Vallja ballkanase me kryevalltar Danillo Kishin

Autorja: Blaga Dimitrova

Përkthyesi: Agim Vinca

Në këtë kohë të çmendur njeriut i ndodh t’i takojë diku larg njerëzit më të afërt për nga shpirti dhe gjuha. Dhe këto takime, veçanërisht kur vijnë pas pengesash të shumta, janë një çudi e vërtetë. Gjatë shtatorit të vitit 1986 isha për pushime me makinën e shkrimit në Detin e Zi. Në një pasdite të përgjumshme më zgjoi një telefonatë e papritur: nga Danimarka. Hele Dallgor, bullgariste, mike e flaktë e kulturës sonë, i ra trup:
– Nisu menjëherë! Të presim! A s’e ke marrë ftesën? Doli nga shtypi përmbledhja jote me poezi në përkthimin tim danisht.
Nuk dija gjë. Ishte koha e izolimit. Të gjitha ftesat e mia nga jashtë kontrolloheshin nga “organet” dhe rrallë e tek arrinin tek unë. Ndërkohë ndodhte që mësoja se si unë “kisha hequr dorë” nga ndonjë udhëtim “për shkaqe shëndetësore” ose ngaqë “momentalisht ndodhesha jashtë shtetit”, ndërsa Jurij Trifonovit me rastin e vizitës në vendin tonë, kur kishte pyetur për mua, shoqëruesit zyrtarë i kishin thënë seriozisht: “Ka emigruar në Vjenë”. Dhe kur ai më pa në mbrëmjen e tij, nuk mund t’u besonte syve.
– E pamundur! – i thashë danezes. As leje kam, as vizë, as biletë, asgjë.
Por Hele Dallgor nuk është nga ato që tërhiqen lehtë. Dhe ndërsa unë nuk lëviza as një gisht për atë udhëtim, e bindur se çdo përpjekje ishte e kotë, ajo s’i kishte pushuar telefonatat. Ku s’kish telefonuar! Në Ministrinë e Punëve të Jashtme, në Komitetin e Kulturës, në Lidhjen e Shkrimtarëve. Të nesërmen më thirri përsëri: Të gjitha janë rregulluar! S’ka rëndësi si. Mos e zgjat! Nisu në çast!
Edhe sot e kësaj dite më duket e pabesueshme. Për një fije floku më shpëtoi pa rrëmbyer Danimarka dhe, tok me të, edhe një takim nga ata që ndodhin veç një herë në jetë.
Nga deti ynë jugor u gjenda në qytetin danez Orhus në brigjet e detit verior. Ishte vjeshta e vitit 1986 – plot tre vjet para ndryshimeve. Atje mësova për veprimtarinë që më priste: Mbrëmje e letërsisë ballkanike. Kishte ardhur një romancier grek, një tregimtar shqiptar (kryetari i atjeshëm i Lidhjes së Shkrimtarëve, që kishte ardhur në vend të të ftuarit Ismail Kadare), autori botërisht i njohur nga Jugosllavia – Danillo Kish dhe vogëlsia ime. Pritej edhe një poet turk dhe buqeta ballkanike do të ishte e plotë. Heleja më shpjegoi se po të mos i kishte bërë tërë ato telefonata nëpër instancat tona më të larta, edhe Bullgaria do të përfaqësohej, si Shqipëria, nga kryetari i LSHB. E tillë ishte procedura.
Në mbrëmje, ndaj të ngrysur, më çuan në një park të bukur, që dukej si të kishte dalë nga përrallat e Andersenit – lule fantastike, gjelbërim i harlisur, pishina të gjera dhe përroska me ujë të kulluar, që rridhnin qetë si në ëndërr. Atje, ulur në një fron të gjerë, nën hijen e drurëve shekullorë, pinte duhan një burrë zeshkan. Edhe i ulur të linte përshtypjen e njeriut shtatlartë. Nën flokët e zeza të dendura – fytyra inteligjente, thuajse e skalitur nga mendimi i mprehtë dhe vuajtjet e shumta. Posa mori vesh se prej nga jam, menjëherë më foli në gjuhën e tij, kurse unë ia ktheva në timen – dhe kështu u kuptuam që nga fjala e parë, ballkançe. Ishte i famshmi Danillo Kish, për të cilin kisha dëgjuar aq shumë.
