Proza moderne

Çfarëdo vështrimi që t’i bëjmë prozës moderne, qoftë qasje të përgjithshme a shumë të lirë, zor se mund të mos pranojmë se mekanizmi modern i artit është njëfarë avansimi i të vjetrit. Themi se Fildingu (Felding) pati sukses e Xhejn Ostin (Jane Austen) edhe më shumë, me mjete të thjeshta e lëndë primitive, po si t’i krahasojmë mundësitë e tyre me tonat! Sigurisht, kryeveprat e tyre kanë një amosferë të çuditshme çiltërsie. Ndërkaq, ngjashmëria ndërmjet letërsisë dhe procesit, të marrim, p.sh., procesit të prodhimit të makinave, zor se është krahasim adekuat përtej dukjes së parë. Edhe pse gjatë shekujsh kemi mësuar shumë për të bërë makina, është fort e dyshimtë në kemi zënë sadopak si të bëjmë letërsi. S’kemi arritur të shkruajmë më mirë; krejt sa mund të thuhet është se vazhdojnë përpëlitjet sa në një drejtim, sa në tjetrin, por e shikuar nga lartësitë, e tërë kjo rrugë është rrethore. S’ka nevojë të thuhet se nuk pretendojmë të qëndrojmë, qoftë edhe për një minutë, në këto lartësi. Në rrafsh, në mes turmës, gjysmë të verbër nga pluhuri, i shikojmë pas, me zili, ata luftëtarë më të lumtur se ne që e kanë fituar betejën: arritjet e tyre bartin një atmosferë aq të qetë fitoreje, sa mezi përmbahemi pa pëshpëritur se lufta e tyre nuk ishte e egër aq sa jona. Historianit të letërsisë i takon të vendosë, ai lypset të thotë se a fillojmë tash, përfundojmë, apo qëndrojmë në mes të një periudhe të madhe të letërsisë fiksionit në prozë, se pak gjë nga e vërteta është e qartë. Dimë vetëm të frymëzohemi nga miqësi dhe armiqësi të veçanta, se shtigje të veçanta duket se çojnë për në tokë pjellore, të tjera, çojnë në pluhur e shkretëtirë, mbase për këtë vlen të përpiqemi për të dhënë njëfarë vlerësimi.
Grindja jonë, pra nuk është me klasikët, nëse flasim për grindje me Z. Vellsin (Wells), Z. Benetin (Benett), dhe Z. Galsvorthin (Galsworthy), kjo është pjesërisht nga fakti i thjeshtë se prezenca e tyre lëndore e bën veprën e tyre të ketë jetë, frymëmarrje, të përditshmen e papërsosur, që na bën të sillemi me të si është më së miri. Por, gjithashtu është e vërtetë se derisa u falënderohemi për mijëra dhurata, e kursejmë mirënjohjen tonë absolute për Z. Hardin (Hardy), Z. Konradin (Conrad), po për Z. Hadsonin e “Botës së purpurt” (The Purple Land), “Pallatit të gjelbër” (Green Manison), për “Atje larg tutje dhe dikur moti” (Far Away and Long Ago), kursehemi më pak. Z. Benet, Z. Vells dhe Z. Galsvorthy kanë ushqyer gjithë ato shpresa e që të gjitha i kanë thyer me aq ngulm sa ne mund t’i falënderojmë që na treguan atë që s’e bënë, por që mund ta kishin bërë; atë që ne sigurisht s’mund ta bëjmë e po aq sigurt, ndoshta, as që dëshirojmë ta bëjmë. Asnjë fjalë e vetme se bart dot barrën a fatkeqësinë me të cilën duhet krahasuar gjithë atë peshë vepre të një vëllimi aq të gjerë e që mishëron gjithë ato cilësi të shumta, edhe të admirueshme edhe të paadmirueshme. Nëse u përpoqëm ta formonim mendimin me një fjalë, ne duhet të themi se të tre këta shkrimtarë janë materialistë. Na kanë zhgënjyer sepse nuk janë të preokupuar me shpirtin, po me trupin, na kanë lënë me bindjen se sa më shpejt që proza angleze t’ua kthejë shpinën sa më njerëzisht që të jetë e mundur, dhe të marshojë, qoftë edhe në shkretëtirë, aq më mirë për shpirtin e saj. Natyrisht, asnjë fjalë s’e arrin rrethin e tri shënjestrave të veçanta. në rastin e Z. Vellsit, bie dukshëm larg shenjës. Megjithatë, edhe tek ai shenjon, sipas mendimit tonë, sintezën e kobshme në gjeninë e tij, zejen e madhe të argjilit që është përzier me pastërtinë e frymëzimit të tij. Mirëpo, ndoshta Z. Beneti, për aq sa është më i miri mjeshtër, është më i madhi fajtor ndër ta. Ai mund të bëjë libër aq mirë të konstruktuar dhe aq kompakt të llojit të vet, saqë edhe kritiku më ekzigjent e ka vështirë të shohë se nëpër çfarë shtegu a plasaritjeje mund të përvidhet brenda. Nuk mbetet as sa hapësira në mes të kornizave të dritareve, as sa e çara e dërrasës. Po nëse jeta do të refuzonte të gjallojë aty?
