Vargjet nuk mund të jenë të pashtëpi
Kur dalim prej barrës mëmësore, fillon barrën me ne shtëpia. Ne ende nuk kemi lindur plotësisht, përderisa përplasim këmbë e duar në barkun e saj të drunjtë ose të gurtë, duke zgjatur doçkat tona ende të dobëta po tashmë të zemëruara drejt daljes jashtë shtëpisë. Bashkë me ndjesinë e strehës mbi kokë, na lind një forcë tërheqëse: drejt derës. Ç’ka atje, prapa? Gjersa mësojmë të ecim brënda shtëpisë, ne ende nuk jemi lindur. Klithma jonë e parë, kur na pengohen këmbët e pamësuara te gurët jashtë shtëpisë, është klithma e vërtetë e lindjes. Karakteri provohet kur muret atërorë nuk na mbrojnë dot më. Shtytja jashtë shtëpisë, nuk do të thotë aspak se e urren shtëpinë. Kjo shtytje është dëshirë për të provuar veten në luftën me botën e madhe të panjohur, porse një dëshirë si kjo ngrihet më lart se çdo kërshëri e thjeshtë: ajo është themeli i shpirtit kryengritës të njeriut, sepse shpirtit i rrinë ngushtë çdolloj muresh. Teza “Shtëpia ime-kalaja ime” është simbol i pafuqisë së shpirtit. Shpirti është vetë një kala, nëse nuk gardhohet me kurrfarë muresh. Pa respektin për shtëpinë, s’quhesh njeri. Por s’quhesh njeri e as shkrimtar pa shtytjen jashtë shtëpisë. Jeta na rezervon shtëpi të reja, që shtiren madje ndonjëherë atërore, shtëpi që të përthithin brenda, si moçali, shtëpi të ngjashme me djepet, që vënë në gjuhë ndërgjegjen. Po njeriu i vërtetë, shkrimtari i vërtetë përpiqet mundimshëm për një konfort të vetëm: për konfortin e ashpër e tepër të varfër të lirisë. Vallë nuk e deshi Ljev Tolstoi Jasnaja Poljanën? Po kur ai ndjeu në shtëpinë e vet diçka mbërthyese, diçka pranguese, ai u vërsul nga dera, pas së cilës ishte e panjohura dhe liria, dhe sikur ta priste vdekja. Xhek Londoni mundohej artistikisht të krijonte lirinë brenda “Shtëpisë së Ujkut”, ndërtuar prej tij në Luginën e Hënës, por a ka të ngjarë, ta kerë djegur vetë atë duke ndier si shtypin muret e gurtë, i torturuar nga nostalgjia jo për shtëpinë po për pashtëpisinë e rinisë? Nostalgjia për pashtëpisi nuk e fyen shtëpinë atërore – në të rreth dëshira për t’u shkrirë me njerëzinë përreth, ku aq njerëz janë pa shtëpi, ku pa shtëpi janë drejtësia, ndërgjegja, vëllazërimi, liria. Aleksandër Blloku i ndillte vetë grushtet e fatit: “Më lini të vdes nën gardh si qen!”. Majakovski duke hedhur poshtë i zemëruar “paqëllëkun e turpshëm”, thoshte krenarisht:
Mua rublat kurrë s’më mbajtën me hatër;
Mjeshtrat e drurit
mbilje s’më nisën asnjë.
Dhe, përveç një këmishe të pastër,
Jua them sinqerisht –
nuk më duhet asgjë.
Pashtëpisia superiore e shpirtit, që ngrihet kundër pashpirtësisë së mobiluar bukur – e nuk është vallë kjo shtëpia atërore e artit? Pashtëpisia është një fatkeqësi njerëzore, por vetëm për sytë e enjtur nga dhjami fatkeqësia është turp. Për këtë, me një pendim të dëlirë ka thënë pikërisht Pastërnaku:
Dhe unë u prisha qyshkur
Koha të prishur mori,
Dhe fatkeqësinë e quajtën turp
Filistinët e ngërdheshur nga zori.
Një grua e madhe, ka të ngjarë, më e madhja e krejt grave që jetuan ndonjëherë në këtë botë, me një zemërim të dëshpëruar, dëneste:
“Çdo shtëpi m’është e huaj, çdo tempull – bosh…”
Zëri i kësaj gruaje është Marina Cvetajeva.
Shtëpiurryese” Tempullurryese?
