Marrëdhëniet familjare

Autori: Aleks Luarasi

Zgjidhja e martesës: “theku i premë”

Martesat e lidhura sipas së drejtës zakonore shqiptare përgjithsisht ishin të qëndrueshme. Zgjidhja e martesës ishte dukuri e rrallë, e jashtëzakonshme dhe vështrohej si një fatkeqësi e vërtetë për të dyja palët. Sipas Kanunit të Lumës, “Nusja e marrun nuk lëshohet kollaj”; sipas atij të Mirditës “Gruaja lëshohet veç për të madh gazep”; spas Kanunit të Pukës “Një burrë i mirë e mba një grua të keqe, një grua e mirë e mba një burrë të keq”.
Numri i pakët i zgjidhjeve të martesave shpjegohet me kushtet ekonomiko-shoqërore të trevave ku vepronin normat kanunore si dhe me mendësitë dhe moralin patriakal të krijuar mbi bazën e tyre. Në këtë shoqëri, liria e individit për të vendosur mbi vetveten, sidomos e grave, ishte tepër e kufizuar. Interesat vetjake zakonisht u nënshtroheshin interesave të familjes së gjerë patriarkale. Zgjidhja e martesës sillte ndërlikime të ndryshme për rritjen e fëmijëve, probleme pasurore ndërmjet bashkëshortëve; një martesë e re kërkonte shpenzime të reja, të cilat mund të ishin të papërballueshme për familjet e zakonshme etj. Por, mbi të gjitha, zgjidhja e martesës mund të çonte në armiqësi ndërmjet familjes së burrit e të gruas dhe në zbatimin e gjakmarrjes ndërmjet tyre, si në rastet e parashikuara në kanun, ashtu dhe në ato të paparashikuara.
Për këto arsye, normat që rregullonin zgjidhjen e martesës në disa kanune ishin të pakta, si në KLD, në atë të Skënderbeut dhe në atë të Mirditës. Kjo tregon se instituti i zgjidhjes së martesës në këto kanune dhe në krahinat përkatëse nuk ishin përpunuar sa duhet, në dallim nga institutet e tjera, që kishin rregullime të hollësishme. Në kufizimin e zgjidhjes së maratesës duhet të ketë ndikuar edhe e drejta kishtare (kanonike) në zonat e fesë së krishtere. Në disa kanune si te ai i Lumës, KLD, varianti i Pukës dhe i Labërisë, që përgjithësisht, ishin më tolerantë, instituti i zgjidhjes së martesës ishte disi më i përpunuar dhe përmbante rregullime më të hollësishme. Sidoqoftë dallimet ishin anësore, kurse qëndrimet parimore përgjithësisht të njëjta.
Ndryshimet ekonomiko – shoqërore që ndodhën gjatë shekullit XIX në Perandorinë Osmane, ku përfshihej edhe Shqipëria, të cilat karakterizoheshin nga depërtimi i dobët i elementeve kapitalistë, ndikuan në ndryshimin e disa normave të së drejtës zakonore në krahinën e Labërisë. Këto ndryshime në Kanunin e Labërisë, të cilat lidhen me emrin e Idriz Sulit, një reformator popullor i së drejtës, prekën sidomos institutin e zgjidhjes së martesës.
Sipas normave të vjetra të Kanunit të Labërisë ai që ndante (çkurorëzonte) bashkëshorten e tij binte në gjak me familjen e saj. Meqënëse kishte shumë vrasje, Idriz Suli formuloi normën e re, sipas së cilës ndarja e gruas ishte e ligjshme. Gruaja vritej vetëm për shkelje të besnikërisë bashkëshortore dhe për asnjë shkak tjetër. Përveç kësaj, Idriz Suli përcaktoi edhe detyrimet e burrit kur zgjidhte martesën në mënyrë të njëanshme. Ai që e ndante gruan, detyrohej t’i jepte asaj 49 grosh e një zollotë (ose një dhi me një bri që ishte e barasvlefshme), rrobtt e martesës dhe 60 okë drithë. Në Kanunin e Labërisë jepej edhe shpjegimi i kuptimit të këtij shpërblimi. Po t’i jepeshin gruas 50 grosh plot ajo konsiderohej e ndarë dhe e shkëputur krejtësisht nga burri; ¼ e groshit që duhej për të plotësuar numërin 50 e mbante atë të lidhur “me një fije peri”. Rrobat i jepeshin se ishin prerë për trupin e saj dhe vetë burri kishte thënë “Ti grisësh me shëndet”. Drithi i jepej si ushqim për tre muaj. Në qoftë se brënda kësaj periudhe kohe vërtetohej se ajo ishte shtatëzënë, burri ishte i detyruar t’i jepte edhe 60 okë drithë për tre muaj të tjerë. Pasi të lindej fëmija, burri ishte i detyruar t’i jepte asaj groshin e fundit dhe kishte të drejtë ta merrte fëmijën, që konsiderohej gjithmonë i atit. Me këtë pritej “peri” simbolik që lidhte bashkëshortët .

E drejta e burrit për zgjidhjen e martesës

Sipas së drejtës zakonore shqiptare, e drejta e zgjidhjes së martesës i përkiste në mënyrë pothuajse ekskluzive burrit. Sipas Kanunit të Lumës, këtë të drejtë mund ta ushtronte edhe babai i burrit (vjehrri), por ishte i detyruar t’i gjente të birit një grua tjetër .
Zakonisht vendimi për zgjidhjen e martesës merrej bashkërisht nga burrat e shtëpisë, të cilët mbanin përgjegjësi të përbashkët për rrjedhojat e mundshme, por veprimet praktike të dëbimit të gruas i kryente bashkëshorti i saj. Në rast se burri, në kundërshtim me vendimin e “shtëpisë”, nuk e dëbonte gruan e vet, sepse nuk bindej ose nuk shihte ndonjë gabim të rëndë të saj, ai duhej të largohej nga familja bashkë me gruan dhe fëmijët. Familja e origjinës zakonisht e lëçiste (priste marrëdhëniet me të). Për të shmangur ndërlikimet e mundshme burri shiste ose e këmbente tokën dhe largohej në ndonjë krahinë tjetër .
Të drejtën e burrit për zgjidhjen e martesës e sanksionojnë të gjitha kanunet shqiptare në variante që ndryshojnë pak nga njëri tjetri. Madje në ndonjë nga kanunet bëhen përpjekje për të dhënë shpjegimin filozofik dhe për të argumentuar këtë të drejtë të tij. Sipas Kanunit të Lumës, “Burri të mban, burri të lëshon”. Sipas KLD, varianti i Pukës “Gruaja s’ka tagër t’a ndajë burrin, sepse s’ka tagër të gjykojë mbi të as ajo, as gjinija e saj” . Vetëm përjashtim, Kanuni i Lumës, që dallohej për tolerancën dhe për një qëndrim më realist, njihte të drejtën e gruas për të kërkuar zgjidhjen e martesës në disa raste tepër të kufizuara, zakonisht për paaftësi seksuale.

Shkaqet e zgjidhjes së maratesës nga burri

Burri mund të zgjidhte martesën me bashkëshorten e vet për disa shkaqe të ligjshme, të cilat ndryshonin nga njëra krahinë te tjetra. Midis tyre dalloheshin tri shkaqe kryesore, të cilat parashikoheshin nga të gjitha kanunet shqiptare.
a). Shkelja e besnikërisë bashkëshortore – Sikurse është përmendur edhe më lart, nderi ishte një nga parimet themelore të së drejtës shqiptare. Koncepti i nderit vetjak ishte shumë i gjerë dhe cënimi i tij mund të bëhej në forma nga më të ndryshmet. Shqiptarët ishin shumë të ndjeshëm në këtë sferë të jetës shoqërore, të prerë në kundërveprime dhe aspak tolerantë.
Një nga format më të rënda të prekjes së nderit ishte shkelja e besnikërisë bashkëshortore nga gratë. Për mundësinë e shqiptarëve, kjo ishte një ndër veprat më tronditëse, një mynxyrë e vërtetë, e pafalshme. Sipas Kanunit të Lumës, “Burri të fal gjakun, por nderin nuk ta fal” ose “Gruaja martohet me një burrë, don tjetrin: “O lëshimin, o helmin, s’ka ilaç tjetër”.
Edhe vetë gratë, të mbruajtura me këtë mundësi, e ruanin nderin e vet si gjënë më të shtrenjtë, si një vlerë që i përkiste njëkohësisht asaj vetë, burrit dhe fëmijëve si dhe familjes së saj të origjinës. Në lidhje me këtë virtyt të grave shqiptare poeti i shquar anglez Xh. G. Bajron në veprën e tij “Çajld Harold”, shkruante:

61. Në këtë vend s’i ndihet zëri gruas:
    E mbyllur, s’del dot pa çarçaf e rojë,
    Mësuar në kafaz, as do dalë;
    Njëjt vetëm i a jep trupin dhe zemrën,
    Atij q’e ka pranuar zot e burrë;
    E lumtur në detyrë amtare t’ëmbël
    Në më të shënjtën përmbi gjithë ndjenjat
    Me gjin e saj e rri fëmin e saj
    E nuk e lë t’u bindet epsheve më t’ulta .

Kuptimi i shkeljes së besnikërisë bashkëkohore nga gruaja ishte mjaft i gjerë dhe jo shumë i përcaktuar. Burri kishte të drejtën e zgjidhjes së martesës në çdo rast që ai bindej se gruaja e tij ishte “e pandershme”. Ai mund ta zgjidhte martesën edhe kur dyshonte se gruaja e tij kishte krijuar lidhje jashtë maratesore me një burrë tjetër, por nuk kishte prova të mjaftueshme si dhe në çdo rast kur vërente se gruaja e tij kishte sjellje pak a shumë të lira, të cilat nuk pajtoheshin me moralin e kohës. Kuptohet, që vlerësimet e gabuara si dhe akuzat e pabazuara ndaj grave ishin të zakonshme. Një grua e ndarë nga burri, pavarësisht nga provat, merrte njollën e femrës së pandershme dhe përbuzej rëndë nga opinioni shoqëror.
Kur gruaja kapej në flagrancë, “cip mbi cip”, rrjedhojat ishin edhe më të rënda. Kjo konsiderohej si fyerja më e madhe për burrin dhe për familjen e tij, prandaj vritej në vend bashkë me partnerin. Një vrasje e tillë, sipas të gjitha kanuneve shqiptare, ishte plotësisht e ligjshme. Kur provat ishin të qarta, familja e të vrarit (burrë ose grua) nuk kërkonte të merte hak. Ati i vajzës i dërgonte burrit një fishek (vlera e atij që ishte harxhuar) duke treguar në këtë mënyrë se pajtohej me vrasjen e kryer dhe caktonte dorëzanët që garantonin këto marrëdhënie të palëve .
Sipas Kanunit të Labërisë, kur kapeshin në flagrancë burri edhe gruaja, djali dhe vajza, vriteshin të dy, sepse të dy ishin fajtorë dhe shkonin “hak për hak”. Në qoftë se burri vriste vetëm njërin, p.sh. vetëm gruan, binte në gjak me familjen e saj, se nuk ishte treguar i drejtë ose se kishte ndonjë arsye tjetër. Po kështu, edhe në rast se vriste vetëm dashnorin. Rregulli ishte të vriteshin të dy, mundësisht me të njëjtin fishek për të treguar se ishin vërtet “cip mbi cip”.
Mirëpo, të provuarit e flagrancës nuk ishte gjithmonë punë e thjeshtë dhe e lehtë. Zakonisht lindnin dyshime nga familjet e viktimave. Prapa “flagarncës” mund të fshihej një marrëdhënie seksuale me dhunë ose një intrigë tjetër. Sipas Kanunit të Labërisë, në rastin e marrëdhënieve seksuale me dhunë, burri vriste vetëm dhunuesin, por jo gruan e vet që ishte e pafajshme. Për të dalluar në se gruaja kishte shkuar me dashje apo me dhunë, Kanuni i Labërisë përcaktoi rregullin se, në qoftë se çifti kapej mbi udhë, kjo tregonte se gruaja kishte shkuar me dashje; në rast se kapej nën udhë, kjo tregonte se gruaja ishte tërhequr me dhunë. Meqenëse edhe ky nuk ishte një kriter gjithmonë i saktë, sipas traditës gojore, Idriz Suli e modifikoi këtë normë: “Mbi udhë, nën udhë, si ta shohë i zoti punën” .
Sipas Kanunit të Labërisë, gruaja ose vajza me barrë nga marrëdhëniet jashtëmartesore me një burrë tjetër nuk vritej para lindjes së fëmijës. Mbas lindjes, fëmija që quhej “bashtun” i dërgohej shtëpisë së djalit, edhe sikur ky të ishte vrarë nga familja e vajzës. Gruaja ose vajza vritej pas lindjes së fëmijës .
Forma më e rëndë e tradhëtisë bashkëshortore ishte ikja e gruas së martuar nga shtëpia me një burrë tjetër. Në këtë rast përgjegjësia shtrihej jo vetëm mbi gruan, por edhe ndaj të tjerëve që e kishin nxitur, ndihmuar ose miratuar ikjen e saj. Kanunet mbështeteshin në tezën themelore se gruaja e ikur i përkiste burrit të ligjshëm, prandaj ajo duhej kthyer në shtëpinë e tij me të mirë ose me forcë. Gruaja nuk mund të martohej gjetkë, sepse e kishte gjakun mbi shpinë për vete dhe për atë që e merrte .
Sipas Kanunit të Labërisë, kur gruaja nuk e donte burrin dhe ikte në shtëpinë e babait, turpëronte familjen e vet; kur shkonte te një burrë tjetër, turpëronte burrin e ligjshëm; këtij i përkiste e drejta ta vriste atë që i mori gruan .
Rregullimet më të plota dhe më të hollësishme për ikjen e grave dhe përgjegjësinë e të tjerëve i përmbante Kanuni i Lumës. Parimi themelor i këtij kanuni për ikjen e grave të martuara, ashtu si edhe për ikjen e vajzave të fejuara, ishte: “Ku shkon mbshtjellaku, shkon shaku” . Në varësi nga rrethanat e çështjes, gjaku për grua të ikur kërkohej: a) tek ati ose vëllai i saj; b) tek hjekësi (ndihmësi, ndërmjetësi); c) tek ai që e merrte.
Burri i ligjshëm mund ta vriste secilin prej tyre “për nder të marrun” dhe me këtë “lante veten dhe merrte gjakun”, por zgjedhjen duhej ta bënte drejt dhe pa u ngutur.
Kur gruaja e martuar ikte nga shtëpia bashkëshortore me një burrë tjetër, babai i saj gëzonte të drejtën e shfajsimit se “s’kishte hile e mile” në këtë punë. Ai duhej të bënte bénë, para shtëpisë së dhëndrit, të mbështetur nga 12 provarë (poronikë) , se s’kishte dijeni për ikjen e saj, vajzën e ikur të mos e pranonte në shtëpi e dhëndrin e ri të mos e bënte për mik. Me këtë shprehje të mospëlqimit për veprimin e vajzës, ai çlirohej nga gjakmarrja. Mëria e burrit të fyer binte mbi atë që i mori gruan .
Qëndrimi i burrit të cilin e kishte braktisur gruaja varej shumë nga motivet dhe qëllimi i ikjes së saj. Në rast se ajo ikte për t’u martuar sërishmi, burri e ndiente veten shumë të fyer dhe lahej veçse nëpërmjet marrjes së gjakut.
Kur gruaja shkonte nga shtëpia bashkëshortore në shtëpinë e prindërve të saj, gjakmarrja binte mbi atin, vëllezërit ose mbi fisin e saj. Për t’i shpëtuar përgjegjësisë, vëllazëria mund ta këshillonte atin që të mos e pranonte bijën e vet e t’ia kthente burrit të vet. Në rast se babai nuk pranonte, vëllazëria e lëçiste (e ndante, priste marrëdhëniet me të) dhe i çonte fjalë “mikut” se këtej e tutje “Qeni ynë nuk leh në ty”. Kjo donte të thoshte se vfëllazëria nuk e mbështeste anëtarin e saj në këtë veprim që vinte në kundërhstim me normat kanunore, se nuk kishte ndonjë armiqësi me burrin e ligjshëm, prandaj ky duhej ta kufizonte gjakmarrjen në familjen e gruas .
Gruaja mund të kthehej në shtëpinë e të atit edhe për motive të tjera, jo për t’u martuar. Në këtë rast kundërveprimi i burrit ishte i ndryshëm, më i butë. Gruaja mund të rrinte në shtëpinë e babait “e vejë me burrë gjallë”, por i zoti i shtëpisë ose baba i saj duhej t’i betoheshin burrit, së bashku me 12 provarë, se do ta mbanin vajzën pa martuar për të gjithë jetën. Po ta kthenin fjalën e ta rimartonin bijën e tyre, binin në gjak .
Së fundi, gruaja mund të largohej nga shtëpia e burrit për shkak të rrahjeve e të keqtrajtimeve të padrejta e të vazhdueshme të tij (rrahje sistematike). Babai kishte për detyrë t’ja çonte vajzën përsëri të shoqit në shtëpi e t’i thoshte: “Ta kam dhanë me jetue e jo me e mbytë. Po s’bani, lëshoje”. Babai kishte të drejtë, gjithashtu, t’i kërkonte dorëzanë (garantë) se nuk do të përsëriteshin rrahjet dhe keqtrajtimet. Në qoftë se dhëndri pranonte dhe jepte dorzanë, baba e linte vajzën në besën e tyre. Në rast se dhëndri nuk pranonte të jepte dorëzanë, çështja komplikohej. Baba mund ta merrte vajzën në shtëpinë e vet, por binte në gjakmarrje me dhëndrin, se ai nuk e kishte lëshuar, d.m.th. nuk kishte dhënë “groshin e zakonit”, pra nuk kishte pranuar zgjidhjen e martesës që ishte një e drejtë ekskluzive e tij .

