Toni Morrison – Intervistë

A i lexoni recensionet që botohen për librat tuaj?
Oh, posi jo.
Ç’mendim keni për recensionin tepër negativ për romanin tuaj “Parajsa”, që Michiko Kakutani botoi në gazetën “New York Times”?
E merrja me mend se do të kishte mendime të ndryshme për këtë libër dhe për idenë e tij. Disa janë ndofta të pajosur me vetinë që ta lexojnë jo objektivisht, por duke u nisur nga një pikëpamje e caktuar. Recensioni i “New York Times”-it ishte jasshtëzakonisht i pafavorshëm për këtë libër. Por, më e rëndësishmja për mendimin tim është se ishte shkruar keq e pa nivel. Recensionet e pafavorshme më shkaktojnë dhimbje për një periudhë kohe të shkurtër, kurse ata që shkruhen keq të fyejnë deri në palcë. Recenzenti në fjalë as ka marrë mundimin ta lexojë librin.
A mos ndjeni nevojën t’u ktheni shpinën kritikëve e të mos i dëgjoni fare?
Aspak.
Atëherë, a e ndjeni nevojën ta dini çfarë thuhet për ju?
E di se, për disa autorë, është më mirë që, gjatë procesit krijues, të mos i lexojnë recensionet, ose recensionet e këqija, ose t’i përzgjedhin para se t’i lexojnë, për arsye se nganjëherë ato ua helmojnë punën dhe shpirtin. Por unë nuk jam me këtë lloj veçimi. Unë jam shumë e interesuar të di se pritet në vendin tonë letërsia Afrikano-Amerikane, çfarë shkruhet për të, me ç’sy shihet. Kemi kaluar nëpër luftra të gjata, luftra të ashpra, por na mbetet shumë për të bërë. Jam e interesuar sidomos të di si shihet e si kuptohet proza e autoreve femra. Dhe mënyra më e mirë për këtë është të lexohen recensionet e mija, për arësye se në to nuk flitet si shkruaj unë vetë. Domethënë, ato nuk kanë të bëjnë me veprën. Unë nuk u hyj ngatërresave të tilla që të dëgjoj të tjerët e ta bëj veprën siç mendojnë ata, siç thonë ata se duhet ta kisha shkruar, ose pse thonë ata se e kam shkruar mirë. Këto nuk ushtrojnë kurrfarë ndikimi tek unë. Por jam shumë e interesuar për pritjen që i bëhet veprës në përgjithësi, për mendimet që lindin. Dhe deri tani nëpër recensione ka patur mjaft gjëra tërheqëse e me interes.
“Parajsa” është quajtur roman “feminist”. A jeni e këtij mendimi?
Aspak. Kurrë nuk do të shkruaja një “ist”. Unë nuk shkruaj romane me “ist”.
Përse i largoheni feminizmit?
Për të qenë sa më e lirë sipas përfytyrimit tim për lirinë, se unë nuk dua të marr pozicione të mbyllura. Gjithshka kam bërë në fushën e shkrimeve, ka qenë për të zgjeruar shprehjen drejt dyerve të hapura, e jo për t’i ngushtuar ato, madje edhe duke mos e mbyllur e përfunduar librin – duke i lënë mbylljet të hapura e të lira për interpretime të ndryshme, për t’iu kthyer prapë, me pakëz dykuptimësi. Nuk i kam qejf, madje ndjej neveri (për këto kategori). E ndjej se diçka e tillë mund t’i ftohë e t’i largojë një kategori lexuesish, që mund të mendojnë se po merrem me shkrime të llojit të trakteve feministe. Unë nuk jam me patriarkatin, dhe as kërkoj që ai të zëvendësohet me matriarkatin. Problemi, për mendimin tim, është të jesh i drejtë e i paanshëm, e t’u hapësh dyert të gjithë gjërave.
Ngaqë libri ka shumë personazhe femra, është kollaj t’i vësh etiketë.
Po. Gjë që nuk ndodh shpesh me shkrimtarët e bardhë meshkuj. Askush nuk thotë se Solzhenicini shkruan vetëm për rusët, pra, nuk thotë “si e paska hallin ky” Apo pse nuk shkruan për Vermont-in? Nëse librin e keni të mbushur me burra, dhe personazhe minore grash…
Askush nuk ua vë re. Askush nuk ia vë re Hemingway-it pse e ka atë problem të madh me personazhet femra.
Ashtu është, ashtu.
Shumë nga personazhet meshkuj në romanin “Parajsa” kanë probleme të mprehta. Nuk e di a e shihni veten ndonjëri prej tyre si karakter moralisht i fortë?
Më duket se më i afërt për ndjeshmërinë time ndaj problemeve morale do të ishte prifti imeshtar Maisner. Ai lufton me të gjitha forcat me dogmat e fesë, me trysninë e të drejtave qytetare, me humbjen e të drejtave qytetare.
Dhe, veç kësaj, e shqetëson problemi i rinisë.
Po, edhe i rinisë. Atë e bën merak shkëputja, vetmia e tyre. Ndofta ai ka të drejtë, në një kohë kur shumë shpresa ishin varur tek rinia, ajo mënjanohet në vetmi.
Ai i ngjan Levit te “Ana Karenina”.
Ashtu është.
Me atë luftën kundër moralit…
Për të ai nuk është plotësisht i vendosur, ai më fort dëshëron të hapë diskutim për të. Ai don të bëjë diçka të vështirë, të dëgjojë fëmijët. Dy herë është thënë se “Parajsa” nuk do të lexohet deri në fund, për shkak të temës së parëndësishme shpirtërore, temës së fesë.
“Parajsa” është quajtur edhe libër “i rëndë”.