Më vonë, në mërgim, duke fërgëlluar nga malli për atdheun e madje, duke u përpjekur të përqeshte këtë mall, Cvetajeva gulçon si “shtazë e plagosur, e plagosur në bark prej dikujt:
Mall për vendin! Pallavër
Qyshkur e demaskuar!
Un krejt njëlloj e kam, si afër,
Si larg të jem, mjaft që e vetmuar…
Ajo madje i kërcëllon dhëmbët hungërueshëm gjuhës së vet amtare, të cilën aq shumë e adhuronte, të cilën aq mirë dinte ta mbrunte dhëmbsurisht e tërbimshëm me duart e veta punëtore, me duart e poçarit të fjalës.
S’më mashtron dhe gjuha amtare,
Kushtrim i saj kumtëror.
Se kë takoj – s’më intereson fare,
Dhe a kupton apo s’kupton!
Më tej ndeshim sërish fjalët tashmë të cituara “shtëpiurryese”:
“Çdo shtëpi m’është e huaj, çdo tempull – bosh…”
Pastaj vijon një tërhuajim edhe më i madh, arrogant:
“Me to, pa to – s’më dhemb kaptina…”
Dhe befas trilli përtallës për mallin e atdheut këputet i pafuqishëm duke përfunduar me një psherëtimë gjeniale për nga thellësia, që përmbys krejt mesazhin vjershës në tragjedinë shpirtcopëtuese të dashurisë për atdheun:
Po nëse rrugës – një kaçube
fanitet, sidomos – rjabina…
Dhe kaq. Vetëm tri ika. Po në këto pika ka një pohim memec të fuqishëm e të pandërprerë në kohë, e me të tillë forcë dashurie, për çka janë të paaftë një mijë vjershëtorë të marrë së bashku, që shkruajnë jo me këto pika të mëdha, çdonjëra prej të cilave është si një pikë gjaku, por me fjalë të panumërta që thurin vargëzime pseudopatriotike. Mos vallë dhe patriotizmi i flaktë është pikërisht gjithnjë i tillë: me pika dhe jo me fjalë boshe?
Dhe megjithatë ja tek del dashuria për shtëpinë – po përmes heroizmit të pashtëpisisë.
Një heroizëm i tillë është krejt jeta e Cvetajevës. Ajo dhe në shtëpinë e poezisë ruse, të ndarë në dhoma pritjeje, sallone, korridore e kuzhina letrare, s’para ambientohej mirë. Libërthin e saj të parë “Album mbretëror” e lëvduan bardë të tillë si Brjusov, Gumiljev që mbaheshin atëherë si ligjvënës të modeleve, porse lëvdonin me njëfarë indulgjence që fshihte druejtjen insinktive. Nga kjo Cvetajevë ende krejt e re, dilte një erëmim alarmant prej zjarri që kërcënonte komoditetin e kësaj shtëpie, muret e saj të hollë që mund të shpërthenin menjëherë në flakë.
Kurse poezia e Cvetajevës nuk mund të ishte as send i kësaj shtëpie, dhe as dhomë e saj – ajo ishte tufan që shpërthente brenda shtëpisë dhe ngatërronte krejt fletët e vjershave estetizante të kopjuara me shkrim kaligrafik. Më pas, Cvetajeva thotë: “Pë të gjithë nën qiell ka vend – dhe për tradhtarin, dhe për përdhunuesin, dhe për vrasësin, po pë këtë farë esteti, – jo! Ai nuk merret në konsideratë, ai është i përjashtuar nga vargjet, ai është zero!” Cvetajeva, pavarësisht nga jakëza me dantella e gjimnazistes së parapakkohshme, u shfaq në Shtëpinë e Poeizsë si cigankë, si Mariullë e Pushkinit me të cilën donte të krahasonte veten. Porse Cinganëri, do të thotë pashtëpisi triumfuese mbi jetën shtëpiake. Qysh në vargjet e parë të Cvetajevës ndihej një ashpërsi e një egërsi e panjohur gjer atëherë në poezinë femërore ruse e për më tepër, e rrallë, madje, edhe për poetët – burra. Këta vargje janë dyshimtërisht të shëmtuar. Karolina Pavllova, Mirra Llohvickaja dukeshin pranë këtyre vargjeve si punëdoret pranë hekurit të farkëtuar. Dhe farkëtonin – pa, dy duar ende krejt të njoma! Estetët rrudhën fytyrat: grua-farkëtare – kjo është e panatyrshme. Poezia e Ahmatovës gjithsesi ishte më femërore, me linja më të buta. Kurse këtu tërë këto qoshe të mprehta! Karakteri i Cvetajevës ishte një arrë e fortë – tek ai kish një shpirt luftarak që të trembte, një agresivitet ngacmues, sherrmadh. Me këtë shpirt luftarak Cvetajeva sikur do të lante jargavitjen sentimentale të shumicës së poezibërësve të molisur që mbushnin në atë kohë me prodhimin e tyre të sheqerosur faqet e revistave, duke rehabilituar vetë thelbin e karakterit të grave, duke treguar me shembullin e vet se në këtë karakter ka pjesë jo vetëm brishtësia prej kokete, pasiviteti delikat, por edhe forca shpirtërore, dhe fuqia e mjeshtrit.