b). Vjedhja – Përvetësimi i çdo sendi të huaj (vjedhja, bracallëku) brenda familjes ose jashtë saj ishte një shkak tjetër për zgjidhjen e martesës. Vjedhja shihej si një veprim i rëndë, çnderues, sidomos për gratë, që prekte rëndë nderin dhe dinjitetin vetjak dhe familjar, prandaj ajo shihej si një shkak i mjaftueshëm dhe krejtësisht i ligjshëm për ndarjen e gruas. Për më tepër në disa kanune dhe, përgjithësisht në mendësinë popullore shqiptare, shihej një lidhje ndërmjet shkeljes së besnikërisë bashkëshortore (“kurvërisë”) dhe vjedhjes (“bracallëkut”). Në krahinën e Pukës thuhej “Gruan brace (vjedhëse) ndaje, se gruaja që bracon, edhe kurvnon”.
Për zgjidhjen e martesës nuk kishte rëndësi vlear e sendit të vjedhur, por vesi i gruas. Sipas KLD, “për bracni e cubni burri e lëshon gruan, por tjetër gjë s’mund t’i bajë” .

c). Virgjëria – Treguesi më domethënës i nderit të gruas ishte virgjëria. Gratë që nuk e plotësonin këtë kërkesë ktheheshin në shtëpinë e të atit qysh të nesërmen dhe martesa zgjidhej. Në të vërtetë, kanunet shqiptare nuk përcaktonin ndonjë mënyrë konkrete për të provuar qenien ose mosqenien e gruas virgjëreshë; mbetej në çmimin dhe në nderin e burrit. Në zakonet e disa popujve të tjerë ka patur mënyra të bujshme, por fyese për gratë, me të cilat provohej para dasmorëve virgjëria e nuses, menjëherë pas konsumimit të martesës. Kanunet shqiptare e respektonin dinjitetin e tjetrit, edhe në raste të tilla, por vendimi ishte i parevokueshëm. Çdo gjë kthehej mbrapsht, me heshtje mortore: “S’a pru s’i duhet”.
Mungesa e virgjërisë shihej njëherësh edhe si mungesë sinqeriteti nga ana e gruas. Në raste të veçanta mund të çonte edhe në krijimin e mosmarrëveshjeve të thella ndërmjet familjes së dhëndrit dhe të nuses, sidomos kur kjo e fundit e vinte në dyshim konstatimin e burrit, mendonte se ishte bërë me qëllim për ta poshtëruar gruan dhe familjen e saj në sy të opinionit shoqëror etj. Mirëpo familja e burrit nuk tërhiqej dhe mund t’i kërkonte shpërblimin e dëmit se ishte detyruar të bënte shpenzime të kota për një martesë që dihej se nuk mund të qëndronte.
Sipas Kanunit të Lumës, kur nusja shkonte tek burri i ligjshëm me barrë me një burrë tjetër “lëshohej” (martesa zgjidhej), i ati i saj i lante gjakun familjes së dhëndrit. Atij i takonte të gjente se me cilin kishte pasur marrëdhënie vajza e tij e të kërkonte marrjen e gjakut . Mirëpo këto ishin më tepër raste hipotetike.

ç). Shkaqe të tjera të zgjidhjes së martesës – Kanunet shqiptare parashikonin edhe shkaqe të tjera për zgjidhjen e martesës, të cilat mund të quhen relative, sepse vareshin, nga çmimi i burrit dhe i familjes së tij. Për më tepër ato nuk ishin të njëllojta dhe ndryshonin nga njëra krahinë te tjetra.
Një shkak i tillë mund të ishte steriliteti i grave. Ato gra që nuk lindnin fëmijë ose lindnin vetëm vajza shiheshin si bashkëshorte jo të mira dhe mund të ndaheshin . Përkundrazi ato që lindnin vetëm djem ose djem e vajza, shiheshin si bashkëshorte të mira dhe gëzonin një respekt më të madh. Megjithatë, kishte raste që burri nuk e ndante bashkëshorten e parë dhe merrte një të dytë për të lindur fëmijë, duke krijuar kështu poligaminë. Maje, hera – herës, vetë gruaja që nuk lindte fëmijë, duke e ndjerë veten fajtore, i gjente burrit një bashkëshorte të dytë, shpesh nga gjinija e saj dhe jetonin së bashku. Me kalimin e kohës, gruaja e parë, që ishte dhe më e moshuar, bëhej si një lloj nëne për bashkëshorten e re dhe fëmijët e saj.
Sipas KLD, varianti i Pukës, dhe atij të Mirditës, burri mund ta ndante gruan edhe për shkaqe të tjera si p.sh., kur nuk ishte e zonja të kryente punët e shtëpisë e të rriste fëmijët, kur ishte llafazane dhe e “koriste” burrin e shtëpinë e tij me fjalë e veprime, kur ikte me ditë të tëra pa lejë nga shtëpia në shoqni e në komshi ose kur shkonte në gjininë e vet e nuk kthehej në afat, pa ndonjë shkak e arsye .

Mënyra e ndarjes

E drejta zakonore shqiptare kishte përcaktuar disa mënyra konkrete të zgjidhjes së maratesës ndërmjet palëve, të cilat përshkohen nga sismbolizmi.
Në KLD përdorej termi “theku i premë”, si sinonim i zgjidhjes së martesës. “Theku i premë” tregonte një veprim simbolik që kryente burri ndaj gruas në çastin e dëbimit të saj e të zgjidhjes së martesës. Ai i priste gruas thekët, të cilat ishin skajet e tufave që kishin të ngjeshura në brezin e tyre gratë e Maleve të Mirditës etj. Në vend të thekëve burri mund t’i priste gruas edhe flokët më gershërë. Prerja e thekëve ose e flokëve të gruas ishte shenjë e poshtërimit të saj publik dhe e ndërprerjes së marrëdhënieve bashkëshortore.
Përveç termit “theku i premë” në krahinat e Shqipërisë së Veriut, përdorej edhe termi “lëshimi i gruas”, si sinonim i zgjidhjes së maratesës nga burri që dallonte nga shprehja “lirimi i gruas”, e cila përdorej në rastin e pushimit të martesës me vdekjen e burrit. Atëherë vendosej në se gruaja e ve do të mbahej në shtëpinë bashkëshortore apo do të lirohej” . Në Kanuni e Labërisë dhe përgjithësisht në krahinat e Shqipërisë së Jugut përdorej termi “ndarja e gruas”.
Në krahinat e Shqipërisë së Veriut gruan e “lëshuar” e përcillte në shtëpinë e prindërve të saj vjehrri dhe një shok i katundit (“Ia çon mikut në derë”). Ajo nuk lihej rrugëve, sepse mund të rrezikohej për arsye të ndryshme dhe familja e burrit do të përgjigjej para prindërve dhe vëllezërve të saj. Krahas kësaj familja e gruas i kthente burrit “groshin e zakonit”, një monedhë që tregonte në mënyrë simbolike zgjidhjen e kontratës së martesës .
Qëndrimi ndaj gruas varej shumë nga shkaku i zgjidhjes së martesës. Në krahinën e Lumës zbatohej “çupimi i grave” të pandershme, por që nuk ishin kapur në flagrancë. Me “çupim” kuptohej prerja e flokëve, e hundës, e veshit ose e të gjithave së bashku në shënjë çnderimi. E drejta e “çupimit” i përkiste vetëm burrit dhe askujt tjetër; varej tërësisht nga vullneti i tij . Pas “çupimit” burri e dëbonte. Një grua e tillë nuk mund të rimerej nga i shoqi pas zgjidhjes së martesës. “Çupimi” i gruas mund të sillte ndërlikime në marrëdhëniet me familjen e saj. Sipas Kanunit të Lumës, burri që “çupon” gruan e vet ishte i detyruar t’i jepte shpjegime familjes së saj, por nuk i kishte borxh gjakun sepse ushtronte një të drejtë të vet të njohur nga kanuni. Në rast se familja e gruas e vriste dhëndrin për këtë shkak, binte në gjak me familjen e tij, sepse vrasja konsiderohej e paligjshme .
Zgjidhja e martesës në krahinën e Labërisë ishte më pak arbitrare. Shkaqet ishin po ato: shkelja e besnikërisë bashkëshortore (kurvëria), vjedhja (kusara), sjellja jo e mirë e gruas ndaj njerëzve të burrit; në ndonjë rast edhe kur i binte erë fryma. Në zgjidhjen e martesës ndikonte edhe qëndrimi i familjes së gruas.
Pasi merrej vendimi për zgjidhjen e martesës nga burri dhe familjarët e tij, gruaja dërgohej në shtëpinë e babait, pa i treguar shkakun ose pritej rasti kur shkonte vetë për të parë të afërmit e saj. Të nesërmen i çonin “sepetin” (arkën) me teshat e veta. Ky ishte një veprim simbolik që tregonte se martesa ishte e zgjidhur dhe gruaja nuk mund të kthehej në shtëpinë e burrit.
Pas kësaj i zoti i shtëpisë së gruas njoftonte të zotin e shtëpisë së burrit dhe të dy palët mblidheshin për të biseduar rreth ndarjes së bashkëshortëve. Në këtë takim, shtëpia e burrit parashtronte shkaqet dhe argumentet e veta për zgjidhjen e martesës. Në qoftë se pala tjetër i gjente ato me vend dhe bindëse, zgjidhja e martesës pranohej në parim dhe të afërmit e gruas kërkonin “shartet e ndarjes”, d.m.th. të drejtat që i takonin gruas sipas kanunit. Pala e burrit ishte e detyruar t’ia jepte ato menjëherë.
Kur familja e gruas nuk bindej nga arumentet e paraqitura nga pala e burrit dhe nuk i pranonte “shartet e ndarjes”, çështja kalonte për shqyrtim tek pleqtë e fshatit, të cilët zbatonin kanunin dhe shartet e Idriz Sulit.
Pleqtë e fshatit luanin rolin e një gjykate pajtimi. “Trupi gjykues” përbëhej nga 2 – 3 pleq të secilës palë dhe kishte më tepër pamjen e një arbitrazhi. Pleqtë mblidheshin në fshatin e burrit ose të gruas, sipas kërkesës. Në seancat e tyre nuk merrte pjesë as burri, as gruaja, por i zoti i shtëpisë ose babai i secilit.
Mbasi dëgjonin palët, pleqtë përpiqeshin ta përfundonin çështjen me pajtim. Ata vetë bëheshin ndërmjetës dhe dorëzanë për arritjen e pajtimit dhe shuarjen e mosmarrëveshjeve.
Kur pajtimi ishte i pamundur, pas një kohe pleqtë mblidheshin përsëri dhe vendosnin zgjidhjen e martesës, edhe sikur të mos kishte shkaqe të forta për prishjen e saj. Gruaja merrte “sharatet e ndarjes”.
Si përjashtim, kur ndonjëra nga palët nuk pajtohej me vendimin e pleqve të fshatit, çështja shqyrtohej në shkallë të dytë nga pleqtë e krahinës (të vilajetit). Vendimi i tyre ishte i formës së prerë .
Zgjidhja e martesës nga pleqtë e fshatit mbështetej në normat e së drejtës zakonore. Mirëpo në Shqipëri, krahas me të drejtën zakonore, ka vepruar në shekuj edhe e drejta pozitive (shtetërore) si dhe ajo fetare myslimane, katolike ose ortodokse. Në zonat ku vepronte e drejta zakonore, ligjet shtetërore, si rregull, nuk përfilleshin, veçanërisht në rregullimin e marrëdhënieve familjare, por e drejta fetare respektohej. Prandaj, megjithëse sipas së drejtës zakonore të krahinës së Labërisë palët konsideroheshin të ndara, pasi kryenin procedurat e mësipërme, sipas së drejtës myslimane ose asaj kishtare ortodokse, mbeteshin ende të martuar. Në rast se njëri nga ish-bashkëshortët dëshironte të rimartohej duhej të zgjidhte kurorën e vjetër, duke bërë veprimet formale dhe duke paguar të hollat sipas përkatësisë fetare, “sherisë” për fenë myslimane ose “dhespotit” për fenë ortodokse. Sipas zakonit të krahinës së Labërisë të hollat e shkurorëzimit i paguante ai (burri ose gruaja) që do të martohej i pari .
Në krahinat me popullsi katolike, në të cilat vepronte KLD ose ai i Mirditës, kurora mbetej edhe pas zgjidhjes së martesës sipas së drejtës zakonore . E drejta kanonike e ritit katolik nuk lejonte zgjidhjen e martesës. Për rrjedhojë, ish-bashkëshortët mbeteshin “nën kurorë” dhe nuk mund të rimartoheshin përsëri, veçse po të shkelnin normat e së drejtës kishtare.
Kanuni i Labërisë kishte përcaktuar procedurat e mësipërme, kur martesa zgjidhej për shkaqe të zakonshme. Kur gruaja ikte nga shtëpia bashkëshortore me një burrë tjetër, nuk mund të flitej për pajtim. Burri i fyer kishte të drejtë ta vriste atë që i mori gruan, kurse bashkëshorten e tij e turpëronte duke i prerë veshët, hundën, flokët (gërshetat), që ishte një lloj “çupimi” si në Kanunin e Lumës .
Kur gruaja e shkelte besnikërinë bashkëshortore, por nuk kapej në flagrancë, nuk vritej nga burri. Për ta turpëruar, atë e hypnin në një gomar me fytyrë nga bishti dhe e shëtisnin nëpër fshat, duke rrahur një teneqe, mandej e dërgonin te i ati. Në këtë rast ajo nuk përfitonte “shartet e ndarjes” (të holla, drithë, veshjen e saj). I zoti i shtëpisë së gruas bisedonte me të zotin e shtëpisë së burrit për shkaqet e ndarjes dhe provat. Në rast se familja e gruas bindej për fajësinë e bijës së vet, duhej ta vriste për të vënë në vend nderin e shtëpisë. Në rast se nuk bindej mblidheshin pleqtë dhe merrnin vendimin e ndarjes .
Zgjidhja e martesës, pothuajse gjithmonë, krijonte ndërlikime ndërmjet familjes së burrit e të gruas. Kanunet, në përgjithësi, njihnin epërsinë në të drejta të familjes së burrit ndaj asaj të gruas. Por, duke respektuar dinjitetin e tjetrit, për raste të veçanta, njihnin detyrimin e familjes së burrit për t’i dhënë shpjegime familjes së gruas lidhur me shkaqet dhe provat për zgjidhjen e martesës (“Gjinia do arsye”). Kjo, sidomos, atëherë kur fajësia e gruas cënonte në nder familjen e saj në tërësi, prandaj ajo duhej të dinte si të vepronte e ç’qëndrim të mbante ndaj bijës së vet. Përveç kësaj, familja duhej ta mbronte bijën e vet nga ndonjë akuzë e rreme që, gjithsesi, ishte e mundur.
Sipas Kanunit të Lumës, familja e gruas kërkonte arsye prej familjes së burrit për dy shkaqe të zgjidhjes së martesës: për vjedhje (bracallëk) dhe për shkelje të besnikërisë bashkëshortore (kurvni) . Sipas KLD, variantit të Pukës, familja e gruas kërkonte shpjegime për çdo shkak të zgjidhjes së martesës. Madje fmiljet e forta, kur nuk bindeshin nga argumentet e parashtruara nga familja e burrit, i kërkonin asaj pengun . Edhe sipas Kanunit të Mirditës, familja e gruas kërkonte arsyet e zgjidhjes së martesës për çdo shkak. Familja e burrit mund të ndante, por “i mbetej borxh” familjes së gruas që nuk ishte e bindur për drejtësinë e vendimit dhe kjo mund të shërbente si shkak për konflikte të mëvonshme .
Disa nga kanunet si KLD, ai i Pukës dhe i Mirditës, njihnin të drejtën e burrit për të rimarrë gruan e ndarë një herë, kur ndërhynin miq e dashamirë nga ana e vet ose e gruas, kur ai bindej se ishte ngutur në zgjidhjen e martesës, për hatër të fëmijëve etj. Burri nuk e rimerrte asnjëherë kur zgjidhja e martesës ishte bërë për shkelje të besnikërisë bashkëshortore e, në përgjithësi, për shkaqe që e preknin atë “në nder e në burrni”. Sipas Kanunit të Lumës, “gruaja e lëshuar një herë, nuk merret ma” .
Sipas së drejtës zakonore shqiptare, mbas zgjidhjes së martesës, si burri ashtu edhe gruaja kishin të drejtë të martoheshin përsëri ku të dëshironin . Kanuni i Mirditës parashikonte, më shumë si një detyrë morale, kufizimin që burri i dytë i gruas të mos ishte nga i njëjti fshat, për shkak të marrëdhënieve delikate që mund të krijoheshin ndërmjet familjeve të reja .

