Marrëdhëniet letrare të dashurisë

Në fund të një lidhjeje dashurie, të gjatë e të rëndë, kur dy të dashurit më në fund vendosin t’i japin fund një herë e mire ikjes së ngutshme në harrimin e epshit, burri duke dashur ta ngushëllojë gruan i thotë: “Paj, meqë nuk do ta kemi njëri tjetrin së paku do t’i kemi kujtimet”. Natyrisht që do të nemitet nga habia kur gruaja t’ia kthejë përgjigjen duke i skërmitur dhëmbët: “Unë nuk jetoj me kujtime. Preferoj ëndërrimin, më shumë.”
Nëse ky është dallimi në mes burrit e gruas, atëherë sipas gjasës, ky është edhe dallimi në mes poetit e prozatorit. Të flasësh për shkrimin si një formë e kujtesës do të thotë të bësh gabimin fundamental. Për mua proza është ëndërrimi, është dëshira e paplotësuar. Robert Kreç (Robert Kroetsch) i ra thelbit të letërsisë kanadeze me pyetjen e tij për mënyrën e të dashuruarit në tokën e re, në “hartat e pashënuara” siç e lexoj unë. Nëse guxoj të përdor krahasimin do të them se të shkruash është njësoj si të dashurosh. Nuk është me rëndësi ajo që mban mend por e rëndësishme është ajo që ëndërrohet. Kjo është tejet e qartë: po të përqendrohemi se si ta përsërisim të kaluarën, atëherë në të vërtetë ne nuk do të bënim asgjë, e në dashuri pikërisht kjo gjë është e rëndesishme. Pastaj, edhe kujtimi më i shndritshëm zbehet kur ballafaqohet me dëshirën e paplotësuar. Po të jetë se do të duhej të mbështetemi në mbamendje, po të jetë të shkruarit vetëm një formë e kujtesës e jo më shumë, përse shkruajmë atëhere? S’ka gjë që do të mund të ekzistonte pa gjuhën e cila e emëron/krijon madje as kujtesa. Mbase mund të themi se të shkruarit është një mënyrë e përkujtimit të së ardhmes, por preferoj më shumë ta konsideroj si një formë ëndërrimi, si një dëshirë.
Nëse kjo analogji është e qëndrueshme, atëherë kush është ai që e përmbush apo e plotëson aktin e të shkruarit? Çdo pasion kërkon edhe marrësin. Në letërsi, lexuesi e thotë fjalën e fundit, verzioni i fundit i interpretimit i takon vetëm atij e askuj tjetër; lexuesi kap ngjyrën e fjalisë së fundit të faqes së fundit dhe e përvetëson atë. Pa lexuesin ne nuk jemi shkrimtarë. Mund të shkruajmë, mund të grumbullojmë mijëra faqe të shkruara nëpër sirtarë, madje edhe mund t’i djegim që të gjitha në çastet e vetkriticizmit të tepëruar, por nëse nuk arrijmë ta joshim lexuesin, ne nuk jemi shkrimtarë – nuk jemi të plotë. Shkrimtari pa lexues është një dashnor i frustruar. Shkrimtari që nuk ëndërron lexuesin e tij, ai që mendon se gjuha eshtë vetëm kujtim, ai nuk bën gjë tjetër pos masturbon. Mirëpo, kur ekziston figura e lexuesit, kur shkrimtari mund ta kërkojë lexuesin, ta gjakojë atë, vetëm atëherë ai arrinë të bëjë dashnorin. Konsideroj se ne shkruajmë nga gjakimi për lexuesin ideal, lexuesin e përkryer i cili e përmbush dhe plotëson gjakimin tonë. Lypset, pra të joshet ky lexues i përkryer, i cili ka një mendje të veten: shkrimi është joshje, është miklim i lexuesit. E të gjesh këtë lexues është njësoj si të gjesh dashnorin e përkryer. Atë dhe vetëm atë dashnor që gjakon përkëdhelitë të cilat një tjetër gjakon t’ia japë atij. Tejet e vështirë për t’u realizuar. E pra, si ia bëjmë ne atëherë? Si depërtojmë te njerëzit?
Vitin që shkoi kisha një student i ati i të cilit është artar. Një ditë në dyqanin e tij hyn një njeri i cili e pyet nëse do të pranonte të bënte një shkëmbim, disa stoli në këmbim të disa librave me poezi. Sugjerimi ishte aq i jashtëzakonshëm sa që artari u pajtua dhe si shkëmbim për mallin e tij mori disa përmbledhje me poezi të një poeti mjaft të njohur kanadez. Artari fare nuk e kuptonte këtë poezi dhe kështu, edhepse ishte i bindur se shkëmbimi kish qenë i ndershëm dhe i vlefshëm, mori diçka që nuk mund ta përdorte. Do të mund të thuhej se ky ishte vetëm një lexues i hutuar, e jo ai i përkryeri, megjithatë gatishmëra e tij për të provuar, e bën atë një lexues potencial të përkryer, i cili e meriton mundin për ta joshur.