Kur thonë se ky është libër “i rëndë”, dhe se nëpër shkolla nuk do të flitet në të ardhmen për problemet që trajton ai, habitem shumë e nuk di çfarë të them.
A thonë të njëjtën gjë për librin e Don De Lillo-s “Mao II”, ngaqë merret me kultin?
Jo. Mendoj se nga letërsia zezake presin gjëra të reja, prirje të tjera; për të kanë dëshira të reja.
A mos doni të thoni se duan nga ju të përsëritni atë që kanë dëgjuar një herë e jo ndonjë gjë të re?
Po, dhe duan të them përsëri “Do të rregullohet, nuk e ka fajin kush”. Po unë nuk ia hedh fajin ndokujt. Unë veëm mundohem t’i vështroj gjërat me sytë hapur, të mos i mbyll sytë para së vërtetës, të shoh si janë punët e si mund të ishin ndryshe, dhe ç’ndikim kanë ato mbi mënyrën tonë të jetesës. Për mua, romanet janë gjithmonë forma hetimi e studimi.
Gjatë formimit tuaj a keni patur ndonjë lidhje me fjalën “feminizëm”, apo më parë e keni ndjerë veten zezake e pastaj femër?
Mendoj se gjatë formulimit tim këto të dyja kanë qenë të shkrira, sepse kam qenë pjesë e mjedisit me gra zezake shumë të vrazhda, që gjithmonë mendonin se fati i tyre ishte vetëm të punonin, të rritnin fëmijë e të mbanin shtëpinë. Ato prisnin jashtëzakonisht shumë prej bijave të tyre, dhe kjo nuk më është dukur kurrë si veprimtari feministe. Ju e dini fare mirë se ime më e kishte bërë zakon të dilte e të shkonte në teatër në atë qytet të vogël ku banonim, teatër që sapo ishte hapur, për asgjë tjtetër por vetëm për të parë nëse bëhej dallim racial, pra nëse i ulnin zezakët më njerën anë të salalës, e të bardhët në anën tjetër. Dhe sapo vinte ora e shfaqjes dhe dera hapej, ajo hynte e para për të parë në ç’drejtim të sallës e shpinte portieri, për të parë ndonjë gjë që s’shkonte e për t’u ankuar. Kjo ishte punë e përditshme për të, sikundër edhe për burrat. Prandaj kurrë nuk më ka pasë shkuar ndër mend të tërhiqem nga ai soj ballafaqimi me realitetin në përgjithësi. Qenia grua nuk e sprapste fare. Ajo ishte e interesuar të dinte ç’do të ndodhte me fëmijët që shkonin në kinema – me fëmijët zezakë domethënë – si dhe me djemtë dhe vajzat e saj. Pra, isha e rrethuar nga njerëz që i merrnin të dy rolet seriozisht. Më pas, ky u quajt qëndrim “feminist”. Në fillim pata mjaft telashe me cilësime të tilla. Prandaj, për këtë problem, kam shkruar disa artikuj, kurse romanin “Sula” në fakt e kam shkruar duke patur parasysh këtë ide teorikisht të një tipi të ri, domethënë: Gratë duhet të kenë miqësi me njëra tjetrën. Dhe në mjedisin ku jam rritur unë, kishte gra që parapëlqenin të shoqëroheshin me femra më shumë se me meshkuj, në çdo kohë. Ato ishin “motra” të vërteta, në këtë kuptim e them.
A mbani shoqëri me shkrimtare gra? A ndjeni nevojë të rrini me to?
T’u them të vërtetën, shoqe shkrimtare kam shumë pak. Miq të ngushtë shkrimtarë kam disa, po arsyeja është se janë njerëz të jashtëzakonshëm. Më duket se lidhja midis punës së shkrimtarit dhe miqësisë është e rastit. Për mua ka qenë fakt interesant që, kur librat e shkruar prej grash zezake filluan të bëjnë emër, nisi të vihet në jetë një rregull i pashprehur e i padiskutuar më parë, një rregull për të gjithë: Mos u fut kurrë në shtyp duke mallkuar njëra tjetrën. Natyrisht, ishim të lirë të kishim mendimin tonë e të mos e pëlqenim veprën e njëra tjetrës. Por askush nuk i binte avazit “Kush është më e mira”. Kjo mungesë rivaliteti midis nesh ishte diçka e mrekullueshme. Dhe herë pas here dilnin recensione – një recenzente zezake shkruante për një shkrimtare tjetër zezake, – por zakonisht puna mbetej brenda fushës së kritikës së natyrës kulturore. Sepse të gjithë mendonin se kjo ishte një fushë ku kishte vend për të gjithë.
A keni vënë re ndonjë ndryshim në kritikën për librat tuaj gjatë viteve, a është bërë më e mprehtë e më ezgjuar?
Po. Me kalimin e kohës kritika është bërë më e zgjuar, shumë më e ndjeshme, duke braktisur një farë dembelie e ngathtësie që ishte vënë re më parë. Dikur librat e mij, sikundër edhe librat e kujtdo tjetër, shiheshin si zbulime sociologjike. Për to shtrohej pyetja: a është kjo tabloja më e saktë për familjen zezake apo jo? Më kujtohet se një herë, në revistën “New Yorker”, në një recension për romanin “E shtrenjta” më duket, recenzenti e fillonte recensën dhe harxhonte gjithë atë kohë duke folur për shfaqjen televizime të Bill Cosby-t, një tip familjeje zezake që e krahasonte me familjen në romanin “E shtrenjta”. Të ngrinte nervat. Por ka patur edhe një rast tjetër me të njëjtin koncept, kur u recensionova një herë së bashku me dy shkrimtarë të tjerë zezakë në revistën “New York Review of Books”. Nuk ngjajmë me njëri tjetrin si shkrimtarë, por na mblodhi bashkë ngjyra e lëkurës, e megjithatë recenzenti në fund rrekej të përcaktonte cili ishte më i miri ndër të tre librat. Dhe zgjodhi njerin që mund të ishte (më i miri), por duke u nisur nga arsyeja se kish brenda zezakë “të vërtetë”. Hajde e mos u mërzit, pastaj. Pra, kur puna zbret në këtë farë absurdi, nuk të mbetet tjetër veçse të vazhdosh përpjekjet.