Ky është rreziku që krijuesi i “Përrallës së Plakave” (The Old Wifes’ Tale) Xhorxh Kanon (George Canon), Eduin Klejhenger (Edwin Calyhanger) dhe shumë figura të tjera mund të pretendojnë ta kenë tejkaluar. Personazhet e tij jetojnë në begati, qoftë edhe pa e pasur idenë për atë por, mbetet të pyesim si ekzistojnë dhe përse jetojnë? Gjithnjë e më shumë na duket, se duke braktisur vilën e bukur-ndërtuar në “Pesë qytete” (Five Towns) për të kaluar kohën në ndonjë vagon të shtruar butë në trenin e klasit të parë, duke shtypur pa numër zile e pulla; fati me të cilin udhëtojnë bëhet gjithnjë më i pakundërshtueshëm, një bekim i përjetshëm i kaluar në më të mirin hotel në Brajton (Brighton). Vështirë të flitet për Z. Vellsin si materialist në kuptimin se ai gjen kënaqësi në qëndrueshmërinë afatgjate të krijimit të tij. Ka një sens shumë bujar në vullnetin që i jep dorë për t’i vënë gjërat në rregullsi të plotë dhe në qëndrueshmëri afatgjate. Është materialist kryekëput nga bujaria e zemrës së tij, duke marrë mbi krahë barrën, punën që zyrtarët e qeverisë duhej ta shkarkonin, dhe në begatinë e fakteve e të ideve të tij mezi të ketë pasur nga të kuptojë, apo ka harruar ta konsiderojë të rëndësishme, ashpërsinë dhe vrazhdësinë e krijesave të tij njerëzore. Megjithatë, cila është ajo kritika më e dëmshme që mund ta mendojmë edhe për tokën e edhe për qiellin e tij, se ajo që Xhoanat dhe Piterët e tij do të jetojnë aty që prej sot e tutje? A nuk rrënon natyra inferiore e tyre çfarëdo institucioni a ideali? As nëpër faqet e Z. Galsvorthit, sado që e respektojmë thellë ndershmërinë dhe humanitetin e tij, nuk do të gjejmë atë që kërkojmë.
Nëse, pra, të gjithë këta libra i etiketojmë me një etiketë që ka vetëm një fjalë: materialistët, me këtë mendojnë se ata shkruajnë për gjëra të parëndësishme; se harxhojnë tepër mjeshtëri e tepër zell për ta bërë trivialen dhe të përkohshmen të duket si e vërtetë dhe e qëndrueshme.
Na duhet të pranojmë se jemi duke kërkuar dhe se është e vështirë të arsyetojmë pakënaqësinë tonë duke shpjeguar ç’është ajo që e kërkojmë. Në distanca kohore edhe pyetjen tonë e formulojmë ndryshe. Por, ajo rishfaqet me këmbënguljen më të madhe, me të lënë romanin e përfunduar në ofshamën e thellë A thua vlen kjo? Çka është thelbi i tërë kësaj? a është e mundur që falë atyre lëkundjeve të vogla që duket se shpirti i njeriut i bën herë pas here, Z. Beneti me aparaturën e tij madhështore e ka zënë jetën së prapthi? Jeta ikën; e mbase pa jetë asgjë tjetër nuk ka vlerë. Të jesh i detyruar për të përdorur një figurë të tillë d.m.th. të pranosh të mjegulltën, por mbase e përmriësojmë çështjen duke folur për realitetin, ashtu siç janë kritikët të prirur të bëjnë. Duke pranuar paqartësinë që e ngarkon gjithë kritikën e romaneve, le ta hedhim në short mendimin se për, ne në këtë moment, forma e prozës më të popullarizuar shumë më shpesh e huq se e qëllon atë që ne e mëtojmë. Sido që ta quajmë, jetë apo shpirt, të vërtetë a realitet, kjo, gjëja thelbësore, është flakur fare tutje, dhe refuzon që të mbahet edhe më në ato rroba që hiç s’i shkojnë e që ne ia kemi qepur aq keq. Prapëseprapë këmbëngultazi, koshientë, vazhdojmë