botosh pa një agjent, po të mos jesh shkrimtar i njohur. Që të gjesh një agjent, është shumë e domosdoshme të hapësh librat e përvitshëm, me të gjithë agjentët letrarë. Për shembull librin Agjentët letrarë nga Michael Larsen-i, Guidë për agjentët letrarë nga Don Pues, sa për të përmendur disa. Mund t’i gjesh në bibliotekë ose në dyqanin tënd të preferuar. Në qoftë se do të porosisësh ndonjë me postë ose në internet, kontakto:

Book Passage Books
51 Tamal Vista Blvd.
Corte Madera, Ca 94925
(415) 927-0960