A jeni e endimit se letërsia e homove, letërsia e indianëve, letërsia zezake, letërsia e grave zezake – kanë vendin e vet secila?
Oh, patjetër. Gjithshka po ndryshon. Mënyra komerciale si e shohim e si e kuptojmë këta libra mund të zgjasë për shumë kohë. Disa shkrimtarëve amerikanë vendalinj, në kohë të kohëve mund t’u vijë mirë kur i thërresin shkrimtarë vendas. Kam patur një student amerikan vendas, jo të ardhur, të cilit i kam thënë, “Me pranimin e këtij libri nuk do ta keni të lehtë, do të keni probleme, sepse aty nuk gjejmë mokasinat dhe sëpatat e indianëve të Amerikës”. Dhe vërtet ashtu ndodhi. I dolën mjaft probleme. Me probleme nënkuptoj që u detyrua të bëjë lëshime, sa nuk mund ta them, por në fund arriti ta botojë, e kishte romanin e parë – pati recensione pozitive të shkëlqyera – por sa kohë që nuk ia botuan, arsyet qenë të lidhura me kërkesën për t’i konceptuar amerikanët vendas si amerikanë të vërtetë.
Në Universitetin e Princeton-it ju jepni lëndën e punës krijuese të shkrimtarit, si shkruhet letërsia. A është e mundur që shkrimi i veprës letrare të mësohet në shkollë?
Mendoj se disa anë të kësaj pune krijuese edhe mund të mësohen në shkollë. Natyrisht, talenti dhe imagjinata nuk mund të mësohen në shkollë. Por shkolla ndihmon për të punuar më qetësisht.
Ose për të fituar besim në vetvete?
Për këtë nuk më duket se mund të bëhet ndonjë gjë e madhe. Unë jam pak e ashpër me studentët. Se vetëm u them: Dua të bëni këtë e këtë, dhe nuk dua të dëgjoj të qaheni se është e vështirë e nuk bëhet. Në këtë pikë nuk bëj lëshime, sepse dihet se shumica e njerëzve që shkruajnë, kur shkruajnë janë në një shtrëngesë të madhe, e kam provuar vetë. Prandaj është qesharake të qahesh e të ankohesh. Kurse puna që mund ta bëj shumë mirë është ajo me të cilën jam mësuar, redaktimi. Jam në gjendje të ndjek rrjedhën e mendimit të autorit, të kap gjuhën dhe stilin e tij, të sugjeroj rrugë të reja. Këtë punë po, mund ta bëjë shumë mirë, me dorëshkrimet punoj me qejf.
Ishit shkrimtare dhe nënë, si u gënjyet e u bëtë redaktore?
Kur sjell ndërmend ato vite, kur hyja çdo ditë në zyrë, e kur fëmijët i kisha ende të vegjël, nuk e kuptoj si ka qenë e mundur t’i bëj të gjitha. Përse merresha me të gjitha njëherësh? Pjesërisht, sepse jam tip që dua ta nxjerr bukën vetë, ta mbaj vetë shtëpinë, prandaj edhe bëja çmos që të isha e pavarur për t’u përkujdesur për familjen. Por puna e të shkruarit ishte vetëm e imja, për këtë e vidhja kohën. Ua zhvasja të tjerëve.
Atëherë, në ç’kohë të ditës shkruanit?
Shumë herët në të gdhirë, para se të gjoheshin të tjerët. Natën nuk punoj dot, nuk më ecën. Gjithë jetën jam ngritur herët, prandaj nuk e kisha problem për të shkruar; punoja edhe në fundjavë. Në kohën e verës, fëmijët i shpija tek prindërit e mij në Ohio, ku banon edhe ime motër – të gjithë njerëzit e mij atje jetojnë – kështu që gjithë verën ia kushtoja krijimtarisë. Kështu kam punuar. Kur e sheh tani, duket një punë e ethshme, por kur mendon ç’jetë bëjnë gratë zakonisht – se u bije të bëjnë dia punë njëherësh – e kupton se është normale. Gratë bëjnë ç’të mundin. Organizojnë punën. Mësojnë si ta shfrytëzojnë kohën. Nuk ka përse të mësosh të lash enët sa herë që i vë për t’i larë. E ke mësuar një herë. Prandaj, duke larë enë, mendoja punon. Pjesërisht, jo e tëra. Mendja punon edhe kur je në trenin e metrosë. Në vagonin dinga me njerëz nuk kisha ç’të bëja tjetër, zgjidhja problemet e ndonjë personazhi. Mund të lexoja edhe gazetën, natyrisht, por s’e kisha mendjen aty. Me të mbërritur në zyrë, hidhja në letër disa shënime për atë që kisha menduar në tren, për ç’do të bënte më tej një personazh a një tjetër. Edhe personazhet, edhe unë vetëm bënim një jetë shpirtërore të gjallë, sepse hekurin e mbanim gjithmonë të skuqur. Asnjë minutë bosh. Kurse tani rrethanat për mua janë të tjera. Megjithatë, prapë merrem me shumë punë njëherësh, dhe nuk dal shumë.