të konstruktojmë tridhjetë e dy kapitujt tonë sipas një disenji që gjithnjë e më pak i ngjason vizionit në mendjen tonë. Kaq shumë mund e gjithë ajo punë e madhe për të vërtetuar qëndrueshmërinë, përngjasimin e tregimit me jetën, nuk është mund thjesht i derdhur kot, por është pa vend për aq sa errëson dhe njollos dritën e koncepcionit. Shkrimtari detyrohet jo nga vullneti i lirë, po nga zgjedha e një tirani fuqiplotë e të paskrupullt, të sigurojë një subjekt, komedi, tragjedi, dashuri, lakmi, dhe një farë probabiliteti duke balsamuar tërësinë, pa ndonjë të metë, aq sa nëse të gjitha figurat e tij do të ngjalleshin, do ta gjenin vetveten të veshur krejt, tërësisht sipas modës së atij çasti, deri edhe te pullat e palltove të tyre. janë zbatuar urdhërat e tiranit; romani është bërë sipas tyre. Por, nganjëherë, me kalimin e kohës gjithnjë e më shpesh, përjetojmë dyshim kmomental, një spazmë revolte, derisa faqet mbushen në mënyrë të zakonshme. A është jeta kështu? A duhet të jenë romanet kësisoji?
Shikuar përbrenda, duket se jeta është shumë larg të qenit “kësisoj”.
Vështrojmë për një çast një mendje të rëndomtë në një ditë të zakonshme. Mendja pranon impresione të panumërta – triviale, fantastike, kalimtare ose të gdhendura me mprehtësi metalike. Ato vijnë ngado, një reshje e pandërprerë atomesh të panumërta; duke rënë, duke marrë formën e jetës në ditën e hënë apo të martë, theksi bie ndryshe nga që ç’ndihej në të kaluarën; momenti i rëndësisë vjen jo këtu, por atje; ashtu që po të ishte shkrimtari i lirë e jo skllav, të mund të shkruante atë që zgjedh vetë e jo atë që detyrohet, por të mund ta bazonte punën mbi ndjenjat e veta e jo mbi zakone, s’do të kishte subjekt, as komedi, as tragjedi, as dashuri, lakmi a katastrofë sipas stilit të akceptuar, e s’do të kishte mbase as edhe ndonjë pullë të vetme qepur sipas shijes së rrobaqepësve të Bond – stritit. Jeta nuk është një verg simetrik llampash rrotulluese, por një oreolë rrezulluese, një perimetër semitransparent që na rrethon që nga fillimi i vetëdijes e deri në fund. A nuk është detyrë e prozatorit të shprehë këtë shpirt të ndryshueshëm, të panjohur e të pafund, të tregojë çfarëdo bredhjeje a ndërlikueshmërie që ai mund të manifestojë, e sa të ketë mundësi, me më pak përzierje me atë që është e huaj dhe e jashtme? Nuk po apelojmë vetëm për guxim e sinqeritet; por sugjerojmë se lënda e prozës është pak më ndryshe nga ajo që, sipas zakonit, e besojmë.
Gjithsesi, sipas një zakoni të këtillë, kërkojmë të definojmë cilësinë që e dallon punën e disa shkrimtarëve të rinj, në mesin e të cilëve zotëri Xhejms Xhojs është më i shquari, nga puna e paraardhësve të tyre. Ata përpiqen të vijnë më afër jetës dhe të ruajnë më përzemërsisht e saktësisht atë që u intereson dhe që i nxit, qoftë edhe atëherë kur për të bërë këtë u duhet të ikin prej numrit më të madh të konvencave, të cilave zakonisht numri më i madh i prozatorëve u përmbahet. Le të shënojmë atomet deri sa bien në mend ashtu sipas radhës që bien, le të gjurmojmë modelin, sado i palidhur e i paregullt që të paraqitet, atë që çdo vizion e ngjarje e gdhend në vetëdijen tonë. Le të mos pranojmë