Rrjedhojat juridike nga zgjidhja e martesës

Zgjidhja e martesës krijonte disa probleme juridike ndërmjet palëve për rritjen e fëmijëve, si dhe për pasurinë që i takonte gruas të merrte në shtëpinë bashkëshortore. Duke u mbështetur fort në mendësinë patriarkale, e drejta zakonore shqiptare i kishte zgjidhur thjesht këto dy probleme të mëdha në dobi të burrit.
Të gjitha kanunet shqiptare njihnin pa mëdyshje të drejtën e burrit për mbajtjen e fëmijëve, pavarësisht nga shkaqet e zgjidhjes së martesës. Këtu shfaqet qartë epërsia e të drejtës atërore ndaj asaj amtare që ishte në themel të kanuneve. Sipas së drejtës zakonore shqiptare, fëmijët, djem ose vajza, i takonin babait, pra “lisit të gjakut”. Në familjen, vëllazërinë ose në fisin e babait ata gëzonin të drejtën e trashëgimisë dhe të gjitha të drejtat e tjera të njohura nga kanunet. Gratë, kur largoheshin nga shtëpia bashkëshortore, me rastin e zgjidhjes së martesës, ndaheshin nga fëmijët e tyre dhe nuk kishin asnjë mundësi takimi ose kontakti të mëvonshëm. Kur gruaja e shkurorëzuar ishte shtatzënë, do të lindte në shtëpinë e babait, por e kthente fëmijën te i ati i vet, porsa mbushte 40 ditë .
Pak a shumë i njëllojtë ishte qëndrimi i së drejtës zakonore shqiptare edhe për sa u përket problemeve pasurore. Gruas nuk i njihej asnjë pjesë në pasurinë e përbashkët të familjes, asnjë kontribut, si në pasurinë e luajtshme ashtu dhe në atë të paluajtshme.
Si rregull, gruaja merrte me vete vetëm teshat e shtatit . Sipas Kanunit të Lumës, gruaja pa fëmijë merrte edhe teshat e arkës si dhe ato që kishte punuar vetë. Gruaja me fëmijë merrte vetëm teshat e shtatit; ato të arkës u mbeteshin fëmijëve; shtresat e mbulesat, burrit . Sipas Kanunit të Labërisë, gruaja e ndarë, me ose pa fëmijë, merrte rrobat e trupit, ndonëse ato ishin blerë nga burri, pajën e sjellë me vete, si edhe dhuratat që i ishin bërë para ose pas martesës. Ajo kishte të drejtë, gjithashtu, të merrte prej burrit 60 okë misër për tre muaj, sipas sharteve të Idriz Sulit .

E drejta e grave për zgjidhjen e martesës

Gratë pothuajse nuk kishin asnjë të drejtë për zgjidhjen e martesës, as familjet e tyre. Vetëm Kanuni i Lumës, në formë përjashtimi, njihte të drejtën e gruas, më saktë të familjes së saj, për të kërkuar zgjidhjen e martesës për paaftësi seksuale të burrit. Sipas këtij kanuni, nusja “e lëshon burrin kur ai s’është i zoti e s’bjen me të”, sepse pa burrë “nuk rri kush nuse në shtëpi të huaj”.
Me sa duket, bazën morale dhe juridike të këtij neni e kishte krijuar përvoja e jetës. Mungesa e fëmijëve nuk pajtohej me qëllimin e martesës. Veç kësaj, një nuse që nuk kishte marrëdhënie seksuale me burrin e vet, mund të krijonte marrëdhënie jashtë martesore me një burrë tjetër. Kjo jo vetëm që e çnderonte familjen e saj dhe atë të burrit në sytë e opinionit shoqëror, por mund të krijonte edhe ngatërresa të padëshirueshme që zakonisht përfundonin në gjakmarrje.
Sipas një casusi nga krahina e Lumës, vajza e A. B. Ishte martuar në një fshat tjetër. Kur u kthye te prindërit për vizitë pas martesës, ajo u ankua se i shoqi “nuk bjen me të”. U mblodh barku i saj (vëllazëria) dhe shkoi te miku. Atje i thanë dhëndërrit “Bjer me gruan”, por ai nuk ra. Ata i thanë “Kur s’je për grua, pse martohesh?” dhe e morën vajzën me vete .
Veç Kanunit të Lumës e, me përjashtim të këtij shkaku, gruas në asnjë rast tjetër nuk i njihej e drejta e zgjidhjes së martesës.
Kanuni i Lumës, që është më i plotësuari ndër kanunet shqiptare, parashikonte edhe rastin e ikjes së burrit nga shtëpia bashkëshortore dhe rrjedhojat juridike ë buronin prej saj. Nga një vështrim krahasues, ndërmjet ikjes së gruas dhe ikjes së burrit nga banesa bashkëshortore, del fare qartë pabarazia juridike ndërmjet tyre, fryma patriarkale që përbënte shtratin e së drejtës zakonore shqiptare.
Sipas këtij kanuni, kur burri ikte nga shtëpia bashkëshortore, si të martohej, si të mos martohej me ndonjë grua tjetër nuk i kishte asnjë borxh gjaku as gruas dhe as prindërve të saj. Madje edhe sikur të mos dihej në se do të kthehej ose jo, gruaja mbetej bashkëshortja e tij dhe martesa konsiderohej e pazgjidhur. Gruaja e kishte vendin në shtëpinë e babait ose të vjehrrit. Kjo varej nga fakti në se kishte ose jo fëmijë.
Kur burri largohej nga shtëpia bashkëshortore dhe linte gruan me fëmijë, kjo “lidhte shaminë në fyt” në shenjë fatkeqësie dhe kishte të drejtë të rrinte në shtëpinë e tij, në “hisen e burrit” e me faqe të bardhë. Kur nuk kishte fëmijë, kanuni i njihte të drejtën e zgjedhjes: ajo mund të jetonte në shtëpinë bashkëshortore ose te prindërit e vet. Në rast se vjehrri ose kunati kërkonin të kthehej në shtëpi, ajo kishte të drejtë t’u thoshte: “Më gjeni burrin, se për atë kam lënë nënë e babë”.
Si në shtëpinë e babait, si në atë të vjehrrit gruaja nuk mund të martohej përsëri; ajo mbetej e lidhur me martesën e mëparshme. Në rast se martohej më një burrë tjetër i çonte atij gjakun te dera. Gruaja mund të “lirohej” e të fitonte të drejtën e martesës së re vetëm kur familja e burrit i jepte “groshin e zakonit”, një monedhë që simbolizonte zgjidhjen e martesës. Megjithatë, Kanuni i Lumës nuk e quante burrni ta mbaje gruan të lidhur, me një burrë gjallë: “Jepi groshin e zakonit e të shkojë në punë të vet”.