Kush është Louis-a? Librin ia keni kushtuar Louis-ës.
Motra ime. Ajo që sapo mori në telefon. (të qeshura)
Cili është redaktori juaj në shtëpinë botuese “Knopf”?
Kam dy redaktorë.
Erroll McDonald dhe Sonny Mehta?
Po. Siç e dini, kisha një redaktor, Bob Gottlieb-in, për të gjitha librat e mij deri te “E shtrenjta”. Pastaj ai shkroi në revistën “New Yorker”. M’u desh të gjeja një tjetër. Por të gjithë më thonin: “E ku ke nevojë ti për redaktor, ç’të duhet?” Por unë u thashë: “Kam, si nuk kam, se kam qenë vetë redaktore, dhe ua di vlerën redaktorëve të mirë”. Themi që njeriu ka nevojë të flasë me dikë. Dhe Bob-i ishte i shkëlqyer, kam mësuar shumë prej bisedave me të. Ai ka humor, është me kulturë të gjerë, dhe di si ti thotë gjërat – se brenda rreshtave të dorëshkrimit nuk ka vetëm punë letërsie, por…
Ka makromendim?
Bash ashtu. Në “Knopf” pas tij erdhi Sonny, të cilin e dua shumë, se është i përpiktë dhe bën punë jashtëzakonisht të pastër me librat dhe botimin e tyre. Por ai ishte president i “Knopf”-it. Edhe Bob Gottlieb-i kishte qenë president, por ai ishte i vetmi president që merrej edhe me redaktime dorëshkrimesh, rresht për rresht. Sonny nuk e bën këtë punë. dhe nuk ka përse ta bëjë, për mendimin tim. Shumica e presidentëve nuk merren me redaktime. Por unë doja dikë që…
Të ishte i aftë…
Po. Prandaj edhe më thanë: “Cilin tjetër doni t’i puqim?” Paçka se Erroll McDonald-i punon në shtëpinë botuese “Pantheon”.
Domethënë Erroll-i është realisht redaktori juaj.
Ai është… po. Për punën me tekstin. Për aftësitë e tij nuk kam kurrfarë dyshimi; ai është jashtëzakonisht i prerë. Oh, nënë, ç’punë bën, i lexon të gjitha, di të redaktojë e të bëjë lidhjet. Veç kësaj, ndjek gjithë procesin brenda shtëpisë botuese, kapakun, letrën, libërlidhjen, e të gjitha të tjerat. Kur i angazhova të dy bashkë, romani “Xhaz” e kishte kaluar këtë proces, kështuqë ai nuk pati shumë punë. Kurse, për romanin “Parajsa”, i dërgova dorëshkrimin, të themi 100 faqe në fillim, dhe i mora mendimin për të. Pra, shkalla e intensitetit të punës ka qenë e ndryshme, sepse edhe dorëshkrimin e kam dorëzuar në kohë e rrethana të ndryshme.
Pra, ai bën punë redaktuese me dorëshkrimin, apo jep mendime në përgjithësi?
Ai më shkruan letra të gjata e interesante. Shkruan ç’i është dukur shumë e mirë dhe e fortë, çfarë e shqetëson, çfarë lypset hequr e ndryshuar, ku duhet vënë dorë. Bash ajo që duhet.
Keni thënë, më duket në “Times”, se e keni ndjerë që me romanin “Parajsa” duhet të ishte punuar më shumë.
Të gjithë librat që shkruaj i shoh prapë, gjatë gjithë kohës. Vite më pas i lexoj përsëri, i lexoj para publikut, dhe them…
“Duhet ta kisha bërë kështu…”
Ose “Nuk duhet ta kisha bërë kështu”, ose nuk duhet ta kisha lënë këtë rresht, gjëra që dihen. Punë që nuk mbaron kurrë.
Lidhur me “Parajsën”, cili është vlerësimi juaj për…
Për çka mund të kisha bërë? Do të doja një lloj tjetër ballafaqimi me Patrica-n, që të mos i shkëpuste gjenealogjitë.
Po, çka ajo e djeg në fund.
Jo vetëm me Patricia-n, por edhe me disa nga vajzat. Me Ana-n, për shembull. Ajo vihet përballë, në një rast, me priftin Maisner, por ju e dini se ç’mendojnë të tjerët për të, se ajo ka mendjen e vet. Ajo është vajza e një njeriu që ata e përbuzin, dhe ajo e ndjen këtë gjë, prandaj e ka një arsye personale. ajo vjen e i rivlerëeson gjërat, dhe arrin të marrë vesh për këtë qytet disa gjëra të tmerrshme, sipas saj.
Një shok më tha një herë: “Përse nuk shkon ta pyesësh Toni Morrison-in se çfarë e zemëron me të vërtetë?”
Dihet që e kam humbur (zemërimin). E habitshme, po ja që kështu është. Po i thoja dikujt këtë verë se ndeja një farë (kthese), por nuk po e kuptoja mirë se ç’ishte. Shkaku është se tani nuk po di të zemërohem e të mbaj inat – dhe për këtë më vjen vërtet keq. Një gjë e tillë më trishton. Por kohët e fundit më ndodhi vërtet që të zemërohem, dhe me kë pa – me këtë vajzë (të librit). Për herë të parë ndjeja një furi të tillë zemërimi me dikë që nuk kishte të bënte me jetën time vetiake. Sepse e kam zakon të nxehem; por pastaj e hedh pas shpine dhe vazhdoj punën. Kurse sot jam zemëruar pak për punën e Justina-s.
Justina-s?
Justina është ajo vajza e vogël, e ëma e së cilës ndihmoi dashnorin për ta vrarë.
Oh, Perëndi. Po, në “New York Post”.