se ka më shumë jetë në çkado që konsiderohet e madhe se në atë që konsiderohet e vogël. Secili që e ka lexuar “Portretin e artistit në rini” apo “Uliksin”, që është edhe më interesant, falë qëllimit të zotëri Xhojsit, nuk mund të jetë i sigurt në këtë teori. Sipas nesh, me një fragment të tillë që kemi përpara më shumë është vënë në dyshim sesa është pohuar; cilido qoftë qëllimi i tërësisë s’ka dyshim se kjo bëhet nga sinqeriteti më i madh, dhe se sido që të gjykojmë rezultatin, si të vështirë apo të pakëndshëm, nuk mund t’ia mohojmë rëndësinë. Përkundër atyre që i kemi quajtur materialistë, zotëri Xhojsi është spiritualist; brengoset që me çdo kusht të zbulojë drithërimën e atij zjarri më intim që e vetëton porosinë nëpër tru, me qëllim që këtë edhe ta ruajë, s’përfill gjithë atë që atij i duket joesenciale, qoftë probabiliteti, koherenca apo cilidoqoftë udhërrëfyes tjetër që me gjenerata ka shërbyer si mbështetës i imagjinatës së lexuesit kurdo që ai është ftuar të imagjinojë atë që as nuk mund ta prekë dhe as nuk mund ta shohë. Për shembull, skena në varreza, me briliancën, vulgaritetin, jolidhshmërinë, vetëtimat e befta domethënëse që i ka, padyshim, është aq afër shpejtësisë së mendjes, sa vështirë të mos shpallet kryevepër, qoftë edhe me lexim të parë. Nëse kemi kërkuar jetë, këtu veç mund ta gjejmë atë. Vërtet, do të ngatërroheshim keq nëse përpiqemi të shfaqim kërkesën e re, dhe t’i vemë në pah arsyet përse një vepër me origjinalitet të këtillë, megjithatë s’mund të krahasohet me “Rininë” apo “Prefektin e Kasterbrixhit”, se na duhet të marrim shembuj të nivelit të lartë. Mund të themi shkurt, s’mundet për shkak të varfërisë për krahasim të mendjes së shkrimtarit dhe pikë. Por, ka mundësi të shkojmë më larg dhe të pyesim a mund t’ia ngarkojmë intelektit se është në një dhomë të shndritshme, por të ngushtë, i kufizuar e i mbyllur brenda, në vend se i rritur e i liruar, sipas limitit të imponuar nga metoda si edhe nga mendja? A është metoda ajo që pengon fuqinë krijuese? A thua falë metodës ne nuk ndjehemi as të gëzuar as fisnikë, por të përqendruar në një vete, që edhe përkundër drithërimave të ndjeshmërisë së vet, krijuesi, kurrë nuk përqafon apo krijon atë që është jashtë apo përtej vetes së tij? A kohtribuon theksi i vënë në mënyrë didaktike mbi të panjerëzishmen, efektin e ndonjë gjëje të izoluar apo të mënjanuar? Apo ndodh kjo për të vetmin shkak se në çfarëdo përpjekje origjinale si këto, është shumë më lehtë, posaçërisht për bashkëkohësit të ndiejnë atë që mungon sesa të emërtojnë atë që ofron? Sidoqoftë, është gabim të qëndrojmë jashtë duke ekzaminuar “metodat”. Çdo metodë që shpreh atë që dëshirojmë të shprehim është e drejtë, nëse jemi shkrimtarë; e secila që na afron me qëllimin e shkrimtarit nëse jemi lexues. Kjo metodë ka merita se na afron pranë asaj që ishim përgatitur ta quajmë jeta vetë; a nuk sugjeron leximi i Uliksit fakte që bëjnë me dije sa shumë është përjashtuar nga jeta apo injoruar, a nuk është një lloj tronditjeje që jemi bindur me “Tristam Shandin” apo “Përndensi” se jo vetëm që ka aspekte të tjera të jetës, por edhe aspekte më të rëndësishme që kanë dalë në treg.