Zgjidhja e martesës me vdekjen e burrit

Martesa mund të pushonte në mënyrë natyrale me vdekjen e njërit prej bashkëshortëve. Me këtë fakt juridik ndërpriteshin edhe marrëdhëniet ndërmjet familjeve të tyre. Në Kanunin e Labërisë, pushimi i martesës me vdekjen e njërit prej bashkëshortëve shprehej në mënyrë figurative me metaforën “Ngordhi kau, u prish penda”.
Kanunet bënin dallim si në terminologji, ashtu dhe në rrjedhojat juridike ndërmjet zgjidhjes së martesës dhe pushimit të saj me vdekjen e njërit prej bashkëshortëve. Për zgjidhjen e martesës përdorej termi “lëshimi i gruas” në kuptimin e dëbimit të saj nga burri. Për pushimin e martesës me vdekjen e burrit përdorej termi më i butë “lirimi i gruas”.
Me vdekjen e burrit, shtrohej vetiu problemi i fatit të gruas. Familja e saj kishte për detyrë t’i bënte ngushëllimet e rastit familjes së dhëndrit dhe asgjë tjetër. Sipas Kanunit të Mirditës menjëherë pas varrimit, kurse sipas Kanunit të Lumës pas ceremonisë përkujtimore, që bëhej shtatë ditë pas vdekjes, familja e gruas kërkonte mendimin e familjes së burrit të vdekur se çdo të bëhej me bijën e tyre.
Problemi i parë që duhej zgjidhur ishte në se familja e burrit do ta mbante në shtëpi gruan për t’u rimartuar me një nga vëllezërit ose kushërinjtë e burrit të vdekur. Sigurisht ky problem shtrohej vetëm në ato zona ku praktikohej levirati . Në qoftë se nuk ekzistonin kushtet për këtë qëllim, gruaja ishte e lirë të kthehej në shtëpinë e prindërve të saj.
Por edhe kur ajo nuk do të rimartohej në shtëpinë e burrit të vdekur me një nga vëllezërit ose kushërinjtë e tij, përsëri shtrohej problemi në se do të qëndronte në shtëpinë bashkëshortore apo do të kthehej te prindërit e saj. Zgjidhjet varionin nga një krahinë te tjetra; ato vareshin nga mosha e gruas së ve, nëse ishte me ose pa fëmijë, me djem ose me vajza. Sidoqoftë, pozita e gruas pas vdekjes së burrit ishte tepër e vështirë; ajo detyrimisht duhej të mbështetej diku, në familjen e saj ose në atë të burrit.
Sipas KLD dhe atij të Skënderbeut gruaja e ve nuk mund të largohej nga shtëpia bashkëshortore pa kaluar tre muaj e dhjetë ditë nga vdekja e burrit për t’u sqaruar plotësisht në se ishte shtatëzënë ose jo . Kanunet e tjera e lejonin marrjen e gruas në shtëpinë e prindërve të saj menjëherë pas vdekjes së burrit.
Në varësi nga gjendja e gruas së vé (shtatzanë, me fëmijë, pa fëmijë etj) dalloheshin disa zgjidhje juridike për fatin e saj të mëtejshëm dhe për trajtimin e fëmijëve:
(1). Gruaja e ve shtatzanë – kishte të drejtë të qëndronte në shtëpinë e burrit të vdekur deri sa të lindte dhe të ndante fëmijën nga gjiri, sipas KLD mund të qëndronte deri në dy vjet. Mbas këtij afati kishte të drejtë të zgjidhte në se do të kthehej në shtëpinë e babait apo do të rrinte në “plang të vet”.Sipas Kanunit të Lumës askush nuk mund ta martonte gruan e vé gjatë shtatzanisë me qëllim që të ishte e qaratë aftësia e fëmijës dhe për ta kthyer fëmijën te ati i tij i vërtetë. Një martesë e tillë konsiderohej si një shkelje e rëndë e kanunit (“e marton por ban bidat”) dhe ndëshkohej me djegjen e shtëpisë .Sipas një casusi nga praktika e zbatimit të Kanunit të Lumës, një fshatar e fejoi vajzën e vet të vé, që ishte shtatzënë, me një burrë tjetër. U mblodhën pleqtë e vëllazënisë së tij dhe i thanë: “Mos e marto vajzën pa lindur. Sille në shtëpinë tonë për të lindur e pastaj martoje”. I ati e martoi vajzën fshehtaz. Kur e mori vesh vëllazëria u mblodh e i tha të atit: “Përse e martove vajzën me barrë?” – “E martovaa, tha ai, se është bidat të lindë vajza në shtëpinë e prindërve” – “A është më mirë të lindë në fis të vet, – i thanë ata, – a të martohet shtatzënë? Ti ke bërë bidat e bidat lahet me shtëpinë e djegur”. U mblodh katundi, se vëllazëria e nxorri punën në katund, e i dogji shtëpinë .(2). Gruaja e vé pa fëmijë, si rregull, sidomos kur ishte e re, kthehej te prindërit e vet, “për me shporrë korinë e vrasën” . Ishte gjithnjë frika se një grua e tillë, jashtë kontrollit të prindërve, mund të krijonte marrëdhënie dashurie me të tjerë. Për këtë arsye, sipas Kanunit të Lumës, “Donte, s’donte, ajo do të kthehej në shtëpi e në vllazni” .Sipas KLD, gruas së ve e pa fëmijë që kthehej te prindërit e vet, i takonte të merrte veshjet vetjake që kishte sjellë si nuse dhe “arkën me dry” . Kanuni i Lumës i njihte asaj disa të drejta pasurore më të gjera. Përveç veshjeve vetjake dhe arkës që kishte sjellë më vete, asaj i takonte të merrte veshje e mbathje për gjashtë muaj, se mund të ishte shtatëzanë, si dhe bagëtinë që i përkiste burrit të saj në pasurinë e përbashkët të familjes .Sipas Kanunit të Skënderbeut, marrëdhëniet pasurore të gruas së ve me familjen e burrit të vdekur ishin më të ndërlikuara. Pasuria që i takonte të merrte asaj përcaktohej nga kombinimi i disa faktorëve: në se kishte ose jo fëmijë dhe nga kohëzgjatja e martesës.Gruaja e ve, pa fëmijë, që nuk kishte mbushur 12 muaj martesë, merrte vetëm teshat e shtatit; paja mbetej në shtëpinë e burrit. Ajo mund ta kërkonte pajën, meqenëse ishte prerë për shtatin e saj dhe mund ta merrte kundrejt pagesës. Kanuni tregohej tolerant për mënyrën e kryerjes së pagesës: mund t’i jepej menjëherë me dorëzanë, duke e shlyer shumën më vonë. Pagesa mund të bëhej edhe nga burri tjetër me të cilin do të rimartohej .Në qoftë se burri i vdiste pas 12 muaj martese, gruaja e ve pa fëmijë kishte të drejtë të merrte petkat e shtatit si dhe pajën e vet. Arka mbetej në shtëpinë e burrit me një palë petka .Edhe sipas Kanunit të Labërisë, gruaja e ve, pa fëmijë, mund të qëndronte në shtëpinë e burrit të vdekur, por zakonisht largohej. Pasi kalonin tre muaj, deri sa të siguroheshin palët se nuk ishte “hamile” (shtatzënë), ajo shkonte te prindërit e vet. Pajën dhe rrobat vetjake i merrte me vete. Për martesën e re mendonte çeta e saj .(3). Gruaja e ve me fëmijë, kishte të drejta më të gjera në familjen e burrit. Sipas të gjitha kanuneve shqiptare ajo mund të zgjidhte në se do të qëndronte në shtëpinë e burrit të vdekur apo do të kthehej te prindërit e saj. Këtë vendim ajo e merrte duke u këshilluar me familjen e të atit, që e kishte si mbështetje të përhershme.Sipas Kanunit të Lumës, në rast se gruaja e ve me fëmijë kthehej në familjen e prindërve të saj, kishte të drejtë të merrte vetëm teshat e trupit; arka e saj, si dhe pjesa e burrit në tokë e në gjë të gjallë u mbeteshin fëmijëve në shtëpinë bashkëshortore . Këtë qëndrim mbante edhe Kanuni i Skënderbeut me shtesën se fëmijëve u mbetej edhe selemi” .Zakonisht gruaja e vé që kishte fëmijë parapëlqente të mbetej në shtëpinë bashkëshortore. Ajo vendoste të mos martohej, por të rriste fëmijët. Pas kësaj vishej në të zeza, lidhte shaminë e kokës dhe mbante zi për burrin e vdekur.Sipas KLD, e drejta e zgjedhjes i takonte gruas së vé, por familja e burrit kërkonte garanci për qëndrimin e mëtejshëm moral të gruas. Për këtë qëllim dilnin dy dorëzanë nga katundi ku do të qëndronte gruaja e vé, të cilët bëheshin garantë se askush nuk do ta ngacmonte dhe se nuk do të prekej nderi i familjes së burrit të vdekur. Dy të tjerë dilnin dorëzanë nga prindërit dhe kushërinjtë e gruas së vé, të cilët bëheshin garant se nuk do ta ndanin prej fëmijëve, veçse po të donte ajo vetë të martohej përsëri. E drejta zakonore shqiptare ishte shumë e rreptë në ruajtjen e nderit dhe njëherësh shumë tolerante ndaj martesave të ligjshme të burrave dhe të grave .Kur gruaja e vé nuk e mbante premtimin, krijonte marrëdhënie me burra të tjerë e mbetej shtatëzënë, dënohej me vdekje .Kanunet rregullonin, gjithashtu, pozitën juridike të gruas së vé në shtëpinë bashkëshortore (usufruki i së vesë).Sipas KLD, varianti i Pukës dhe atij të Mirditës, gruaja e vé kishte të drejtë të jetonte në shtëpinë e burrit të vdekur, të punonte tokën e tij, të rriste bagëtinë në mal e në vërri, sipas nevojës për jetesë. Në çdo rast, me fëmijë ose pa fëmijë, ajo gëzonte mbështetjen dhe përkrahjen e vëllezërve dhe të kushërinjve të burrit. Kur ishte e re në moshë, duhej të bashkonte tokën me kushërinjtë e burrit ose të pranonte një mashkull prej tyre në shtëpi për mbrojtje. Për të siguruar këtë mbrojtje, ajo mund të shkonte bashkë me fëmijët e vegjël edhe te prindërit e saj e të qëndronte sa të donte. Me këtë rast ajo mund të merrte me vete edhe bagëti, për sa e lejonin kushërinjtë ose një këshill pleqsh i caktuar për këtë qëllim. Toka mbetej në përdorim të vëllezërve ose të kushërinjve të burrit. Kur të rikthehej i jepej përsëri .Për gruan e vé, me ose pa fëmijë, që jetonte në shtëpinë e burrit të vdekur, kanunet parashikonin disa ndalime. Ajo nuk mund ta shiste tokën e burrit, sepse gëzonte vetëm të drejtën e përdorimit e të përfitimit prej saj; toka ishte në bashkëpronësi të meshkujve të familjes, duke përfshirë edhe fëmijët e trashëgimlënësit, gjithashtu, nuk mund ta jepte tokën përgjysmë ose ta punonte me çifçinj, pa lejën e vëllezërve e të kushërinjve të burrit.Gruaja nuk mund të martohej në tokën dhe në shtëpinë e burrit me një të huaj. Ajo ishte e lirë të martohej me cilindo, por duhej të largohej nga shtëpia dhe toka e burrit të vdekur. Me këtë rast kishte të drejtë të merrte vetëm pajën e vet. Toka, shtëpia dhe bagëtia u mbeteshin vëllezërve dhe kushërinjve të burrit .Krahas me rreptësinë e tyre të njohur, kanunet shqiptare shfaqin hera -herës një tolerancë dhe liberalizëm të çuditshëm. Sipas KLD, variantit të Pukës p.sh., gruaja e vé, e martuar me një tjetër, në rast se ndahej prej tij, kishte të drejtë të kthehej përsëri te fëmijët e burrit të parë (të vdekur), në tokën dhe në shtëpinë e tij .Gruaja e vé, e cila kishte vetëm vajza, mund të qëndronte në shtëpinë e burrit të vdekur njëlloj sikur të kishte djem. Pas martesës së tyre, kishte të drejtë të qëndronte deri në fund në shtëpinë bashkëshortore; po të donte mund të jetonte me vajzat ose kudo gjetkë, por nuk kishte asnjë të drejtë pronësie mbi tokën dhe pasurinë e paluajtshme ë burrit; ajo i mbetej gjithmonë vëllazërisë dhe fisit të burrit, të cilët detyroheshin t’i siguronin ushqimin (mgojën) deri në vdekje .Në qoftë se, pas vdekjes së burrit, gruas së vé i vdiste edhe djali i vetëm, ajo kishte të drejtë të qëndronte sa të donte në “hise” të djalit. Po të bëhej e paaftë për punë, me kalimin e viteve, kishte të drejtë të kërkonte ushqimin (mgojen) nga vëllazëria e burrit, së cilës i dorëzonte tokën. Të drejtën e ushqimit e humbiste kur martohej me një burrë tjetër. Atëherë “toka e burrit të parë s’qet bimë ma për të” .Përveç tyre, në disa nga kanunet shqiptare ndeshen dy institute të jashtëzakonshme dhe paradoksale që rregullonin çështjen e aftësisë së fëmijës për gruan e vé. Me siguri kanë pasur zbatim shumë të kufizuar:(1)”Gruaja e marrun me fjalë” – Afati i qëndrimit të gruas tre muaj e dhjetë ditë në shtëpinë e burrit të vdekur nuk ishte gjithmonë i detyrueshëm. Familja e saj mund ta merrte edhe para mbarimit të këtij afati, pa u sqaruar plotësisht në se ishte shtatëzënë ose jo. Për të shmangur ngatërresat dhe mosmarrëveshjet e mundshme KLD, Kanuni i Mirditës dhe Kanuni i Skënderbeut kishin krijuar një institut të posaçëm që quhej “gruaja e marrun me fjalë”, i cili e linte në ndërgjegjen e gruas të deklaronte në se ishte shtatzënë ose jo. Kur gruaja pohonte se ishte shtatëzënë dhe prindërit e merrnin në shtëpinë e tyre, familja e burrit të vdekur e lironte, por “me fjalë” (me kusht) që fëmija i parë që do të lindte i përkiste asaj . Termi “me fjalë” ka kuptimin e kushtit, të ujdisë ndërmjet palëve e jo të fjalëve ose thashethemeve në adresë të nderit të saj.(2)”Gruaja me barrë të vrame” – Disa nga kanunet shqiptare përcaktonin se gruaja e vé duhej të largohej menjëherë pas vdekjes së burrit nga shtëpia bashkëshortore (Kanuni i Mirditës) ose pas shtatë ditëve (Kanuni i Lumës). Sipas KLD, Kanunit të Skënderbeut dhe atij të Labërisë, gruaja e vé ishte e detyruar të qëndronte tre muaj e dhjetë ditë në shtëpinë e burrit të vdekur për t’u sqaruar nëse ishte shtatëzënë ose jo. Në rast se gjatë këtij afati ajo e ndiente veten shtatëzënë, duhej të vinte në dijen të zotin e shtëpisë drejtpërsëdrejti ose me anën e të tjerëve.Kur gruaja kujtonte se ishte shtatëzënë, por barra nuk i rritej, edhe pas kalimit të afatit tre muaj e dhjetë ditë, në disa zona të Shqipërisë së Veriut ishte krijuar paragjykimi se gruaja shtatëzënë ishte me “barrë të vrame”. Kjo donte të thoshte se fëmija që ishte zënë (konceptuar) te gruaja nga burri i parë mund të kishte vdekur, por kishte aftësinë të ringjallej gjatë martesës së dytë, edhe pas kalimit të një afati disavjeçar. Meqenëse “fara” ishte e burrit të parë, atij i përkiste edhe fëmija!Duke u mbështetur në këtë koncept si dhe për të zgjidhur problemin e aftësisë së fëmijës, KLD dhe Kanuni i Skënderbeut kishin krijuar një institut të posaçëm që quhej “gruaja me barrë të vrame” . Sipas tij, në qoftë se gruaja e vé lidhte një martesë të dytë menjëherë pas vdekjes së burrit të parë dhe, duke u larguar nga shtëpia bashkëshortore, deklaronte se “ishte me barrë të vrame”, fëmija i parë që do të lindte te burri i dytë, i përkiste burrit të parë, d.m.th. burrit të vdekur .Sikurse e shpjegon Gjeçovi në dorëshkrimin e tij, koncepti “barrë e vrame” ishte thjesht paragjykim, një “përrallë grash”. “Barra e vrame, – thotë ai, duke ju referuar mendësisë popullore, – asht si ara e mbjellun: mbillet bima e, si të kalbet, mbin e përtërihet përsëri. Barra e vrame asht si pushka shqiptare me gur, me iu lagë falma, baruti qi asht brendë jet i dekun; me i a përtëri barotin falmes, pushka i ndezë e shprazet, si të martohet grueja me barrë të vrame me burrë të dytë, i përtërihet e i ngjallet fëmija e len” .Instituti “grueja me barrë të vrame” ishte shumë i ngjashëm me atë që quhej “grueja e marrun me fjalë” . Të dyja institutet kanunore përcaktonin rregulla për njohjen e aftësisë së fëmijës së lindur nga gruaja e vé pas vdekjes së burrit. Si njëri, ashtu edhe tjetri institut, e lenë përcaktimin e aftësisë së fëmijës në varësi nga deklarimi i gruas së vé. Dallimi ndërmjet tyre qëndron në faktin se instituti “grueja e marun me fjalë” rregullon aftësinë e fëmijës së parë të gruas së ve që largohet nga shtëpia bashkëshortore te prindërit e saj (“Po tha goja e grues së vejë se asht me shtat të xanë e vijnë prindja me e nda…”) , kurse instituti “grueja me barrë të vrame” rregullon aftësinë e fëmijës së parë të gruas së ve që largohet nga shtëpia bashkëshortore te burri i dytë (“Po tha grueja e vejë se asht me barrë të vrame, edhe pasi ta dajnë prindja prej shpijet të burrit të dekun, tuj i a dhanë burrit të dytë…”) . Përveç kësaj, te “Gruaja e marrun me fjalë” afati i barrës ishte i zakonshëm, kurse te “gruaja me barrë të vrame”, lindja e fëmijës nuk kishte afat; ajo mund të ndodhte pas dy, tre ose dhejtë vjetësh.Instituti “gruaja me barrë të vrame” ishte i lashtë, primitiv nga mënyra e zgjidhjes së aftësisë së fëmijës. Ai ishte njëherësh edhe një nga paradokset e së drejtës zakonore shqiptare. Gjithë fryma e kanuneve, mbështetur fort në të drejtën atërore, dallohej nga kujdesi për të pasur një atësi të sigurt të fëmijëve. Kjo shpjegonte edhe ruajtjen me xhelozi, madje me egërsi të besnikërisë bashkëshortore nga gratë. Befas kanuni bëhej tolerant, si asnjëherë tjetër dhe pikërisht në pikën e tij më delikate, në përcaktimin e aftësisë së fëmijës.Është vështirë të shpjegohet një tolerancë e tillë, veçse me dëshirën e zjarrtë për të pasur fëmijë, për të vazhduar fisin e burrit të vdekur ose të vrarë për gjakmarrje. Pa dyshim, mungesa e dijeve shkencore për barrën e gruas, kishte ndikimin e vet në mbajtjen gjallë të këtij paragjykimi. Megjithatë, në sajë të përvojës së jetës e të dijeve empirike, malësorët e dinin mirë se gruas i duhen nëntë muaj, e jo disa vjet për të lindur.Marrëdhëniet që krijoheshin ndërmjet palëve për shkak të “barrës së vrame” mbështeteshin vetëm mbi pohimin e gruas së vé. Në rast se ajo, pas lindjes, ndryshonte mendimin e thoshte që fëmijën e kishte me burrin e dytë e jo me burrin e parë, çështja e atësisë së fëmijës zgjidhej nga gjyqi i pleqve, i cili kërkonte nga gruaja të betohej për vërtetësinë e thënieve të saj. Përveç pohimit të gruas, gjyqi i pleqve kërkonte edhe dëshminë e 24 betarëve (poronikëve), në rast se fëmija ishte djalë ose të 12 betarëve, në rast se fëmija ishte vajzë .Kur gruaja me “barrë të vrame” dëshironte, familja e burrit të parë kishte të drejtë të kërkonte shpjegime nga burri i dytë dhe, po të dyshonte se fëmija ishte dëmtuar me dashje, mund ta kalonte çështjen për shqyrtim në gjyqin e pleqve. Ana e paditur kishte të drejtë të shfajësohej, duke bërë be me 24 betarë (poronikë) në rast se fëmija kishte qenë djalë ose me 12 betarë po të kishte qenë vajzë. Në rast se gjyqi i pleqve nuk e shfajësonte, familja e burrit të dytë i kishte borxh një gjak familjes së burrit të parë .Kanuni i Skënderbeut rregullonte më hollësi edhe pozitën juridike të fëmijës së lindur nga gruaja me “barrë të vrame”. Fëmija, djalë a vajzë, i përkiste familjes dhe fisit të burrit të vdekur. Nëna mund ta mbante pranë vetes deri sa të ndahej prej gjirit; pastaj duhej ta kthente pranë familjes së burrit të parë. Me pëlqimin e burrit të dytë, mund ta mbante e ta rriste deri sa të bëhej madhor, por të drejtat e tij në familjen e “origjinës” ruheshin të paprekshme. Djali ishte trashëgimtar i pasurisë në shtëpinë e “babait” të vet. Po të vriste njeri e çonte gjakun në shtëpinë e “të atit”. Në shtëpinë e burrit të dytë të nënës, ai kishte statusin e “mikut” .Fëmijët – Me vdekjen e burrit, fëmijët mbeteshin në familjen atërore; ata i përkisnin “lisit të gjakut”. Në rast se gruaja shkonte te prindërit e vet ose rimartohej jashtë fisit të burrit, praktikisht ajo i ndërpriste marrëdhëniet me fëmijët e saj dhe nuk kishte ndonjë mundësi takimi me ta. Fëmijët mbeteshin nën kujdesin e vëllazërisë ose të fisit të babait, të cilët administronin edhe pasurinë e tyre deri sa të bëheshin madhorë.Si përjashtim, Kanuni i Skënderbeut njihte disa marrëdhënie më njerëzore ndërmjet gruas së vé dhe familjes së burrit të vdekur. Kur ajo largohej nga shtëpia bashkëshortore, për familjen e burrit ishte si ditë morti, një vdekje e dytë. Prindërit e gruas së vé qëndronin aty një darkë dhe një drekë. Kur nusja nisej duke qarë, dilnin gjithë familja si dhe burra e gra të fisit për ta përcjellë .Me largimin e gruas së vé nga shtëpia bashkëshortore marrëdhëniet me familjen e burrit të vdekur nuk ndërpriteshin krejtësisht. Ajo vinte për vizita, në festa dhe në raste të tjera dhe gjithmonë pritej me nderime, madje edhe sikur të mos kishte lënë fëmijë .Kanuni i Skënderbeut lejonte që gruas së vé që largohej nga shtëpia bashkëshortore t’i falej një vajzë, të cilën e merrte me vete. E veja kishte të drejtë të merrte pajën e vet, selemin dhe çdo gjë tjetër vetjake. Vajzën e falur mund ta fejonte e ta martonte ku të donte .Si rregull, djali nuk falej. Por edhe po të falej, ai nuk e humbiste të drejtën e trashëgimit në pasurinë atërore .Gruaja e vé që largohej nga shtëpia bashkëshortore mund të martohej në çdo kohë, pa asnjë pengesë. Sipas Kanunit të Mirditës ajo nuk mund të martohej përsëri në të njëjtën famulli ku mbeti e vé .