Unë e di, Venera është vepër e duarve,
e Zanatçinjve – dhe e njoh zanatin.
Unë nuk di asnjë poet tjetër në botë, i cili do të shkruante aq shumë për ndarjen, si Cvetajeva. Ajo kërkonte dinjitet në dashuri, kërkonte dinjitet ndërsa do të thoshte lamtumirë, duke e mbytur krenisht klithmën e saj femërore brenda vetes dhe vetëm më të rrallë pa e përmbajtur dot.
Me krenarinë e vet të madhe Cvetajeva u hakmor për krejt “pakrenarinë” e grave, të cilat e kishin humbur fytyrën e tyre para fytyrës së burrave. Për këtë asaj duhet t’i jenë mirënjohëse gratë e gjithë botës. Me forcën e krijimtarisë së vet Cvetajeva tregoi se çdo shpirt gruaje nuk është thjesht një qiri i zbehtë, një rrëke e kthjellët, e krijuar me qëllim që në të të pasqyrohet burri, por edhe zjarr që flakëron nga njëra shtëpi te tjetra. Po të përpiqeshim të gjenim formulën psikologjike të poezisë së Cvetajevës, kjo do të ishte, në kundërpeshë me harmoninë pushkiniane, thyerja e harmonisë së vargjeve. Ka amatorë që shkëpusin nga vargjet shprehje eforistike e sipas tyre ndërtojnë tipin e këtij apo atij poeti. Natyrisht, një eksperiment të tillë mund ta bëjmë edhe me vargjet e Cvetajevës. Tek ajo ka ngjyrime të spikatura filozofike, si përshembull: “Është gjenial ai tren tek i cili të gjithë vonojnë”. Por filozofia e saj është: “brenda vetvetishmërisë së jetës që bëhet vetvetishmëri e vargut, e ritmit, dhe vetë kuptimi i saj – kjo është vetvetishmëria. Një poet, duke dashur ta qortonte për inkosekuencë, e quajtën dikur “poet i padrejtuar”. Do të duhej të dihej që në një rast si ky të nënkuptohej “poet i drejtuar”. I drejtuar me çfarë? Me kët? Si? Në poezi madje “vetëdrejtimshmëria” është e pamundur. Zemra e poetit të vërtetë është shtëpia e pashtëpisisë. Poeti nuk ka frikë të fusë brenda vetes vetvetishmërinë dhe nuk ka frikë të bëhet copë-copë prej saj. Kështu ndodhi përshembull, me Bllokun, kur ai la të hyjë brenda tij revolucionin, i cili nga ana e tij shkroi për të poemën gjeniale “Të dymbëdhjetët”. Kështu ndodhte dhe me Cvetajevën, që futi brenda vetes vetvetishmërinë e ndjenjave të saj personale dhe qytetare, dhe që iu nënshtrua vetëm atij, spontaneitetit. Por që vetvetishmëria e jetës të bëhet vetvetishmëri e artit, nevojitet një disiplinë e rreptë profesionale. Vetvetishmërisë së Cvetajevës nuk i lejohet të urdhërojë në zanatin e saj – këtu zonja është ajo. Marina Ivanova Cvjetajeva është poetja – profesioniste e shquar që, së bashku me Pastërnakun dhe Majakovskin, reformoi vjershërimin rus për shumë vjet të mëvonshëm. Një poete e tillë e mrekullueshme si Ahmatova, e cila e admironte aq shumë Cvetajevën, ishte vetëm një bartëse e traditave, por jo përtëritëse e tyre, dhe në këtë kuptim Cvetajeva qëndron më lart se ahmatova. “Mua s’do më mjaftonin as 150 milionë jetë” – thoshte Cvetajeva.