Kurse fragmenti që m’i ngriti nervat ishte ai kur ajo thotë se po ia mbante duart, ndërkohë që ajo po mbytej.
Detaji imë i tmerrshëm, vërtet.
Dh, sa jam marrë me të. Po, është e vërtetë se kam dashur të shkruaja për atë fëmijë. Prandaj edhe u tërbova nga zemërimi për diçka të tillë, por përgjithësisht e kuptoj se kështu ndodh kur je 64 vjeç, të kap trishtimi apo diçka afër tij.
Trishim – a mos do të thuash se bëhesh ca e tërhequr e pasive në mënyrën si reagon?
Është punë mbingarkese. Që ndodh kur don të bësh katër punë njëherësh duke qenë në moshën time, dhe nuk ia del dot. Madje edhe studentëve u them: katër punë. Ka rëndësi kur fjala është për të tjerët e jo për veten.
Cilat janë këtokatër punë?
Që bëj unë?
Të them, vitin e kaluar?
Ta nisim me librin, libri është puna e parë, (puna e pedagogut – e dyta), dy të tjerat – për dy të tjerat nuk dëshiroj t’ju flas.
A mund të flasim për O.J.Simpson-in, për një çast?
(Morrison-i zë të qeshë)
Ç’mund të thoni për nocionin e “irracionalitetit zezak”?
Kjo histori e O.J.Simpson-it është me karakter komercial. Gjejmë në të irracionalitet zezak, dinakëri zezake, gomarllëk zezak, etjen zezake për plaçkitje. Ja, për këto është kjo histori. Prandaj, nëse kësaj historie i heq irracionalitetin zezak, nuk mbetet kurrgjë. Burrat zezakë sidomos, dhe zezakët në përgjithësi, janë gati të bëjnë gjërat më të kundërta, që nuk arrijnë t’i kuptojnë. Gjithmonë na kanë quajtur njerëz irracionalë, emocionalë, të luajtur. Prandaj rreziku i rënies në kaos është përherë i pranishëm. Por për rastin në fjalë nuk është kështu. Në këtë rast gjithshka u luajt si në teatër, edhe pse me vërtetësi në çdo element – në subjekt, në personazhe, sidomos për zezakët. Prandaj ajo që më bëri të vras mendjen nuk qenë ato parandjenjat e mija të vogla…
Por ju keni shkruar se keni parandjerë që ai ishte i pafajshëm.
Pa dyshim. Nuk kam qenë kurrë më e bindur për këtë, bash për shkak të “motivit” dhe “mundësisë”. Dyzet minuta.
Dyzet minuta. Doni të thoni si qe e mundur të bëhet brenda një kohe kaq të shkurtër?
Natyrisht, teorikisht mund të bëhet, por është krejt irracionale. Gati-gati e pamundur vërtet.
E pamundur fizikisht?
Nuk është e pamundur.
Doni të thoni se duhet të kenë qenë dy veta, apo aty afër? Cila është teza juaj?
Unë nuk kam ndonjë tezë.
Ai kishte atë ekip të famshëm avoketësh, por ata as nuk morën mundimin…
Jo. Ata donin ta shpëtonin nga ndëshkimi, e të mos bëhej një spektakël tjetër televiziv, sepse kësisoj do të dilte pala fajtore. Po sistemi gjyqësor nuk shkon asaj udhe. Veç kësaj, ju e dini, për këtë çështje luajti para e madhe. U futën në punë shumë njerëez të papunë, u ngritën ndërmarrje të reja. Te kjo çështje gjetën pasqyrim shumë probleme. Mendoj se do vijë një ditë e do të merren vesh shumë gjëra.
Po fëmijët? Nuk e kuptoj si nuk paskan dëgjuar gjë ata?
Ata e kanë dëgjuar ëmën kur po qante.
Por pastaj nuk paskan dëgjuar gjë, megjithëse ndodhi gjëma, dhe qeni nisi të lehë…
Jo, kjo është një çështje tepër e ngatërruar dhe e koklavitur. As ai vetë nuk na vjen fort në ndihmë për t’i sqaruar gjërat. Por, për mendimin tim, është si puna e asaj… ju e dini, që prostitutat nuk mund të përdhunohen në gjyq bash sepse janë prostituta. Diçka e tillë. Çka lypset bërë është të hyhet në imtësi e të gjendet nëse ndokush e ka bërë këtë gjë. Pjesërisht, shkak përse e vërteta nu doli kurrë në dritë nuk që vetëm suksesi i ekipit të avoketëve mbrojtës, por edhe i shtypit.
Kalojmë në një çështje tjetër: Ndër autorët bashkëkohës, veprën e cilit nuk prisni, por nxitoni për ta lexuar?
Hmm. Màrquez-in. Lexoj gjithshka të shkruar prej tij. Peter Carey është një që e kam pasë lexuar nganjëherë, kurse tani rregullisht. Lexoj edhe Pynchon-in. Librat e tyre i blej. Kë tjetër? Ka dalë nga shtypi një libër i Jamaica Kincaid-it, por nuk e kam lexuar. Ajo është e mprehtë dhe e bukur në të njëjtën kohë.
A keni dëshirë të martoheni përsëri? Dua të them, martesa a jua ka ndryshuar mendimin për nocionin e martesës?