Zgjidhja e martesës me vdekjen e gruas

Martesa zgjidhej, gjithashtu, me vdekjen e gruas, por, në krahasim me vdekjen e burrit, rrjedhojat juridike ishin më të thjeshta.
Sipas Kanunit të Lumës, kur gruaja vdiste te burri ose në shtëpinë e prindërve të saj, “mortën” ia bënte i shoqi. Ajo mund të varrosej atje ku vdiste, por burri po të donte e çonte edhe në shtëpinë e vet . Kur gruaja vdiste në shtëpinë e burrit, petkat e saj mbeteshin atje. Dhëndri i jepte nënës për kujtim një lëvere a një xhup. Fëmijët i përkisnin të atit .
Sipas Kanunit të Skënderbeut, kur gruaja vdiste te prindërit e vet, ata përballonin edhe ceremoninë e varrimit (mortën). Shtëpia e burrit ishte e detyruar të ndihmonte me të holla, por kishte edhe një detyrim moral: “të bënte punë të hijshme”. Zakonisht çonte një gjedh.
Kudo që të vdiste gruaja, në shtëpinë e burrit ose të prindërve të saj, zgjidhja e problemeve pasurore ishte e njëjtë. Po të kishte fëmijë, paja dhe selemi u mbeteshin atyre. Në qoftë se nuk kishte fëmijë çështja e pajës zgjidhej në varësi nga kohëzgjatja e martesës. Në qoftë se gruaja vdiste brenda 12 muajve nga dita e martesës, paja mbetej në shtëpinë e burrit, sepse ai e kishte paguar si shpërblim për martesë. Kur vdiste pas 12 muajve nga dita e maratesës, pajën dhe selemin e merrnin prindërit e saj, sepse gruaja e kishte paguar me punën e vet (“ka ba punë e ka ba rrogë”) .
Zgjidhjet që ofronte Kanuni i Labërisë ishin më të thjeshta. Pas vdekjes së gruas paja dhe teshat e saj ndaheshin. Ato që kishte bërë familja e gruas me shpenzimet e veta i merrte përsëri; të tjerat mbeteshin te burri. Po të kishte fëmijë, gjithçka u takonte atyre.

Martesa e dytë për burrat

E drejta zakonore shqiptare e lejonte maratesën e dytë për burrat e për gratë, me një dallim parimor e të rëndësishëm: gratë mund të lidhnin një martesë të dytë vetëm atëherë kur ishte zgjidhur martesa e mëparshme me vdekjen e burrit ose me çkurorëzim. Burrat, përkundrazi, mund të lidhnin një martesë të dytë edhe kur ishin të martuar dhe e kishin gjallë gruan e parë; për ata, në parim, lejohej poligamia (shih më poshtë 5. 12). Kjo pozitë e pabarabartë e burrit me gruan është shprehur në mënyrë të thukët në Kanunin e Lumës: “Burri, po deshi, ta sjell në shtëpi ortaken”.
Motivet që i shtynin burrat për martesë të dytë ishin të ndryshme. Në varësi të tyre, Kanuni i Lumës, i ndante martesat: në “martesë derti” (halli, nevoje) dhe në “martesë qejfi” .
(1).Martesë derti – Sipas mendësisë kanunore burri lidhte një “martesë derti” atëherë kur i vdiste gruaja e parë dhe merrte një tjetër; kur e “lëshonte” (e ndante) gruan e parë dhe merrte një tjetër. Martesa e dytë konsiderohej edhe në këtë rast si “martesë derti”.
“Martesë derti” për burrin quhej edhe atëherë kur kishte gruan gjallë, por të sëmurë “ulog” (të paralizuar, nuk lëvizte dot për shkak të sëmundjes) e me fëmijë, mbasi ata duheshin rritur, si dhe atëherë kur e kishte gruan mirë me shëndet, por pa fëmijë dhe merrte të dytën për të lindur. Në këto rastet e fundit, martesa e dytë krijonte poligaminë.
(2).Martesë qejfi – quhej atëheë, kur burri e kishte një grua në shtëpi, por donte një tjetër më të re. Gruan e dytë mund ta merrte me shkuesi ose me grabitje.
Dallimi në “martesë derti” dhe në “martesë qejfi” kishte rëndësi jo vetëm në aspektin moral, por edhe juridik. Nga ana morale opinioni shoqëror nuk i pëlqente martesat e dyta nga qejfi, kurse ato që ishin “martesa derti” i quante morale, madhe humane.
Në aspektin juridik dallimi kishte rëndësi lidhur me detyrimin e familjes ndaj atij që lidhte martesë të dytë. Sipas Kanunit të Lumës, familja nuk kishte ndonjë detyrim ndaj burrave që lidhnin martesë të dytë, derti ose qejfi (“një borxh që ta ka pasur, ta ka larë”). Mirëpo për një “martesë derti” familja mund të bënte një përjashtim nga rregulli. “Martesat e qejfit” zakonisht ishin privilegj i shtresave të pasura që kishin mundësi të blinin dy ose tri gra dhe t’u krijonin atyre kushtet e nevojshme materiale.
Ceremonia e martesës së dytë të burrave ishte e thjeshtë, si për “maratesë derti”, ashtu edhe për “martesë qejfi”: pa dasmë, pak krushq “sa për adet” (zakon) dhe një darkë. Këto ishin të nevojshme, veç të tjerash, edhe për të vërtetuar kryerjen e martesës para opinionit shoqëror: “Nuse pa dasmë ka, por nuse pa krushq nuk ka” .
Si përjashtim nga rregulli dasmë mund të bëhej edhe për martesë të dytë, kur burri merrte një vajzë beqare dhe familja e saj kërkonte ceremoninë e zakonshme; bëhej edhe atëherë kur burri martohej për herë të parë me një grua të vé ose të ndarë nga burri dhe ishte mirë nga gjendja ekonomike .
Shpërblimi për martesën e dytë të burrit varej nga gruaja që merrte. Në rast se ajo ishte vajzë burri detyrohej t’i paguante familjes së saj shumën e caktuar në të holla (“mërqirin” “forcën”) si dhe lesh e pambuk për të përgatitur teshat e veta. Për gruan e vé burri paguante vetëm shpërblimin në të holla; ajo përdorte petkat e gruas së parë, kur edhe burri ishte i vé .