E pyeta për kolegë të mi të njohur nga vendi i tij. Ai më tha se tash sa kohë jetonte në Paris e “poshtë e përpjetë”. Dhe vetë bëri një pyetje, së cilës edhe iu përgjigj pa vonesë. – Përse? – pyeti me talentin e njeriut të paimitueshëm, më saktë të gjeniut, i cili i bën të tjerët të qeshin edhe atëherë kur vetë është i pikëlluar. Nuk është e mundur të përshkruhet ajo magji, që të shtyn të shkrihesh në gaz si kurrë ndonjëherë më parë, pavarësisht nga shkaku. Me rrezikun e humbjes së sharmit, do të përpiqem ta transmetoj kuptimin e fjalëve të tij, në të cilat ndryhet një fat i tërë.
– Po unë kurrsesi të mësohem me përhimësinë. Jam alergjik ndaj saj, për zotin! E hap dritaren në mëngjes për ta ajrosur dhomën dhe të mbyt përhimësia. Ta zë frymën si flamë. Të vjen të plasësh! Ngado që të shkosh, gri se gri. U desh të largohem patjetër. Kurse këtu ajo mungon! – tha dhe i hodhi një shikim të gjerë lulishtes së bukur.
E soditi gjatë peizazhin përreth, me shikim të thellë, gjer në lëkurë, i pangopur me bukuri. Befas shikimin ia tërhoqi grupi i njerëzve, që ishin mbledhur rreth mysafirit të vetëftuar shqiptar. Dhe përsëri – një gejzer mendimesh të mprehta:
– I shikoni? Ç’simpatikë! Socialistë, ëndërrimtarë danezë! Përse ëndërrojnë vallë? Të bëhet edhe këtu gri! Si tek ne, si tek ju, si në Shqipëri! I tërë ky kolorit magjik të shkrihet në një ngjyrë. Uroj që ta sendërtojnë sa më parë këtë ëndërr! Le të shndërrohet gjithçka në gri të pastër, të uniformuar. Dhashtë zoti të kenë sukses, për zotin! Ndryshe si do të mbushen mend…
Nikoqirët na ftuan të hynim në sallë. Ndërtesa ishte si një anije e bardhë e zhytur në hapësirën e kaltër të detit. Salla ishte përplot njerëz, kryesisht të rinj, studentë e profesorë. Rrinin rreth tryezave të rrumbullakëta të qetë e seriozë, duke pirë kafe e lëngje. Në atë sallë, ku gjithçka shkëlqente, fillova t’i shikoj gjërat me sytë e Danillo Kishit, plot alergji për ngjyrën gri e adhurim për dhuratat shumëngjyrëshe të natyrës. Ne, katër shkrimtarët ballkanas, bashkë me përkthyesit, u ulëm në një tryezë anësore dhe derisa prisnim fillimin e “spektaklit” a të “shout”, si i thonë tani, unë shtrova një pyetje disi të turbullt:
– Nuk e kam të qartë përse na kanë ftuar këtu?
Duke iu përgjigjur pyetjes sime Danillo Kishi bëri një nga numrat e tij më pikantë, më spirituozë e më artistikë që mund të imagjinojë njeriu; një improvizim të shkëlqyer, që do ta mbaj mend sa të jem gjallë.
– Përse na kanë ftuar? Sepse asgjë nuk dinë për ne! Dofarë aborixhinësh atje në fund të botës! Po, për zotin! Dhe ne duhet t’u tregojmë kush jemi! Si? Do të hedhim një valle – valle ballkanase! Ja, kështu!
Danilloja u ngrit, nxori shaminë nga xhepi dhe e shpalosi.
– Së pari do të kapemi dorë për dore, pastaj do ta drejtojmë trupin dhe do të thërrasim: “Hopa!”. Kur ta përplasi unë këmbën për tokë, ju më ndiqni pas. Përplasja e këmbës është një nga simbolet tona autoktone: shprehje e inatit, tiparit kryesor të karakterit ballkanas. Le t’u japim evropianëve simbole, arketipe! Tek ne ka sa të hanë qentë! Simbol i dytë kuptimplotë është: temenaja – përkulja e thellë e trupit me kryet përpara si në cung dhe ngritja e sërishme në këmbë. Ja, kështu! Na ka mbetur nga koha e sundimit turk! Valvitja e shamisë është simboli i tretë: valon flamuri mbi Ballkan, luftë e madhe bëhet. Ritmi bëhet më i shpejtë. Gjithnjë e më i shpejtë. I lëshojmë duart dhe – kujdes! Kapemi për flokësh! I-ha-haa! Vallja bëhet gjithnjë e më e vrullshme, gjithnjë e më e gjallë. Më e marrë. Shkulim blene të tëra jelesh. Përplasje këmbësh, tym, erë, zhurmë e poterë, një rrëmujë e vërtetë, prej së cilës danezët e urtë do ta humbin torruan, do të mbesin pa gojë! Dhe në fund shpallim me zë të lartë si të bënim propagandë: – Ja, kjo është vallja ballkanase! Iha-ha!