Fatkeqësisht, ehe njëra, e saja, nuk i mjaftoi.
V. Orllov, autor i parathënies së të vetmit vëllim të Cvetajevës që doli në BRSS më 1965, për mendimin tim, e qorton padrejtësisht poeten për atë që ajo “i kthen shpinën mërishëm” elementit masiv popullor”. Mëria është pranë keqbërjes, dhe sipas Pushkinit: “Gjenia dhe keqbërja janë dy gjëra të papajtueshme”. Cvetajeva nuk ra asnjëherë në mërinë politike – ajo ishte poete tepër e madhe për të rënë aty. Kuptimi i saj për revolucionin ishte i ndërlikuar, kontradiktor, porse këto kontradikta pasqyronin synimet e kërkimet e pjesës së rëndësishme të inteligjencies ruse, që përshëndeti fillimisht rënien e regjimit carist, po që pastaj iu largua revolucionit për shkak të gjakut të derdhur në luftën civile.
I bardhë ishte – i kuq u bë:
E skuqi gjaku.
I kuq ishte – i bardhë u bë:
vdekja e zbardhi.
Kjo nuk ishte mëri, ishte të qarë.
Jo rastësisht Cvetajeva e pati aq të vështirë në emigracion, sepse ajo nuk mori pjesë kurrë në mëritë politike dhe qëndronte mbi të gjithë grupet dhe grupthet, përçka dhe e gërricnin ligjvënësit e atëhershëm të modave. Ata i nervozonte pavarësia e saj, jo vetëm politike, por edhe artistike. Ata kapeshin pas së shkuarës, vargu i saj hidhej me zjarr në të ardhmen. Ndaj ai dukej i pashtëpi në botën e së shkuarës.
Cvetajeva nuk mund të mos kthehej në Rusi, dhe ajo e bëri këtë. E bëri këtë jo vetëm pse jashtë jetonte në një varfëri të tmerrshme (E frikshme të lexosh letrat e saj dërguar shoqes çeke Anna Teskova, kur Cvetajeva kërkon t’i dërgojnë në Paris një fustan të mirë, sepse i pat dalë para një koncert krejt i papritur dhe s’kish me se të dilte). Cvetajeva e bëri këtë jo vetëm pse çdo mjeshtër i madh i gjuhës nuk mund të jetojë jashtë gjuhës. Cvetajeva e bëri këtë jo vetëm pse përbuzte botën mikroborgjeze që e rrethonte, të damkosur prej saj në “Lexuesit e gazetave”, “Në çarkun e minjve”, jo vetëm pse e urrente fashizmin, kundër të cilit ajo shkruante aq mërishëm në vargjet e veta çekisht. Si zor që Cvetajeva të shpresonte t’i gjente vetes “komoditetin shtëpiak” – ajo shtëpinë e kërkonte jo për vete, po për të birin, dhe, sidomos, për fëmijët – vargje të panumërt të saj, nënë e të cilëve ishte, dhe ajo – me gjithë fatalitetin e vet si përjetësisht e pashtëpi – e dinte se shtëpia e vargjeve të saj ishte Rusia. Kthimi i Cvetajevës ishte akt prej mëme për vargjet e saj.
Cvetajeva u kthye në Moskë më 18 qershor 1939, pas netëve të shën – Bartolemeut dhe vetëm në stacionin e trenit mësoi për arrestimin e së motrës Asi. Burri i saj, Sergei Jakovljeviç Efron, të cilin dikur qe betuar të mos e braktiste, ishte i sëmurë dhe i prirur nga dëshpërimi. Cvetajevfën nuk e pushkatuan, nuk e pushkatuan, nuk e pushkatuan, nuk e arrestuan, – atë e dënuan me indiferencë, me mosbotim, me varfëri. Në ditarin e saj ajo ka shkruar: “Rroj, pa i treguar askujt… Së parit ndjesia e kuzhinës së huaj. Një vapë e çmendur, që nuk mbaj mend të tillë: çurgu i djersës dhe i lotëve në tas” (citatet nga ditarët e Cvetajevës në librin e Marin Rezumovskit “Marinë Cvetajeva” (Overciz Publikajshen, 1983). Takimi i parë me Ana Ahmatovën, i arritur më në fund, e emocionoi atë, por sepse i zhgënjeu që të dyja: ato qenë tejet të ndryshme. Pastërnaku përpiqej t’i ndihte Cvetajevës, por marrëdhëniet e tyre dikur të afërta nuk u përtërinë dot. Cvetajeva e ka pranuar në ditarin e saj: “S’kam te kush të mbështetem…” Më pas arrestuan vajzën e saj, Aljen dhe, më në fund, të shoqin, S. Efronin. Ja nga se u thur ajo nyje tek e cila u var më vonë Cvetajeva.