Jo, martesa më pëlqen. Ideja për të. Mendoj se është mirë t’i kesh pranë të dy prindët e t’u lesh diçka fëmijëve pas. Ka një gjë që nuk më pëlqen: nuk më pëlqen kur, në martesë, kemi nënë e baba e asgjë tjetër. Është e tmerrshme, se të veçon nga bota. Do të doja më fort një lidhje të madhe, një familje me të gjithë pjesëtarët të lidhur… Sepse, zakonisht, martesa përfundon në një familje-bërthamë, çka më ngjall një trishtim kur e mendoj. Por unë vetë kam mësuar mjaft nga martesa, dhe nga divorci. Mendoj se gratë mësojnë e përfitojnë shumë. Pa e kuptuar. Më kujtohet një herë ishim me disa miq, të gjithë ose të divorcuar, ose të ndarë, ose të martuar përsëdyti e përsëtreti, të gjithëve u kishte ndodhur diçka e tillë në jetë. U thashë: “Kam frikë se kur flasim për këtë gjë, të gjithë e trajtojmë si dështim. Por dua të më thoni: Ç’mësime keni nxjerrë? A nuk ka patur diçka vërtet me vlerë nga prishja e asaj marrëdhënieje?” Ranë në mendime, bashkë me ta edhe unë; pastaj zunë të flasin dhe thanë gjëra të jashtëzakonshme. Një grua tha: “Mësova si të flas. Për herë të parë mësova të flas”. Kurse një grua tjetër tha: “Mora mësime shumë të mira organizative. Më kuptoni, si grua e re isha një pesë me hiç, vetëm me punë shtëpie”, edhe i shoqi më keq akoma. Pra, për të ndenjur bashkë në shtëpi, iu desh të mësonte si të rrinte me të. Mësime e aftësi që i vë në jetë tani. Prandaj, u thashë, mjaft më, të mos na duken këto – sado të zgjasin, meqë nuk zgjasin përgjithnjë – si dështime. Sepse nuk janë vetëm të tilla. Prej tyre diçka mësojmë.
Çfarë ka qenë për ju mësim, për shembull?
Kam mësuar shumë të respektoj veten. Edhe pse prishja e marrëdhënies martesore mund të mendohej se do të sillte të kundërtën. Për mua, e domosdoshme ishte të qëndroja më këmbë. Kur kërkoja nga punëdhënësit ngritje page, ata më bënin një ngritje të vogël, si për gra. Atëherë unë u thoja: “Jo, kjo është vërtet pak”. Kurse ata më thonin: “Por…”. dhe unë ua ktheja”. Jo, ju nuk më kuptoni. Ju jeni i pari i një shtëpie. E dini çfarë doni. Edhe unë ashtu jam. Ja çfarë dua”. Kurse tani nuk punon me një çupëlinë, por një grua. Kjo është punë serioze. Unë jam e para e shtëpisë dhe më duhet të punoj për fëmijët e mij. Mirëpo fëmijëve ju gjithmonë mund t’ua shpjegosh (divorcin). Fëmijët na bënin me faj. Ishin ende të mitur. Tani ata janë bërë të këndshëm, njerëez që do t’i doja edhe po të mos ishin fëmijë të mij. Por kur qenë të vegjël, pesë a gjashtë vjeç, nuk e kuptonin si ishte puna. Kurse, nga ana ime, kurrë nuk u kam thënë një fjalë të keqe për të atin, sepse ata ishin të lidhur me të. Në çdo situatë, kurrë nuk do të flisja keq. Nuk kam dashur t’ua bëjë barrën të rëndë. Nuk kam dashur të zgjedhin midis meje dhe atij, o me mua o me atë.
Kur merreshit me rritjen dhe edukimin e djemve, a keni bërë përpjekje t’i mbroni a t’i mësoni për problemet raciale me të cilat do të ndesheshin?
Jo, nuk ia kam dalë mbanë. Kam dështuar keq. Njeri më ka lindur më 1968. Mendoja se nuk do të provonin ato që kisha provuar vetë. Mendoja se do të kishin vështirësi të karakterit politik dhe ekonomik, të kesh këtë e të mos kesh atë, e kështu me radhë. Por mendoja se nuk do të provonin kurrë atë shkallë urrejtjeje e mospërfilljeje që patëm provuar ne, motrat e vëllezërit e mij, dhe unë vetë. Më keq akoma, ashtu siç e pati provuar nëna ime. Ose, më keq akoma, gjyshja ime. Sepse çdo gjë do të shkonte për më mirë. Nuk do të bëhej e përsosur, ndofta dhe jo mirë, po jo në atë shkallë të rëndë si në kohën time. Mendoja kështu, por kisha qenë kryekëput e gabuar.
Sepse erdhën vitet 80-të…
Dhe djemtë zezakë u kriminalizuan. Vazhdimisht trembesha për sigurinë e jetës së tyre, sepse kudo i kishin vënë në shënjestër. Dhe ende në shënjestër i kanë. I kanë, përderisa gjen sot policë që thonë se e kujtuan copën e çkollatës si tytë arme, ase kujtuan çfarë kujtuan – gjëra që nuk do të kishin kuptim po të qëllonin pas shpine ndonjë fëmijë të bardhë. A mund t’u thonin prindërve ata, “M’u duk si tytë arme, por kishte qenë çokollatë “Mars”? Surreale, kështu është. Ja, pra, pre e kujt janë. Kurse unë për vite të tëra nuk e kuptoja, vërtet për vite të tëra. Nuk e kuptoja që puna ishte aq keq. E dija se qe vërtet keq, por se ishte aq keq s’më kishte shkuar ndër mend.
A vajti ndonjëri prej bijve të tu në Howard, atje ku kishit qenë ju?