I shtova kësaj simbolike edhe një element të shopëve tanë:
– Mbahu tokë, shopi po të shkel!
Kryevalltari, Danillo Kishi, e paloi “bajrakun”, e futi në xhep dhe tha:
– Një herë tjetër do t’u kallëzoj një valle tjetër, edhe më të ashpër, edhe më të egër: atë të rrokjes për gushe! Si një mësim konkret nga historia e Ballkanit. Fytafyt, dhëmb për dhëmb! Me shpirt ndër dhëmbë!
Nuk mund ta merrja me mend se këtë skenë e luajti një njeri në gjendje të rëndë shëndetësore. U gajasëm së qeshuri. Ky ishte shou i vërtetë. Në podium, ne, ambasadorët e letërsive ballkanike, lexuam secili nga diçka në gjuhët tona amtare, kurse përkthyesit i transmetuan në danisht ato. Në mënyrë më modeste, me më së paku tekst, u prezantua i madhi Danillo Kish. Dhe u zhduk. Nuk e pamë, as e dëgjuam më. Kishte pasur një krizë veshkash. Nuk iu ankua askujt.
Mikpritësit gjentilë më organizuan një udhëtim nëpër Danimarkën e bukur, hapësirën shumëngjyrëshe të së cilës tani e shihja me sy të tjerë, që m’i kishte mbjellë malaziasi alergjik ndaj ngjyrës gri.
Gjatë vitit vendimtar 1989 u trondita nga lajmi për vdekjen e Danillo Kishit. Më dukej i pabesueshëm. Nuk mund ta besoja që s’ishte më ai burim i pashtershëm energjish, që krijonte në çast komunikim të ngrohtë me njerëzit, humor, të qeshura! Të ikte pikërisht në prag të ndryshimeve të shumëpritura! Qysh nga ajo kohë vazhdimisht mbaj kontakte me miq të tij – intelektualë, shkrimtarë, artistë të vendeve të ndryshme, mërgimtarë, pelegrinë, qytetarë të botës. Të gjithë e kujtojnë si bashkudhëtarin më të shtrenjtë nëpër andrrallat e kohës, atë njeri të çuditshëm. Gjithnjë e më shumë bindem se Danillo Kishi, kryevalltari hokatar i asaj valleje ballkanike, hyri seriozisht në një valle të pafund shpirtrash të njëjtë në tërë botën. Dhe askush s’mund ta ndërpresë atë valle.
I çuditshëm më është kujtimi për atë njeri me fytyrë, ta quaj, shëruese, që vazhdon të më bëjë të qesh me humorin e tij të shëndetshëm e të pashtershëm. Ai buronte në çast, nga kombinimi i papërsëritshëm i rastësive dhe të papriturave, nga zëri dhe nga gjestet karakteristike të Danillo Kishit. Dhe sidomos nga gjuha: fjala serbisht në gojën e tij prej mjeshtri kishte një komizëm epidemik dhe kthesa e nuanca të tilla intonative, që është e pamundur të përshkruhen. Malaziasi nga “Monte Negro”, për të cilin evropianët e mjerë as që kanë dëgjuar, thoshte: “kapsallitin sytë si guhakë dhe pyesin se ku bie ky vend, në ç’kontinent…”.
Në qoftë se ky udhëtim imi në Danimarkë do të kishte dështuar, siç kishte gjasa reale, nuk do të kisha pasur rastin të takohesha me Danillo Kishin në vitet e fundit të jetës së tij. Dhe nuk do të dija se ka ekzistuar një njeri i tillë. Nga rrëfimet për të, sado entuziaste që të jenë, nuk do të mund ta përfytyroja atë njeri me një vrushkull të tillë energjish. Kam përshtypjen se ai asgjësoi nga shpirti im çdo gjurmë të përhimësisë. Dhe më duket se ai vazhdon të më vështrojë sërish gjithandej: nga peizazhet, nga atmosfera përreth; të më futet befas në mendime, në mërzinë time, të më bëjë të qesh në çaste të vështira me një humor, i cili merr përmasa gjithnjë e më të gjera kuptimore, ashtu si vallja e marrë ballkanase e kapjes “për gushe”, e cila shpreh dhembjen për fatin njerëzor në këtë botë të larme e absurde.