Martesa e dytë për gratë

Pas zgjidhjes së martesës së parë, me vdekjen e burrit ose me shkurorëzim, edhe gratë ishin të lira të lidhnin martesë të dytë. Kanuni i Lumës, edhe martesat e dyta të grave i dallonte në “martesa derti” dhe në “martesa qejfi”. Në shumicën absolute të tyre, martesat e dyta të grave ishin “martesa derti”.
Sipas këtij kanuni, “martesë derti” për gruan ishte atëherë kur i vdiste burri e mbetej pa fëmijë. Gruaja mund të martohej së dyti në shtëpinë e burrit të vdekur (levirati) ose jashtë saj, sepse “nusja pa burrë nuk mbahet”.
“Mbartesë derti” për gruan ishte, edhe kur i vdiste burri e mbetej me fëmijë, mbasi për të rritur fëmijët e për të siguruar një mbështetje për vete, ishte e detyruar të martohej sërishmi në shtëpinë e burrit të vdekur ose kudo gjetkë.
“Martesë derti” për gruan ishte, gjithashtu, kur e “lëshonte” (e ndante) burri për çfarëdo arsye. Në këtë rast gruaja martohej ku të mundej, qoftë edhe “me ortake” (poligamia) .
“Martesë qejfi” për gruan quhej kur nuk i pëlqente burri që i kishin dhënë prindërit, ikte prej tij dhe martohej me një tjetër. Për mendësinë e kohës, si dhe për shkak të kushteve ekonomiko – shoqërore të atëherëshme, këto martesa ishin jashtëzakonisht të rralla dhe dënoheshin rëndë nga opinioni shoqëror, familja e mohonte bijën e vet, kurse burri i ligjshëm kishte të drejtë ta vriste burrin e dytë .
Martesa e dytë e gruas bëhej pa dasmë, pa duvak, pa përcjellës, vetëm me dy tre krushq. Për martesën e dytë gruas së vé nuk i përgatitej “çezi” (teshat) si në martesën e parë; vetëm dy palë petka, sa për martesë. Ajo largohej nga shtëpia e burrit të vdekur natën, dhe përsëri natën ishte mirë të shkonte te burri i dytë për të mos rënë në sy. Kjo ceremoni e thjeshtë, gati mortore, për martesën e dytë bëhej të enjte ose të djelë, njëlloj si për vajzat .

Fëmijët e lindur nga martesa e dytë

Martesa e dytë e burrit ose e gruas i ndërlikonte marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve si dhe marrëdhëniet ndërmjet fëmijëve të lindur nga martesa e parë dhe atyre të lindur nga maratesa e dytë. Tabloja ndërlikohej edhe më tepër, kur gruaja, ndonëse, në raste të rralla, sillte me vete në shtëpinë e burrit të dytë, fëmijët që kishte nga martesa e parë. Për të gjetur “fillin e Arianës” në këtë labirint marrëdhëniesh duhet të kemi parasysh rregullin bazë të organizimit fisnor: të drejtat e njeriut, pra edhe të fëmijëve, mbështeteshin në lidhjet e gjakut nga babai; fëmijët i ruanin këto të drejta në afmiljen atërore, pavarësisht se ku jetonin.
Në rast se burrit i vdiste gruaja e parë (ose e ndante) dhe i linte fëmijë (djem e vajza) dhe pas kësaj ai lidhte një martesë të dytë me një grua që nuk kishte lidhje gjaku me gruan e parë, fëmijët e lindur me gruan e dytë (djem e vajza) ishin vëllezër e motra nga babai me fëmijët e gruas së parë.
Ndonëse ishin me nëna të ndryshme, djemtë kishin të drejta dhe detyra të njëllojta në familje. Ata ndanin në mënyrë të barabartë tokën, shtëpinë e pasurinë e të atit. Po kështu ata kishin të drejtë të merrnin gjak për vëllanë e vrarë dhe binin në gjak, në rast se vëllai i tyre vriste ndonjë tjetër .
Vajzat gëzonin po ato të drejta si dhe vajzat e tjera në shtëpinë e babait.
Kur gruaja sillte me vete në shtëpinë e burrit të dy fëmijët që kishte nga martesa e parë, këta nuk kishin asnjë lidhje gjaku me fëmijët e burrit nga martesa e parë, kurse me fëmijët e lindur nga maratesa e dytë ishin vëllezër e motra nga nëna.
Për të cilësuar këto lidhje ndërmjet fëmijëve të gruas nga martesa e parë dhe atyre nga martesa e dytë KLD, si dhe disa kanune të tjera përdornin termin “vëlla i shpifun” (vëlla nga nëna) . Të drejtat dhe detyrat e secilit grup vëllezërish ishin në shtëpinë e babait të vet .
Fëmijët që sillte gruaja me vete në shtëpinë e burrit të dytë kishin statusin e “mikut”. Megjithatë, burri i dytë i nënës kishte një sërë detyrimesh morale, që pak dallonin nga detyrimet juridike për t’u kujdesur për rritjen dhe edukimin e tyre .
Fëmijët që sillte gruaja ne vete nuk kishin pjesë (hise) në pronat e burrit të dytë; ata e kishin pjesën te babai i vet. Kur rriteshin, burri i nënës (njerku) i martonte në shtëpi të vet, ose edhe të pamartuar, i çonte në truallin e tyre .
Vëllezërit nga nëna nuk kishin të drejtë të merrnin gjak (“të qisnin pushkë”) për njëri – tjetrin; gjakmarrja e tyre nuk quhej e ligjshme; po ta kryenin binin në gjak .

Poligamia

1. Martesa e dytë për burrin, kur e kishte gruan e parë të gjallë e të pandarë, krijonte poligaminë.
Termi “poligamia” vjen nga greqishtja e vjetër (poli – shumë dhe gamia – martesa), i cili përdoret për të treguar një martesë ligjore të njohur nga e drejta zakonore ose nga ligji i shkruar, si e drejta myslimane, hindu etj. Në shumë popuj burri është lejuar të martohet me disa gra, duke krijuar kështu një formë martese që quhej poligjini; në disa popuj të tjerë është lejuar gruaja të ketë më tepër se një burrë, duke krijuar kështu poliandrinë.
Poligamia është një koncept më i gjerë, që përfshin poligjininë edhe poliandrinë. Mirëpo, në përdorimin e zakonshëm të fjalës, me poligami kuptohet martesa e një burri me disa gra.
Poligamia, si mënyrë e krijimit të marrëdhënieve martesore, është shumë e vjetër. Disa antropologë mendojnë se ajo e ka origjinën nga familja me grupe .
Poligamia është një dukuri që është shfaqur në shumë popuj, qysh nga kohët e lashta deri në ditët tona. Sidoqoftë, ajo nuk ka qenë asnjëherë e praktikuar gjerësisht edhe në kohët e vjetra. Numri i grave ishte në përpjesëtim me mundësitë ekonomike të burrit. Kjo e bënte poligaminë një privilegj dhe tregues të fuqisë dhe të pasurisë së personave të rangut të lartë .
Në Egjiptin e lashtë faraoni kishte të drejtë të martohej me disa gra dhe të mbante një harem të madh, por jashtë familjes mbretërore, rastet e poligamisë, madje dhe ndërmjet fisnikëve, ishin mjaft të rralla. Për këtë arsye Herodoti (II, 92) pohonte se egjiptianët ishin monogamë, si grekët. Si rregull, egjiptianët kishin vetëm një grua të ligjshme, zonjë shtëpie. Në disa kontrata martese parashikohej marrja e një gruaje të dytë, por në një pozitë më të ulët ndaj së parës .
Në Babiloni monogamia ishte shfaqur qysh në mijëvjeçarin e tretë p.e.r. Kodi i Hamurabit e lejonte poligaminë vetëm në raste të caktuara, si p.sh. në rast steriliteti të gruas së parë. Meqenëse qëllimi i martesës ishte lindja e fëmijëve, ligji mbronte, gjithashtu, edhe fëmijët e konkubinave e të skllaveve.
Te hebrenjtë, monogamia ishte forma kryesore e martesave, por mbretërit, si p.sh. Solomoni, kishin shumë gra dhe harem, njëlloj si dhe mbretërit e tjerë të kohës së tyre. Rastet e hebrenjve poligamë u përsëritën në antikitet, ndonëse rrallë pas dëbimit të tyre në mesjetë.
Herodoti (I, 135) thotë se te persët, sigurisht te të pasurit, kishte shumë bashkëshorte të ligjshme, edhe më tepër konkubina.
Te gjermanët e Perëndimit vetëm pak fisnikë martoheshin me disa gra (Taciti, Gjermanët, 17).
Lidhjet e grekëve të vjetër me disa gra janë interpretuar si tregues të poligamisë. Edhe trakët, që ishin të afërt nga origjina me grekët, ishin poligamë deri në shek. e dytë p.e.r. Madje, zotësia e fëmijëve të skllaveve e të konkubinave për të trashëguar etërit e tyre si dhe termi “vëllezër qumështi”, i përdorur për të treguar fëmijët e së njëjtës nënë të ligjshme, janë kuptuar si gjurmë të një poligamie në origjinë.
Te Homeri vetëm mbreti “barbar”, Priami kishte disa gra. Agamemnoni, përkundrazi, kishte vetëm një bashkëshorte të ligjshme, por mund të mbante gra të tjera me vete (Briseidën, Kasandrën). Poligamia për një mbret spartan ishte përjashtim për arsye politike (Herodoti, V, 40). Athinasit ishin monogamë, megjithatë u ishte bërë një lëshim i kufizuar që, duke qenë të martuar, të kishin marrëdhënie me hetere dhe konkubina. Kjo konsiderohej si një gjë e lejuar dhe natyrale. Ligjet e Drakonit i mbronin marrëdhëniet me konkubinat, që lidheshin me qëllim për të pasur fëmijë. Por mungesa e ndalimit të poligamisë nuk tregonte se ishte e lejuar. Gjatë viteve të fundit të luftës së Peloponezit u lejua vetëm përkohësisht, për shkaqe demografike, që burri i një qytetareje athiniane të kishte fëmijë edhe me një grua tjetër. Martesa ligjore dhe konkubinat nuk krijonin lidhje të njëjta: fëmijët e lindur nga konkubinat, edhe të njohur ligjërisht, nuk gëzonin të drejtën e qytetarisë.
Romakët ishin monogamë. Një martesë e dytë e bënte të pavlefshme martesën e parë ose konsiderohej konkubinat. Në të dejtën klasike konkubinati ishte i papajtueshëm me martesën. Ediktet e pretorit e konsideronin si një shenjë çnderimi. Në të drejtën klasike, ndoshta edhe në epokën e Dioklecianit, kur bigamia ishte e ndaluar për nënshtetasit e perandorisë, ishte e lejuar për ata që pajtohej me zakonet e tyre. Atëherë nuk ekzistonte bigamia si figurë krimi më vete, por fajtori nuk mund të dënohej për adulter ndaj grave ose si një çnderim të burrit. Më vonë, përkundrazi, u cilësua si një krim i rëndë, i dënueshëm edhe me vdekje .
Poligamia ekziston edhe sot në vende të tilla islamike si Algjeria, Tunizia, Egjipti Pakistani etj. Opinioni shoqëror edhe në këto vende është në dobi të monogamisë.
Poligamia ka qenë mjaft e përhapur. Studiuesi G. P. Murdok, në veprën e tij “Struktura shoqërore” (G. P. Murdock, Social Structure, 1949) i klasifikon 250 kultura të shoqërisë njerëzore sipas formave të familjes. Prej tyre, 193 janë cilësuar si poligame.
Në një shoqëri me përpjestime normale, ku praktikohet poligamia, është e qartë se disa burrave u hiqet mundësia e martesës përgjithmonë ose mosha e martesës mbahet e ulët për gratë dhe e lartë për burrat, sidomos për ata që martohen për herë të dytë ose të tretë .
Poliandria (nga greqishtja poli – shumë dhe andris – burra) d.m.th. një grua e martuar me shumë burra, përkundrazi, është e rrallë. G. P. Murdok në veprën e tij e përmend vetëm në dy raste, në Indi dhe në Tibet.
Me sa duket poliandria lidhet me mungesën e grave dhe ka ekzistuar në ato shoqëri ku e kanë pasur zakon vrasjen e femrave qysh në vegjëli. Në qoftë se një fis ishte shumë i varfër dhe vetë gruaja mund të kontribuonte shumë pak në ekonominë familjare ajo kishte nevojë për disa burra për të mbajtur atë dhe fëmijët e saj. Për më tepër ajo ishte e detyruar të pakësonte numrin e fëmijëve .
Në Shqipëri poliandria nuk ka ekzistuar ndonjëherë.