Njëri vajti në Howard. Për arkitekturë. Por nuk i pëlqeu. Megjithëse vetë deshi e vajti në shkollën e arkitekturës. Jo se nuk i pëlqente dega, përkundrazi… Ndryshe nga unë, ata kërkonin të shkonin atje ku u plotësohej dëshira më së mir, e jo në këto degët-mite sociologjike, e më the të thashë. Për mua, mirë bënë. Por një shoqja ime shumë e ngushtë, Angela Davis, i ka njohur që fëmijë. Shoqet e mia të ngushta qenë tipa shumë të pavarur, shumë përparimtare, kështu që fëmijët m’u rritën me atë frymë. Prandaj edhe janë shumë të ndjeshëm ndaj ndryshimeve sociale e dukurive të tjera si këto. Por një gjë nuk arrita t’ua kuptoj. Dita-ditës bëhej mëe dukshme se sapo vinin këmbën në ashensor, iknin e zhdukeshin nga shtëpia… Nuk e konceptoja si qe e mundur. Po t’i kisha rritur në një kohë më të hershme apo më të vonë, do t’i kisha thënë vetes, “A e shihni se ç’po bëni?” Dhe do të vazhdoja po me ato fjalë që dikur m’i thoshte im atë, “Ju nuk rroni këtu, por gjetiu”.
Ju nuk rroni këtu?
Domethënë se unë nuk rroj me ëndërrat e tyre. Se nuk e kam më vendin këtu. Se për mua ata mendojnë që…
Ata kujtojnë se të tjerët janë të tillë e të atillë, por në të vërtetë janë ndryshe.
Tamam ashtu. Ndryshe. Djali tjetër është vërtet i mrekullueshëm. Ka punuar saldator. I punon mendja dhe dora. Shko në punë, fito para dhe hajde në shtëpi. Gjë që më ka ardhur në ndihmë, sepse gjithmonë aktet raciste, të përjashtimit apo fyerjes raciste nga të tjerët, i kam konsideruar për të ardhur keq e për t’u mëshiruar, nuk i kam gëlltitur dot. Kam menduar gjithmonë se ata që bëjnë veprime të tilla janë njëfarësoj të metë – mendërisht dhe shpirtërisht. Unë edhe sot kështu mendoj, por nuk ua kam shtirë në mendje fëmijëve sa duhet. Mendoj se edhe ata kanë vuajtur. Edhe duke qenë meshkuj. Dhe e ndjejnë ndryshe nga njëri-tjetri, njëri më shumë e tjetri më pak. Femrat ndofta edhe janë mësuar me fyerjen dhe mohimin që u është bërë sistematikisht, aq sa…
Ju ndofta mendoni, “Po bëj sikur nuk e shikoj”.
E saktë. Unë për vete bëj sikur nuk shoh dhe i them mendjes të mos merrem fare me to. Kurse gratë në përgjithësi nuk veprojnë kështu.
Ato nuk rrinë pa u marrë me to.
Mundohen të merren. Dhe, për mendimin tim, nga kjo u bie të vuajnë më shumë se unë.
Para pak kohësh, njerku im, që është zezak, më tha se donte t’u jepte një këshillë të rinjve zezakë: të bënin psikoterapi. M’u duk ide interesante.
Vërtet interesante. Sepse kam qenë ankuar me të madhe se psikiatria nuk është marrë me problemin racial. Mbaj mend që kam thënë diku se, ndërsa flitet për çastin kur për herë të parë njeriu bëhet i ndërgjegjshëm se është djalë apo vajzë, e se çfarë tualeti apo çfarë rrobash i shkojnë më mirë – gjëra të vogla këto që ngjasin gjithmonë në moshën e fëminisë – askush nuk flet për atë çast kur njeriu bëhet i ndërgjegjshëm se është i bardhë. Ose se është zezak. Ç’ka është një zbulim i vërtetë. Sepse në çastin e zbulimit patjetër do të ndodhë diçka. Do të shfaqet nevoja të rishikohen gjërat nga e para. Pa dyshim, një çast psikologjik tronditës. Por për të nuk flasin kurrë, nuk e komentojnë veçse si paranojë, ose si çast kthjellimi. Është çast po aq tronditës edhe për fëmijët e racës së bardhë, për çka janë shkruar kaq e kaq romane. Pra, për ato çaste kur njeriu zbulon se është i bardhë. Për shembull, në romanet e Lillian Hellman-it, autore nga Jugu, kemi çastin kur fëmijë të bardhë e zezakë lozin së bashku, dhe pastaj një moment kur kjo merr fund, sepse nuk mund të shoqërohen më me njëri tjetrin. Ndodh pastaj edhe kur fëmija i bardhë nuk rri dot as me dadon.
Është si puna e atij që thotë: Kam rënë në dashuri, me këtë person, kurse pastaj, hopa, ikën e bëhet erë.
Kur ky person ka ikur e është bërë erë, është zhdukur, vjen çasti kur nuk u beson instikteve të veta. I bën vetes pyetjen: A mos kam dashur dikë që nuk mund të dashurohet? A mos kam dashur dikë që nuk është vërtet i kësaj bote? Për mua kjo është një traumë me interes. E kam përmendur një herë në leksion, dhe disa psikiatër më kërkuan t’u mbaja edhe një tjetër leksion. Përgjigja ime qe: “Jo, duhet të vrisni mendjen vetë”.
Kam lexuar para pak kohësh se një herë ju ra zjarri në shtëpi dhe pësuat dëme të rënda. A shpëtuan dorëshkrimet? Çfarë ndodhi?