Ka probleme të dukshme, edhepse gjithnjë konsideroj se do të kish qenë më lehtë sikur unë si shkrimtare do të mund të kontaktoja drejtpërsëdrejti me lexuesin tim. Ndjehem si një bujk që rrit gjëra konkrete, si perime a bagëti. Ashtu si bujku që duhet të gjej mënyrën për t’i ofruar perimet e tija atyre që i hanë ato, ashtu edhe unë duhet të gjej mënyrën për t’i ofruar romanet e mia lexuesve. Do të doja sikur të mund t’i shkëmbeja ekzemplarët e librave të mi me perime, një libër për një lakër psh; por sado që unë do ta dëshiroja kët gjë, as një shkëmbim i tillë nuk e krijon lexuesin e përkryer. Njësoj si unë që në vend të lakrës mund të dëshiroj shalqinin, ashtu edhe lexuesi mund të dëshirojë diçka tjetër në vend të prozës sime. Le të kthehem të shkrimi: si e joshim ne publikun, si i bëjmë ata që të na dëshirojnë me të njejtin intensitet me të cilin ne i dëshirojmë ata?
Fatmirësisht a fatkeqesisht, mënyrat e joshjes janë përtej duarve të shkrimtarit, dhe që të mund ta përcjellim gjakimin tonë me ose pa dashje do të mbeshtetemi te ndërmjetësit. Ndërmjetësit nga ana e tyre edhepse mund të ndihmojnë gjithashtu edhe mund të pengojnë shkrimtarin në hulumtimin e tij për dashnorin/lexuesin e përkryer. Ata përbëjnë një listë të tërë të gjatë: agjent letrar, botues, redaktor, disajner, tipograf, distributor, librar, gazetar, kritik. Diku mes tyre mund të futet edhe postier, transporter apo kontabilist. Përpiqem të mos mendoj për këtë labrinth të gjatë nëpër të cilin duhet disi ta joshi lexuesin. Herë herë një proces i tillë është aq frikësues sa ndjejmë dëshirë të mbesim në kujtesë e të heqim dorë nga ëndërrimi. Si do të mundet shkrimtari ta joshë lexuesin, qoftë edhe nëse ndjen gjakim tejet të madh, derisa është i detyruar t’i kalojë të gjitha këto pragje?
Ne shkrimtarët e Kanadasë, arrijmë deri te lexuesit tanë sipas një sistemi të hamendjes i cili mund të quhej demokracia e fatit. Por fati nuk është zonjë sikur që nuk është as demokraci. Nevojitet fat i madh që të mund të kapërcehen ndërmjetësit që i përmenda me qëllim që të vihet marrëdhënja mes shkrimtarit e lexuesit, prandaj mendoj se ka ardhë koha kur lexuesit dhe shkrimtarët së bashku do të duhej t’i anashkalonin ndërmjetësit si shpjegues/pengues të kulturës sonë, dhe të bashkoheshin si dashnorët. Bukuria e gjakimit është në qëndrueshmërinë e tij, në dëshirën që të mirret/ipet më shumë, në dëshirën që gjuha të mos përdoret për izolim por të përdoret ashtu siç përdor dashnori duart, gojën dhe gjuhën e tij. Rëndësia e lexuesit si dashnor, si e dikuj që plotëson, shpeshherë anashkalohet apo nënvlerësohet; roli i lexuesit aktiv zvogëlohet. Unë jam lexues që ka dëshirë të jetë i joshur, por përgjegjësia e një joshjeje të tillë është ngulmuese. Nuk është e mjaftueshme që thjeshtë të shtrihesh dhe të presësh përkdhelitë. Do të duhej që edhe lexuesi të reagojë, të përgjigjet. Vetëm lexuesi dembel përgjigjet sipas mbështetjes tek ndërmjetësit. Shpeshherë këta ndërmjetës edhe mund të jenë të dobishëm, por ata gjithashtu mund edhe të bëhen pengesa në mes të dy forcave primare shkrimtarit dhe lexuesit. Është e domosdoshme, sidomos në Kanada që lexuesit t’i shmangen këtyre ndërmjetësve që të mund të kuptojnë kufinjtë në mes shijes akademike e popullore, që të mos blejnë atë që u thuhet ta blejnë por të blejnë atë që ata vetë e dëshirojnë: të përgjigjen.
Nuk po e propagoj letërsinë e popullarizuar e të lehtë. Mirëpo, mendoj se ka ardhur koha që edhe kritikët edhe lexuesit (kritikët si lexues primarë dhe lexuesit si kritikë primar) të bëhen dashnorë. Po shkrimtarët? Detyra e tyre është që të nisen nga fakti se do të joshin lexuesin e përkryer, të shkruajnë sipas pasionit. Në këtë mënyrë edhe shkrimtarët edhe lexuesit mund të ëndërrojnë dhe të gjakojnë “bashkimin që e dëshirojnë me afsh”.