2. Poligamia nuk është një dukuri e huajtur te iliro – shqiptarët . Ajo ka ekzistuar te ata qysh nga kohët më të lashta, ashtu si edhe te shumë popuj të tjerë të botës.
Ilirët ishin monogamë, ashtu si fqinjët e tyre grekët e romakët, por historiani i vjetër grek, Herodoti, për Paionët e liqenit të Prasias, në Iliri, që jetonin në vendbanime mbi ujë shkruante: “secili nga ata që martohej sillte për çdo grua nga tre trarë nga mali që quhej Orbel dhe i vendoste aty; çdo burrë martohej me shumë gra” .
Në shtetin e Epirit, gjithashtu, ishte karakteristike familja monogame. Megjithatë ka të dhëna që dëshmojnë se burrat mund të merrnin disa gra. Autorët e vjetër kanë thënë se Pirroja i Epirit (297 = 272 p.e.r.) lidhi martesa të shumta për forcimin e lidhjeve me shtete të tjera. Megjithëse është fjala për mbretin, duhet pranuar se ky ishte një rregull që nuk vinte në kundërshtim me normat morale dhe zakonet e popullit. Marrja dhe mbajtja e disa grave ishte diçka e tolerueshme edhe nga ligjet .
Dëshmi të ekzistencës së poligamisë te shqiptarët ka edhe në periudha të mëvonshme. Misionartë e Vatikanit, që vizitonin Shqipërinë habiteshin me ekzistencën e poligamisë në popullsinë katolike. Në një relacion të Don Vincentit, sekretar i peshkopatës së Lezhës dhe të Shkodrës, mbi vizitën e peshkopit Benedikt Orsini nëpër Malësinë e Shkodrës, dt. 31 gusht 1628, për krahinën e Pultit thuhet: “Këtu gjeti imzoti një burrë me 9 gra; një djalë i këtij kishte vramë kumbarën e vte dhe kishte marrë për vte gruen e tij me të gjitha tokat dhe pasunitë e tija, dhe dy çuna të tij u a kishte shitë turqve… Gjeti shumë mëkatnorë publikë, disa me dy gra, disa që kishin marrë për grue kunatat, disa që kishin marrë për grue të kushërirën ose të mbesën, disa që u kishin grabitë gratë të tjerëve, e këta janë me shumicë” .
Në një relacion të Gjergj Bardhit, dt. 31 dhjetor 1636, thuhet se në malet e Pultit një farë Pepa Gjoli mbante tri konkubina .
Në një relacion të fra Kerubinit, që mban datën 27 mars 1638, thuhet: “… Sidomos në male, merren në provë dhe e mbajnë (gruen) për një kohë… Disa të tjerë pastaj, kur nuk kanë fëmijë me të parën ose kur asht e sëmutë ose e shëmtueme, marrin një tjetër ose edhe të tretën tue pasë marrë të parën në kishë e jetojnë qetësisht…” .
Poligamia në Shqipëri u ndalua ligjërisht me Kodin Civil të vitit 1929, i cili injihte vetëm martesën monogame . Mirëpo në praktikë vazhdoi të zbatohej, ndonëse rrallë si para ashtu edhe pas Luftës së Dytë Botërore. Kodi i Familjes i v. 1946 njihte vetëm martesën monogame, por kjo nuk ishte e mjaftueshme. Për të parandaluar poligaminë, Kodi Penal i vitit 1952 përmbante një nen të posaçëm (neni 174) që titullohej “Bashkëjetesa e ndaluar”. Sipas këtij neni “Mbajtja si bashkëshorte e një gruaje në një strehë me bashkëshorten legale, dënohet: me punët korrektonjëse ose me heqje të lirisë gjer në dy vjet” . Dispozita penale kishte për qëllim të ndalonte ratet e reja të poligamisë, duke toleruar martesat që kishin krijuar rrjedhoja juridike. Masat penale, civile, administrative, ndryshimet ekonomiko – shoqërore dhe përparimi arsimor çuan në shuarjen graduale dhe përfundimtare të poligamisë në Shqipëri nga mesi i shek. 20-të.
Poligamia ka vazhduar disi më vonë te shqiptarët e Kosovës. Studjuesja V. Begolli në punimin e saj sjell mjaft shembuj të ekzistencës së poligamisë në Kosovë për shkak të mplakjes së gruas së parë, nga mospasja e fëmijëve ose thjesht për qejf .
Nga pikëpamja gjeografike, kjo dukuri ndeshej më shpesh në zonat Veriore dhe më pak në Jug të Shqipërisë. Në krahinën e Labërisë rastet e poligamisë ishin shumë të pakta. “Zakoni nuk e ndalon, por populli nuk e pëlqen”, – thuhet në Kanunin e Labërisë . Ata që merrnin dy gra përbuzeshin nga populli. Në rast se dikush nuk kishte fëmijë, mund ta ndante gruan e parë dhe të merrte një tjetër. Për këto arsye, në Kanunin e Labërisë nuk kishte ndonjë rregullim të posaçëm e të hollësishëm për poligaminë, sikurse kishte në Kanunin e Lumës.
Poligamia ishte një dukuri që ndeshej më shpesh në popullsinë myslimane, për arsye se, në këtë pikë, e drejta zakonore shqiptare përputhej me të drejtën myslimane. Mirëpo, në raste të veçanta, poligamia hasej edhe në popullsinë e krishtere. Relacionet e emisarëve të Vatikanit për Shqipërinë e Veriut, shënimet e udhëtarëve e të studiuesve të huaj, si Mis. E. Durham etj., e vërtetojnë fare qartë ekzistencën e saj. Kisha e krishtee e ka kundërshtuar gjithmonë.
3.Poligamia, si mënyrë e krijimit të marrëdhënieve martesore, ishte në thelb një mbeturinë e kohëve të vjetra, një formë më e ulët e maartesës, në krahasim me atë monogame. Sipas së drejtës zakonore shqiptare, poligamia lejohej vetëm si përjashtim për të pasur fëmijë, sidomos djem. Poligamia krijohej, gjithashtu, nga martesa me gruan e vëllait të vdekur (shih më poshtë 5. 13. Levirati).
Për arsye historike, te shqiptarët u krijua një dëshirë e flaktë për të pasur fëmijë. Nuk ishte thjesht dëshira për të trashëguar pasurinë, sepse kjo ishte e pakët. Malësorët jetonin në kushte të vështira ekonomike. Më tepër ishte dëshira për të vazhduar ekzistencën, për të mbijetuar në kushtet e pushtimeve të huaja e të veprimit të gjakmarrjes. Për këtë arsye, mospasja e fëmijëve përjetohej si një fatkeqësi shumë e madhe. Kjo ndjenjë humane bëri të ruhej poligamia te njerëzit e thjeshtë; te shtresat e pasura ajo praktikohej për qejf.
Kanunet shqiptare, shumë të lashta nga origjina dhe konservuese të zakoneve më të vjetra, e njihnin të ligjshme poligaminë. Ndonjë prej tyre, si Kanuni i Lumës, p.sh., përmbante edhe rregullime të hollësishme për të.
Sipas këtij kanuni, gratë që kishin një burë të vetëm quheshin “bratke” ose “shemra”. Ato ishin të gjitha nën sundimin e burrit që përcaktonte edhe marrëdhëniet me secilën prej tyre. Ai flinte një jave me njërën e një jave me tjetrën ose një muaj me njërën e një muaj me tjetrën. Kur ndonjëra prej tyre plakej, burri e mënjanonte nga marrëdhëniet seksuale. Poligamia rriste edhe më tepër arbitraritetin e burrit në familje dhe përmbante gjithmonë farën e kundërshtimeve të hapura ose të heshtura ndërmjet grave, që shprehej qartë në fjalën “shemra”.
Gratë “ortake” nuk jetonin së bashku; burri detyrohej të siguronte për secilën nga një dhomë, ku ato mbanin fëmijët dhe teshat e veta. Secila nga gratë kujdesej për fëmijët e saj. Punët e përbashkëta të shtëpisë drejtoheshin nga bashkëshortja më e vjetër në moshë, e cila, vetiu, ishte në pozitën e zonjës së shtëpisë .
Fëmijët e lindur nga gruaja e dytë ose e tretë kishin të drejta të barabarta më ata të lindur nga martesa e parë; të gjithë konsideroheshin të ligjshëm dhe trashëgonin të atin.
KLD, mbledhur e kodifikuar nga Gjeçovi, e cilëson poligaminë (martesën mbi kurorë), si “si kundra fejet e kanujet të Lekës”. Kanuni i Skënderbeut, përsa i përket poligamisë dhe rrjedhojave të saj juridike, përsërit me besnikëri qëndrimin e KLD-së.
Cilësimi i poligamisë nga Gjeçovi në KLD, si “kundra feje e kanuje të Lekës” është një qëndrim kontradiktor, sepse, ndonëse konsiderohet në kundërshtim me kanunin, përfshihet në përmbajtjen e tij. Në të vërtetë kontradikta qëndron ndërmjet së drejtës zakonore që e njihte poligaminë dhe së drejtës kishtare (kanonike) që e kundërshtonte atë. Kurorëzimi i martesave në kishë ishte një institut i së drejtës kishtare, që nuk kishte të bënte me të drejtën zakonore. E drejta kishtare dhe e drejta zakonore ishin dy sisteme të ndryshme juridike, nga përmbajtja dhe nga origjina. Për më tepër, kanunet janë më të vjetra se krishterimi dhe e drejta kishtare e ritit katolik ose ortodoks. Këto dy qëndrime të ndryshme për sa i përket poligamisë i ndante mirë Kanuni i Mirditës, i cili theksonte se “kanuja s’do me dijtë sa gra merr tjetri, punë për të, por kisha nuk e jep”.
Nën ndikimin e së drejtës kanonike, në KLD zunë vend sanksione të rrepta për atë që e mbante gruan pa kurorë (konkubinë) ose mbi kurorë )poligami): a) shtëpia i digjej e toka i mbetej djerrë; b) dëbohej nga fshati e s’mund të kthehej deri sa të largonte gruan pa kurorë; c) fëmijët e lindur nga kjo martesë konsideroheshin të paligjshëm dhe nuk gëzonin të drejtën e trashëgimit të atit .
Nën këto norma ka një gërshetim të dy sistemeve të së drejtës. Për shkelje të së drejtës kanonike (mbajtje gruas mbi kurorë, poligami), në KLD parashikoheshin dhe zbatoheshin dënime që ishin tipike për të drejtën zakonore, si djegia e shtëpisë, dëbimi etj. E drejta kanonike parashikonte dënime të një natyre tjetër, si mallkimi publik, shkishërimi, ndalimi i shërbimëve fetare etj.
Po nën ndikimin e së drejtës kanonike, në KLD depërtuan norma të tjera që e dallonin pozitën e gruas pa kurorë në familje nga ajo e gruas me kurorë. Sipas tyre, gruaja pa kurorë nuk kishte asnjë të drejtë në shtëpinë e burrit, nuk mund të bëhej zonjë shtëpie dhe nuk pyetej për kurgjë .
Mirëpo këto norma nuk gjetën zbatim të plotë as në zonat me popullsi katolike, si Dukagjini etj., ku praktikohej herë pas here poligamia dhe levirati, pa folur për krahinat me popullsi myslimane si Kukësi, Mati, Dibra, Kruja etj., ku poligamia lejohej si nga kanuni, edhe nga sheriati.
Në raste të veçanta, kur zbatoheshin dënimet kanunore për mbajtjen e gruas mbi kurorë (poligami), malësorët nuk ishin të bindur për drejtësinë e vendimit, sepse sipas mendësisë së tyre, kishin vepruar ashtu si duhej. “Në Nikaj, – shkruante E. Durham, – erdhi të më takonte një burrë, të cilin e kishin shkishëruar, sepse mbante dy gra: gruan e ligjshme dhe të venë e kushëririt të tij. Ai më tha se nuk e dëbonte dot, sepse do të qe një punë e keqe. Ajo duhej të qëndronte në shtëpi, pasi kishte fëmijë të vegjël për të rritur. Për sa kohë ajo është në shtëpi, atij i duhet të bashkëjetojë me të, sepse ajo nuk mund të ketë një burrë tjetër. Ai ishte i mërzitur nga shkishërimi, por cilido duhet të bëjë detyrën, qoftë edhe duke rrezikuar”.
Për t’i shpëtuar, dënimit burri që mbante gruan pa kurorë duhej ta largonte atë nga shtëpia si dhe të bënte pendesë publike në kishë, duke u sjellë tri herë rreth saj me një gur në sup të krahut. Për gruan nuk kërkohej një pendim i tillë, mjaftonte të largohej nga burri e të zgjidhte këtë martesë të paligjshme .
Kisha katolike dhe ajo ortodokse e luftuan sa mundën poligaminë, ashtu si dhe dy institute të tjera, leviratin dhe sororatin. Kjo përbënte, padyshim, një meritë të tyre dhe një mision qytetërimi. Në Jug të Shqipërisë kisha ortodokse pati më shumë sukses. Për këtë qëllim ndihmoi edhe zhvillimi i përgjithshëm ekonomik e kulturor, emigracioni dhe lidhjet me jashtë të paraluftës. Në Veriun e thellë malor ishte më e vështirë, ndaj jetuan më gjatë këto institucione pagane.

Levirati dhe sororati

Në institutin e martesës, sipas së drejtës zakonore shqiptare, ndeshen dy dukuri që duheshin studjuar më vete për shkak të veçorive të tyre: martesa e burrit me gruan e vëllait të vdekur (levirati) dhe martesa e burrit me motrën e gruas së vdekur (sororati).
Kanunet shqiptare ishin tepër të rrepta në vlerësimin e afrisë së gjakut si pengesë për fejesë e për martesë , ndërsa për lidhjet e krushqisë tregonin një tolerancë të madhe sepse ato nuk kishin të bënin me fëlligështinë në gjak dhe me shëndetin e breznive të reja. Populli nuk u jepte shumë rëndësi kosideratave të tjera, duke parapëlqyer me një pragmatizëm të dukshëm rregullimin praktik të problemeve që krijoheshin me vdekjen e një anëtari të familjes.
Levirati dhe sororati nuk ishin specifike për të drejtën zakonore shqiptare. Ato janë praktikuar edhe nga popuj të tjerë të botës qysh në kohët më të lashta.