Po, më kujtohet. Më ka ndodhur me shtëpinë në kontenë Rockland. Ishte kohë Krishtlindjesh, dhe rasti qe fare banal, nga prushi i druve të pishës, që digjeshin nën vete. Dyshemeja ishte e mbushur me bisqe e hala të thara, se dhoma nuk ishte fshirë. Disa nga halat që kishin marrë zjarr nga një xixë e fortë kërcyen me forcë mbi divan, dhe nisën të digjeshin nën vete pa i parë njeri. Unë vetë nuk ndodhesha në shtëpi. Ndodhej veëm njeri nga fëmijët. Dhe kur ai po zbriste për të lajmëruar, flaka mori çatinë. Thirrën zjarrfikësit, por ishte dimër acar dhe ujët nëpër tubat e makinës zjarrfikëse kishin ngrirë. Kështu që humba… Unë shkruaj me dorë… Arrita të shpëtoj disa libra, kurse të gjitha dorëshkrimet, shënimet e nxjerra nga librat e vjetër, i kisha në dhomën e gjumit në katin e dytë, në një sirtar të vogël nën krevat. Menjëherë u drejtova atje. Më pas, se kujt i thashë, “Si është kjo punë, përse kam kujtuar se ishin më të sigurtë pranë meje në krevat e jo në bodrum?”.
Sa për dorëshkrimet, nuk më prishi fort punë, në kuptimin që nuk kisha ndërmend t’i kaloja prapë nëpër duar, kështu që nuk m’u dhimbsën shumë. Natyrisht ato kishin një vlerë, por për fëmijët emij. Si trashëgim prej nënës. Por, për vete, jam e sigurtë se nuk më duheshin më. Kurrë nuk do të më bëhej mbarë t’u hidhja sytë atyre shtatë varianteve të romanit “Syri më i kaltërt”. Prandaj edhe nuk u bëra shumë merak. Interes për to mund të kishin të tjerët. Për mua ato ishin kujtime, të fëmijëve të mij, të vetes sime. Të familjes. Kështu që tani kam mbetur pa to. Është zhdukur gjithshka. Më dhimbsen blloqet me ditare e kujtime të fëmijëve të mij, disa antikuare të mijat e disa rroba që i kisha me merak.
Kisha edhe botimet e para të Emily Dickinson-it, botimet e para të Faulkner-it, më kuptoni besoj, që i mbaja me merak të vjetër. Nuk ishin më shumë se 30 a 40 libra, por qenë të gjitha me dedikim. Midis tyre ishte edhe Frederick Douglass-i, jo botimi i parë por i dyti, i Anglisë. Si dhe korrespondenca ime për vite të tëra. Humbën të gjitha. Nuk duhej t’i kisha lënë aty. Nuk më falet. Shtëpia u dogj. Humba gjithë ato gjëra.
A keni qebë ndonjëherë në Afrikë?
Jo.
A keni ndonjë dëshirë për të vajtur atje?
Dëshirë, edhe shumë të madhe, madje. Patjetër.
Një udhëtim në Afrikë a mendoni se ka rëndësi të madhe për zezakët amerikanë përgjithësisht?
Nuk di ç’të them. Ne e romantizojmë shumë. Por ndofta bash për këtë arsye duhet vajtur. Ngaqë jemi zhytur kaq thellë në atë mit – a histori – a çfarë të duash quaje – dhe ia vlen të bësh një provë. Dua, pastaj, të shkoj edhe në Senegal, sepse jam ftuar nga Ousmane Sembene, mezi ç’pres të vete edhe atje. Është edhe Afrika e Jugut, kam një numër ftesash për atje.
Tani duket sikur para syve kemi vitin 1776, veçse ata që vendosin sot janë zezakët.
Jam e vendosur të shkoj, sepse mendoj se pikërisht tani i kam mundësitë për udhëtime, më kuptoni besoj, jo udhëtime shërbimi, apo për të kryer një detyrë apo punë nga më të ndryshmet, si ato që kam bërë tërë jetën. Do jetë udhëtim për të takuar njerëz, për t’u ulur, për të biseduar, për të parë vende.
Kam qenë në Afrikë të Jugut për të shkruar mbi Komisionin e së Vërtetës e të Pajtimit. Kam qenë atje edhe në procesin e Winnie Mandela-s. A mendoni se gjërat kanë ndryshuar, se me Winnie Mandela-n nuk qemë në rregull, e se nuk duhet të përkrahim më?
Një grua afrikano-jugore, që ka qenë shumë e afërt me Winnie Mandela-n, më pyeti një herë, “Përse ju zezaket amerikane e keni fort për zemër?” Një pyetje që nuk e prisja fare, sepse ajo kishte bërë aqë shumë për të ngritur aftësitë dhe dinjitetin e grave zezake të këtij vendi, dhe kishte pësuar në kurriz vuajtje të papërshkrueshme. Pas kësaj pyetjeje nisa të vras mendjen nëse kishte diçka që na i mjegullonte sytë e na errësonte shikimin, diçka të qëllimshme e të paramenduar. Gratë e këtushme nuk e kanë të lehtë që, për veprimtarinë e punën e saj, të thonë ndonjë fjalë të keqe. Çfarëdo. Për Winnie Mandela-n unë kam një adhurim jashtëzakonisht të veçantë, ua them me gjithë zemër – jashtëzakonisht të veçantë, por ky është adhurim i lindur nga e kaluara e saj legjendare. Kur erdhi këtu dhe e takova, m’u duke grua e lartë, që të bënte për vete. Dhe kur dëgjoj fjalë të tjera nga afrikanët, e sidomos nga afrikanojugorët, më duhet të vë një pikëpyetje. Prandaj jam shumë kureshtare dhe shumë e ineteresuar të di të vërtetën. Domethënë, cili është njëriu i vërtetë.
Natyrisht, për mua, Nelson Mandela është i vetmi burrë shteti në botë. I vetmi shtetar, në kuptimin e drejtpërdrejtë të fjalës, që nuk po i zgjidh problemet me anën e luftës. Prandaj mëduket vërtet e pabesueshme.

2 shkurt 1998