Cvetajevën e evakuan në qytetin e gurtë Ellabuga. Sipas dëshmisë së Sllonimit, nisur nga fjalët e Paustovskit, “Pastërnaku erdhi tek ajo për ta ndihur të rregullohej. Ai solli një litar për të lidhur valixhen, lëvdoi fortësinë e tij dhe bëri shaka se ai mbante gjithçka, makar dhe të varej me të. Më vonë atij i treguan se Cvetajeva u var me atë litar dhe ai për një kohë të gjatë nuk mundej t’ia falte vetes këtë shaka fatale.
Cvetajeva shkroi një lutje me kërkesën që ta sistemonin pjatalarëse në mencën për shkrimtarë në Çistopolje (vetë ajo nuk qe anëtare e Bashkimit të Shkrimtarëve). Punë në ellabuga ajo nuk mundi të gjente. Në arkivin e Bashkimit të Shkrimtarëve të Tetarisë ka mbetur letra e saj e dëshpëruar, ku ajo ofronte shërbimet e saj për përkthime nga gjuha amtare në këmbim të sapunit e të ca duhani kaush. Atëherë, asaj nuk iu përgjigjën, sepse Bashkimi i shkrimtarëve të tetarisë që pothuaj i tëri i arrestuar dhe atë e kryesonte njëfarë funksionari ekonomist. Sipas dëshmisë së të zotërve të shtëpisë ku Cvetajeva u strehua me të birin, atë e mbante mirë me ushqime një milice vendase së cilës Cvetajeva i ndihte për larje rrobash. Pasi humbi çdo shpresë, Cvetajeva nuk e duroi më dot “detin e poshtërimeve” dhe u var në hajat.
Unë kam qenë në vitin 1970 në Ellabuga, kur ajo ende nuk kishte gur varri, por vetëm një kunjë me mbishkrimin “Në këtë anë të varrit është e varrosur Marina Cvetajeva”. Unë shkrova atëherë poezinë “Gozhda e Ellabugës”.
Elbarozja Ellabuge, ti mend e mban
Pas në amëshim, atë qytetare,
Teksa qante, pinte dhe pinte duhan
Nga ai kaushi yt që të mbyt fare.
Zotit i lutej shpirtvrarë, e molisur,
Që rroba për të larë t’i jepnin asaj.
Ju lejomëni, Marina Ivanovna,
Të rri pak aty ku ju jetuat pafaj.
Një grua plakë hap lesën e shtrembër:
“Avape në pleqëri, – as duan t’ia dinë.
Vijnë e shkojnë – vërtet që më shkrehën,
Nuk e blen kush, pa e shitja shtëpinë.
Mbaj mend – ishte e fortë, e rreptë.
Larja e rrobave s’i shkonte fare.
Të dridhte cigaret s’ia dilte dot vetë,
Ia dridhja unë. Po jo litarin…”
Hajate të lagësht. Të verbër. Po ata
Ku kërpi punoi aq mirë, për merak,
Ku më në fund nga qilari i ftohtë
Ti njomnin pak buzën prunë një sapllak.
Një gozhdë, jo çengel. Ky është me faqe, i rëndë,
Për qafore kali, për të gjuajtur peshq.
Shumë ulët këtu që me të të varesh.
Je për t’u varur – kjo është më e thjeshtë.
Po plakushja, mbetur gjallë me të keq.
Sikur të jem mik me peshë, më thotë:
“Ç’të bëj me gozhdën? Të gjithë shih e prek.
A mund ta merrni këtë gozhdë, zotrote?”
Gjyshe, ju përgjërohem me zemër në dorë.
Vetëm mos ma bëj atë pyetje prapë:
“Po përse de, vrau veten, e gjora?
Se jeni me gramë… nuk dini sa unë, plaka…”
Gjushe, kam frikë te kjo dhomë me bajat.
Më vjen që të qaj mbi supin tënd.
Vetëvrasës gjithsesi nuk ke.
Ka vetëm vrasës në botë – mbaje mend.
Marina Cvetajeva është faji ynë i papagueshëm, por dhe dashuria jonë e përjetshme.
Poeti mund të jetë i pashtëpi, po vargjet, kurrë.