1.Levirati – Fjala “levirat” vjen nga lat. “levir” – kunat. Me këtë emër është quajtur ligji hebraik, sipas të cilit burri jo vetëm ishte i lejuar, por edhe i parapëlqyerë të martohej me kunatën e vet (gruan e vëllait), kur ajo mbetej e ve dhe pa fëmijë. Fëmija i parë, i lindur nga një martesë e tillë, quhej si fëmijë i të vdekurit. Kjo të kujton institutet e së drejtës zakonore shqiptare “gruaja me fjalë” ose “gruaja me barrë të vrame”.
Te hebrenjtë, burri mund ta kundërshtonte martesën me kunatën, por në këtë rast duhej të bënte një deklaratë publike përpara saj, si dhe përpara pleqve të qytetit, duke marrë kështu shënjën e shkelësit të ligjeve, të cilat kishin për qëllim të mos lejonin shuarjen e familjeve të veçanta.
Levirati ka qenë i përhapur ndërmjet shumë popujve primitivë të Afrikës, Azisë, Oqeanisë, Amerikës së Veriut e të Jugut . Një zakon i ngjashëm mbizotëronte ndërmjet arianëve vedikë të Indisë (1500 – 1000 p. e. sonë) .
Mendimet lidhur me origjinën e këtij zakoni të lashtë janë të ndryshme. Sipas disa autorëve, ai kishte për qëllim të krijonte për të venë dhe për jetimët e saj një mbrojtje të nevojshme për jetesë brënda shoqërive me zhvillim të ulët. Në qoftë se e veja ishte pa fëmijë, martesa me kunatin ishte fakultative, kur ajo ishte me fëmijë, maartesa ishte e detyrueshme.
Sipas disa studiuesve të tjerë, levirati nuk ishte gjë tjetër veçse mbijetesë e poliandrisë. Mirëpo kjo hipotezë nuk mban parasysh faktin se atje ku ekzistonte levirati, ekzistonte edhe sororati.
Sipas një hipoteze tjetër, që është kundërshtuar nga shumë studiues, të dyja zakonet, levirati dhe sororati, përfaqësojnë dy aspekte të të njëjtit institucion, të martesës me grupe që ka ndryshuar dora – dorës gjatë shekujve. Ato e kanë origjinën në zakonin për t’u martuar në të njëjtën kohë ose në mënyrë suksesive të disa motrave me një burrë ose të disa vëllezërve me një grua .
Ky zakon mund të shpjegohet me faktin se shumë popuj e kanë parë maratesën si një kontratë ndërmjet familjes (fisit) të burrit e të gruas. Kështu që, kur njëri nga bashkëshortët vdiste, ai zëvendësohej nga një tjetër prej të njëjtit grup social ose fisnor. Zëvendësimi i gruas së vdekur nga motra e saj, sororati shpesh ekziston krahas me leviratin.
Atje ku kërkohej që vetëm vëllai i vogël të martohej me të venë, zakoni quhej levirati i ri (angl. junior levirate). G. A. Murdok, që e studioi këtë zakon në 185 shoqëri primitive të shek. XIX – XX, konstatoi se 69 për qind e tyre parapëlqenin forma të tilla të martesës së dytë.
Në të drejtën zakonore shqiptare, levirati rregullohej në mënyrë të plotë vetëm nga Kanuni i Lumës. KLD dhe KLD, varianti i Pukës, përmbanin përkatësisht vetëm nga një nen . Kanuni i Mirditës nuk e përmend. Kanuni i Skënderbeut e njihte si një institucion të popullsisë myslimane dhe përmbante vetëm disa norma që e rregullonin atë. Kanuni i Labërisë, i cili vepronte në një krahinë të përzier nga pikëpamja fetare, gjithashtu, nuk e njihte. Në këtë kanun thuhet: “Në rast se vdes burri, vëllai i tij nuk mund të martohet me të kunatën”.
Mungesa e dispozitave të hollësishme për leviratin në disa nga kanunet shpjegohet me faktin se ky institucion në Shqipëri nuk ishte i zhvilluar, sidomos në kohën e mbledhjes së të tyre (fundi i shek. XIX – fillim i shek. XX). Përveç kësaj, disa nga kanunet, si Kanuni i Mirditës dhe pjesërisht Kanuni i Skënderbeut, janë mbledhur e regjistruar në krahina me popullsi kryesisht të krishtee (Mirditë, Kurbin) ku zbatimi i leviratit ishte i ndaluar nën trysninë e kishës.
Sipas Kanunit të Lumës, me vdekjen e burrit, gruaja e vé, me ose pa fëmijë, mund “të kthehej në shtëpi”, d.m.th. të rimartohej me një nga vëllezërit e burrit ose “të lirohej” e të shkonte te prindërit e saj, nga mund të rimartohej përsëri ku të donte. Në se “do të kthehej” apo “do të lirohej”, këtë e vendoste familja e burrit të vdekur në varësi nga rrethanat, për arsye se ajo e kishte paguar një herë çmimin e gruas .
Të drejtën për t’u martuar me gruan e ve e kishte, në radhë të parë, vëllai i burrit të vdekur (kunati). Në mungesë të vëllezërve ose në rast se ata nuk dëshironin, këtë të drejtë e gëzonin edhe burrat e tjerë brenda familjes (nipat, xhaxhallarët) si dhe kushërinjtë e burrit “edhe pesë breza larg”. Parapëlqimi ligjor ishte gjithmonë sipas shkallës së afrisë së gjakut me burrin e vdekur.
Sipas Kanunit të Skënderbeut, në qoftë se familja e burrit të vdekur deklaronte se “nuk do ta ndalonte” gruan e ve për ndonjë nga burrat e shtëpisë ose të vëllazërisë dhe pas kësaj dilte vetë ndonjë prej tyre dhe i hiqte ose i ngrinte sado pak vejushës shaminë e kokës, ajo bëhej gruaja e tij. Atë s’mund ta pengonte askush, përveç më të afërmit në gjak të burrit të saj të vdekur. E drejta e tij nuk shuhej përderisa të vendosej përfundimisht fati i gruas së ve.
Vëllai ose kushëriri i burrit të vdekur që martohej me gruan e ve mund të ishte beqar, i ve ose i martuar; kur ishte i martuar levirati krijonte poligaminë.
Kanuni i Lumës nuk e njihte institutin e “leviratit të ri”; të venë mund ta merrte cilido nga kunetërit, pavarësisht nga mosha. Çdo kufizim në moshë krijonte një mundësi ligjore që gruaja e ve të dilte nga familja e të martohej me kushërinjtë e burrit të vdekur. Kjo do të sillte që gruaja e ve të ndahej nga fëmijët e vet, përveç përfitimeve të tjera tqë buronin nga levirati. Kanuni i Lumës kërkonte që ta ruante në çdo rast të drejtën e vëllezërve ndaj kushërinjve.
Kanuni i Lumës e shpreh në mënyrë figurative këtë ide, duke thënë se “Gruaja e nipit është si reja; për të mos dalun (nga shtëpia) në vllazni, e kthen ehe mixha (xhaxhaj)”. Krahasimi i gruas së ve me renë shpreh në mënyrë poetike pozitën e saj të vështirë, fluide, të paqëndrueshme; rruga e saj e jetës shkonte andej nga frynin erërët e fatit.
Në të njëjtën pozitë ishte edhe një grua e moshuar që mbetej e ve – mixhavica (e shoqja e mixhës, e xhaxhajt). Sipas Kanunit të Lumës, “mixhavica është si nëna, po për të mos dalun (nga shtëpia) në vllazni, e kthen edhe nipi”.
Kanuni i Skënderbeut, përkundrazi, e njihte institutin e “leviratit të ri”. Po të vdiste vëllai i parë, gruan e merrte i dyti, po të vdiste i dyti, gruan e merrte i treti etj. Radha mund të fillonte edhe me sens të kundërt; po të vdiste vëllai i vogël, gruan e tij e merrte ai që vinte menjëherë pas tij, me qëllim që të mos krijoheshin dallime të theksuara në moshë ndërmjet bashkëshortëve .
Motivet kryesore të leviratit, sipas së drejtës zakonore shqiptare, ishin të ndryshme. Nëpërmjet leviratit gruaja e ve qëndronte në shtëpinë bashkëshortore pas vdekjes së burrit, ku gjente një strehë dhe kishte mundësi të rriste fëmijët e vet. Në këtë mënyrë zbuteshin rrjedhojat që mund të vinin nga vdekja e bashkëshortit dhe atit të fëmijëve. Të drejtën e qëndrimit në shtëpinë bashkëshortore gruaja e ve me fëmijë e gëzonte edhe pa u martuar me një nga vëllezërit e burrit të vdekur. Mirëpo, sidoqoftë, një grua pa burrë, sipas mendësisë së malësorëve, mund të krijonte ngatërresa.
Motivet e leviratit te shqiptarët i ka zbuluar shumë bukur udhëtarja dhe studiuesja angleze, E. Durham, e cila shkruan: “Sipas pikëpamjes së anëtarëve të fiseve, çështja shtrohet kështu: e veja që mbetet me fëmijë të vegjël duhet të qëndrojë në shtëpinë e kësaj familjeje dhe t’i rrisë fëmijët… Do të ishte një veprim i egër që ta dënosh një grua të ve të mbtet pa burrë, do të ishte e pandershme”.
Nëpërmjet leviratit gruaja siguronte një “zot të ri”, si dhe një jetë seksuale të rregullt, brenda kuadrit familjar që parandalonte çdo ngatërresë me rrjedhoja të rrezikshme për familjen e burrit dhe të prindërve të saj. Levirati, nga ana tjetër, siguronte për kunatin një grua më tepër, sepse, shpesh, e veja bëhej “bratke” me gruan e parë.
Levirati, ishte njëkohësisht, një mënyrë për të siguruar një grua me pak shpenzime. Sipas KLD, në qoftë se dikush martohej me gruan e vëllait të vdekur (kunatën) do t’i paguante familjes së saj një ká e 300 grosh, sepse ajo kishte mundësi ta fejonte gjetkë. Kjo shumë ishte më e vogël në krahasim me atë që paguhej zakonisht si shpërblim për martesë. Në këtë mënyrë nga levirati kishin përfitime materiale të dyja palët, si familja e burrit ashtu edhe ajo e gruas.
Sipas Kanunit të Skënderbeut, kur gruaja e ve martohej me kunatin ose me çdo burrë tjetër brenda shtëpisë (familjes), nuk kthehej “sheji” i parë e të zëvendësohej me një tjetër. Ai mbetej i vlefshëm edhe për martesën e dytë (leviratin), gjë që tregonte se kontrata e martesës ndërmjet dy familjeve nuk ishte zgjidhur. Megjithatë, familja e burrit detyrohej t’i jepte familjes së gruas gjysmën e shpërblimit të zakonshëm për martesë, pra ishte një riblerje e gruas me gjysmë çmimi. Këtë shumë të hollash familja ia jepte gruas së ve që ta përdorte për ripërtëritjen e pajës ose për çdo nevojë tjetër.
Meqenëse rregullimet juridike të leviratit nuk janë të plota, kanunet, në përgjithësi, nuk përcaktojnë kohën e fillimit të marrëdhënieve bashkëshortore të kunatit me gruan e vé. Vetëm Kanuni i Lumës përcaktonte se, pas vdekjes së burrit, gruaja e ve largohej nga banesa bashkëshortore te prindërit e saj dhe kthehej pas një viti për të filluar bashkëjetesën si bashkëshorte me kunatin. Gjatë gjithë kësaj kohe asaj i ruhej e paprekur arka e vet si dhe teshat e shtratit.
Kur gruaja e vé martohej brenda shtëpisë me kunatin ose me çdo burrë tjetër, fëmijët i rriste vetë, ndërsa kur martohej jashtë shtëpisë, në vllazëri, fëmijët mbeteshin në familjen e burrit të parë.
Në rastin e leviratit fëmijët me burrin e parë dhe ata me burrin e dytë ishin vëllezër nga nëna, si dhe kushërinj të parë ose të dytë nga babai. Fëmijët ishin kushërinj të parë, kur burrat e nënës ishin vëllezër; kushërinj të dytë, kur burrat e nënës ishin kushërinj të parë etj. Secila palë e fëmijëve kishte pjesën (hisen) e babait të et në pasurinë e përbashkët të familjes. Meqenëse lidhjet e tyre fisnore ishin nga babai (“lisi i gjakut”), sipas kanunit, ata kishin të drejtë “të qisnin pushkë” për njëri tjetrin, të merrnin gjak vëllau për vëllanë, kushëriri për kushëririn dhe binin në gjak, në rast se ndonjëri prej tyre vriste dikë tjetër.
Levirati, si një institucion i së drejtës zakonore shqiptare është praktikuar jo vetë në zonat me popullsi myslimane, ku feja e lejonte, por edhe në disa zona me popullsi të krishtere në Veri të vendit, ndonëse rrallë, shumë rrallë, të cilat përbënin “ishuj” të vetmuar në thellësi të maleve, larg rrugëve të qytetërimit dhe gjithmonë në kundërshtim me ndalimet e kishës së krishtere. Relacionet e emisarëve të Vatikanit, si dhe shënimet e udhëtarëve të huaj, si E. Durham, të përmendura më lart, e provojnë këtë mënyrë të mjaftueshme. “Ky zakon, shkruan E. Durham në fillim të shek. XX, – është zhdukur në Malësinë e Mahe… Por me gjithë përpjekjet e kishës, zakoni ishte ende në fuqi ndër katolikët e Dukagjinit… Në fiset e largëta e të ashpra të Nikajt, Tplanës e Berishës, ky zakon ishte shumë i shpeshtë ndër të krishterët. Kështu, në Nikaj, nga treqind shtëpi, rreth pesëdhjetë prej tyre, kishin nga një kunatë me të cilën bashkëjetonin, kurse shtëpitë e tjera kishin gra të xhaxhallarëve”.
Levirati është praktikuar në Shqipëri deri në Luftën e Dytë Botërore. Raste të veçanta mund të kenë ndeshur edhe më vonë, sidomos te shqiptarët e Kosovës. V. Begolli, në punimin e saj, sjell disa shembuj të leviratit në Kosovë gjatë viteve shtatëdhjetë – tretëdhejtë, të cilat i përkasin popullsisë myslimane. Sidoqoftë, kjo mënyrë martese te shqiptarët ka qenë gjithmonë një përjashtim, që dora-dorës ka ardhur drejt shuarjes.

2.Sororati – Termi “sororat” ka hyrë në shkencë nga Xh. Zh. Frazër. Me këtë term ai emërtonte martesën e burrit me motrën e gruas, si gjatë jetës së gruas së parë, ashtu edhe pas vdekjes së saj. Sipas pikëpamjes së këtij autori, të pranuar gjerësisht gjatë viteve gjashtëdhjetë të këtij shekulli, sororati plotësonte zakonin e leviratit. Ky koncept u përpunua për herë të parë në USA në veprën e E. B. Tailor. Sipas tij, levirati ka ekzistuar në ato vende ku martesa shihet më tepër si një lidhje ndërmjet familjeve, se sa ndërmjet individëve. Megjithëse këto dy institute janë të lidhura në parim me njëri – tjetrin, levirati dhe sororati nuk shoqërohen gjithmonë në mënyrë të pandryshueshme. Zakonisht ato janë martesa të dyta të parapëlqyera, më tepër të lejuara se sa të detyruara. Në Arizona p.sh. tradicionalisht kërkohej me këmbëngulje martesa e gruas së vé me vëllanë ose kushërinë e burrit të vdekur (levirati), kurse zëvendësimi i një gruaje të vdekur nga motra ose një farefis i saj ishte në pajtim me zakonin, por jo i detyruar.
Në të drejtën zakonore shqiptare, instituti i sororatit njihej, por është praktikuar rrallë. Në Kanunin e Lumës thuhet: “Vdes vajza, me fëmijë ose pa fëmijë, i ati i saj po deshi e përtërin miqësinë, i jep vajzën tjetër dhëndrit, por borxh nuk ja ka; një ta pata borxh, ta dhashë”. Kjo tregon se sororati, edhe në Shqipëri, atje ku zbatohej, ishte i lejuar, por jo i detyruar. Marrëveshja e re (“përtëritja e miqësisë”) bëhej shtatë ditë pas vdekjes së gruas ose më vonë.
Sipas Kanunit të Labërisë, “Kur njërit i vdes gruaja dhe me krushqinë ka shkuar shumë mirë, mund të marrë për grua të dytë motrën e gruas së parë”. Kanunet e tjera nuk e njihnin, por kjo nuk do të thotë se ky institut nuk ka ekzistuar; mund të jetë shuar me kalimin e kohës.
Në Shqipëri kanë ekzistuar të dyja variantet e sororatit: martesa e burrit me motrën e gruas së vdekur si dhe martesa e dy vëllezërve me dy motra. Ashtu si dhe në popuj të tjerë, martesa e dy vëllezërve me dy motra mbështetej në besimin se ato do të shkonin mirë si kunata dhe do të kujdeseshin për fëmijët e njëra tjetrës.
Fëmijët e lindur nga martesa me motrën e gruas së vdekur ishin vëllezër e motra nga babai, si dhe kushërinj të parë nga nëna, me fëmijët e lindur nga martesa e parë. Si vëllezër e motra nga baba kishin të drejta të barabarta mes tyre, edhe pse se ishin me nëna të ndryshme.