Sidoqoftë, sot prozatori është para dilemës, siç supozojmë të ketë qenë edhe në të kaluarën, si të trillojë mjete për t’u liruar edhe që ta hedhë në letër atë që e zgjedh vetë. Duhet ta keë guximin të thotë se ajo që i intereson atij nuk është më “kjo” por është “ajo”: dhe vetëm nga “ajo” i duhet ta ndërtojë punën e vet. Për modernistët “ajo”, thelbi i interesit, ka shumë të ngjarë se fshihet në skutat e errëta të psikologjisë. Përnjëherë, si rrjedhim, theksi bie pak më ndryshe; theksohet ajo që deri tash ishte injoruar; një përzgjedhje forme tjetër bëhet e domosdoshme, e vështirë për t’u kuptuar për ne, e pakuptueshme për paraardhësit tanë. Askush pos modernistit, ndoshta askush përveç një rusi, s’do të ndiente interes për situatën që Çehovi ka krijuar në tregimin që ai e emëron “Gusev”. Disa ushtarë rusë të sëmurë shtrihen në kuvertën e anijes e cila po i kthen në Rusi. Na janë dhënë disa grimca të bisedave të tyre dhe disa nga mendimet e tyre; pastaj njëri vdes dhe e largojnë andej; biseda në mes të tjerëve vazhdon edhe për një kohë, derisa vetë Gusevi vdes, dhe dukej “si karrotë apo rrepë”, të cilin e hedhin nga anija. Theksi bie në pjesët më të papritura, aq sa në fillim duket sikur s’ka theks fare; dhe pastaj, me t’u mësuar sytë në muzg dhe me të fiksuar formën e gjërave në dhomë shohim se sa i plotë është tregimi, sa i thellë dhe me sa respekt ndaj vizionit të tij Çehovi ka zgjedhur këtë, atë, tjetrën, dhe i ka vendosur bashkë për të komponuar diçka të re. Por është e pamundur të themi “kjo është komike” apo “ajo është tragjike” e as që jemi të sigurt, meqë na kanë mësuar se tregimet duhet të jenë të shkurtra dhe konkluzive dhe se a mund të quhet fare tregim ai që është i paqartë e jokonkluziv.
Trajtimet më elementare për prozën moderne angleze vështirë mund të mbesin pa përmendur ndikimin rus mbi të, e kur të përmenden rusët, njeriu rrezikohet të mendojë çfarëdo proze përveç të tyren, se kjo është humbje kohe. Nëse gjakojmë të kuptuarit e shpirtit dhe të zemrës ku mund ta gjejmë tjetër atë aq thellësisht sa tek ata? Nëse na ka mërzitur materializmi ynë, edhe prozatorët e tyre më së paku të nderuar e trashëgojnë respektin e natyrshëm për shpirtin njerëzor. “Mësohu të bëhesh i afërt me njerëzit… Por mos lejo që të jetë kjo një afri me mendje, se është lehtë me mendje, por me zemër, me dashuri për ta”. Te çdo shkrimtar i madh rus dallojmë tipare të shenjtit, nëse keqardhja për vuajtjet e të tjerëve, dashuria për ta, përpjekjet për të arritur qëllimin te çdo kërkesë e shpirtit, konstituon shenjtërinë. Shenjtëria e tyre na bën të turpërohemi nga trivialiteti ynë afetar, dhe i kthen aq shumë romane tonat në pavlerë. Konkluzionet e mendjes ruse, kaq të kuptueshme dhe kaq të mëshirshme, janë pashmangshmërisht, ndoshta, më të pikëllueshmet. Më saktë mund të flasim për inkonklusivitetin e mendjes ruse. në një kuptim nuk ka përgjigje, po të ekzaminohej ndershmërisht, jeta paraqet pyetje pas pyetjeje që duhet lënë të tringëllojnë për një kohë të gjatë pasi të përfundojë tregimi në pyetje të pashpresë që na mbush me dëshpërim të thellë, apo edhe të lënduar. Ndoshta edhe kanë të drejtë; pa dyshim se shohin më larg se ne dhe nuk i kanë pengesat e mëdha të vizionit tonë. Por ndoshta ne shohim diçka që ata s’mundën, se përse ky zë proteste të përzihet me trishtim? Zëri i protestës është zë i një tjetër civilizimi, të lashtë, që duket se në ne e ka rritur instiktin që të kënaqemi dhe të luftojmë më parë se të vuajmë e të kuptojmë. Fiksioni anglez prej Sternit e deri te Merediti është dëshmitar i kënaqësisë natyrale në humor e në komedi, në bukuritë e tokës në aktivitetin e intelektit dhe në madhështitë e trupit. Por çfarëdo përfundimi që të nxjerrim nga krahasimi i këtyre dy tipeve të prozave kaq të largëta është shterp, përveç se na mbushin me pasqyrën e mundësive të panumërta të artit dhe na përkujtojnë se horizonti nuk ka kufi dhe se asgjë – asnjë “metodë”, asnjë eksperiment, qoftë më i egri nuk është i ndaluar, përveç gënjeshtrës dhe simulimit. “Lënda e përshtatshme për prozë” nuk ekziston; çdo ndjenjë, çdo mendim; çdo cilësi e mendjes dhe e shpirtit nënvizohet, asnjë perceptim nuk tretet. dhe nëse mund të imagjinojmë ngjalljen e artit, të prozës, ai, duke qëndruar në mendjet tona, pa dyshim, do të na urdhërojë të thyejmë e ta tiranizojmë, si dhe ta duam e ta nderojmë, se në këtë mënyrë i ripërtërihet rinia dhe i garantohet sovraniteti.