21 qershor 1995

MOS E VRISNI LAJMËTARIN!

Liria e Fjalës – lajmëtari. Në greqisht angelos quhet lajmëtari, kurse ai që sjell lajme të mira – evangelikos.
Tema e lirisë së fjalës është e lashtë – me gjasë aq sa edhe vetë gjuha njerëzore – dhe përherë aktuale, sepse secila gjeneratë synon sendërtimin e së drejtës së saj për pavarësi e identitet në gjuhën e vet.
Për të satën herë gjatë historisë këtu në këtë Ballkanin tonë, Fjala e shpëtoi shpirtin njerëzor nga rënia në dëshpërim? Ky është ai lajmëtari i shumëpritur që rend nëpër shurdhërinë e shekujve, përmes betejash e shkatërrimesh. Dhe sa e sa obskurantistë e satrapë janë sulur mbi të, duke dashur t’ia mbyllin gojë dhe ta vrasin. Por, Fjala ringjallej përsëri: në këngë, në vargje e legjenda, për ta mbajtur gjallë e ngritur lart shpresën për liri, përparim, ardhmëri.
Në bullgarishten e vjetër tingëllon e fortë lidhja ndërmjet fjalës “gjuhë” dhe “popull”. Të dyja fjalët kanë të njëjtin kuptim. Dhe kjo nuk është aspak e rastit. Këtu zë fill thellësia specifike e fjalës bullgare. Po e mbyte gjuhën, e ke vrarë popullin. Fjala e Lirë – populli i lirë.
Sipas mitit të lashtë grek ishulli Rodos është vendlindja e diellit – Heliosit. Këtu drita përkundej në djep të artë dhe që këtej e nisi rrugën për në qiell për t’ia dhuruar jetën tokës. Emri Helios me “H”-në nistore rrjedh nga trungu indo-evropian dhe lidhet me rrënjën “dritë” – hell në gjermanisht do të thotë “i ndritshëm”. Edhe në gjuhët sllave fjala “diell” (sonce) ka prejardhje të njëjtë me fjalën e afërt “fjalë” (sllovo) (në saje të ndryshimeve fonetike). Dhe kjo gjë s’është e rastit.
Gadishulli ballkanik – shihni hartën – ka formën e bririt, i cili, sipas mitit të lashtë grek, është simbol i begatisë. Dhe, vërtet, natyra është treguar ndaj tij shumë bujare, duke derdhur mbi të me grusht pjellori e pasuri të shumëllojshme. Mirëpo, këtu është djepi i tragjedisë antike. Fati historik i Ballkanit është tronditës si tragjeditë antike. Popujt e Ballkanit kanë vuajtur dhe vazhdojnë të vuajnë në këtë bri të begatisë, në këtë udhëkryq të rrahur nga erërat e invaduesve, anarkistëve e antikrishtëve të ndryshëm … Ne kemi njohur gjatë shekujve robërinë shekullore, konfliktet ndëretnike, luftërat vëllavrasëse e gjakderdhjet djallëzore, të nxitura shumë herë nga fuqitë e jashtme, kurse në këta 50 vjetët e fundit – totalitarizmin dhe censurën e ashpër. Po tragjedia e Bosnjës? Kjo pyetje e hidhur zbulon forcën jetëdhënëse të lirisë së Fjalës, por edhe çmimin e lartë të kësaj lirie. Sokrati plak e piu gotën e helmit për hir të guximit për ta thënë të vërtetën. Fjala e lirë është gur prove për mendimtarët dhe shkrimtarët e të gjitha kohëve.
Bullgaria ime është vend i poetëve të vrarë, të ekzekutuar nga tiranë të huaj e vendës. Por, vrasja e krijuesve bën jehonë të madhe në kohë dhe hapësirë. Lufta për liri kombëtare, shoqërore e individuale fillon me luftën për lirinë e Fjalës. Këtu në Ballkan kjo luftë lind edhe një domosdoshmëri jetike: nevojën e njohjes reciproke. Midis popujve të Ballkanit janë ngritur mure, ndalesa, paragjykime, urrejtje, mosbesim. Jo armët, por Maratonomaku paqëdashës do t’i hapë shpirtrat tanë të etshëm për diellin e besimit dhe të komunikimit. Në vitet ‘30 poetët ishin dallëndyshet e para të afrimit mes popujve të Ballkanit. Mjerisht, totalitarizmi, me parullën e tij famëkeqe “Përçaj e sundo!”, e ndërpreu procesin aq të nevojshëm të këtij komunikimi kulturor.
Prandaj, takimi ynë këtu në ishullin e Diellit ngjall shpresën për një Fillim të ri, të dëshiruar, për krijimin e raporteve harmonike përmes ndryshimeve. Fjala e lirë ndryn në vete fshehtësinë e shpirtit. Në të shndrit dielli hyjnor i qenies njerëzore. Ngulfatja e fjalës na kthen në errësirën e verbërisë dhe të izolimit shpirtëror. Krijuesit e shtypur kanë luftuar për Lirinë e fjalës, kurse krijuesit e lirë – për përsosmërinë e saj si shprehëse e ngritjes morale e shpirtërore. Të jemi të denjë për misionin fisnik të krijuesve të Fjalës-kumtsjellëse. T’i qëndrojmë besnik amanetit të shenjtë se gjuha dhe populli janë një. Fjala-lajmëtare e së vërtetës është më se e nevojshme për çlirimin shpirtëror të Ballkanit. Sot, më shumë se kurrë.
Të mos i lejojmë askujt më ta vrasë lajmëtarin, sepse, tok me të, vritet edhe vetë jeta.

Shtator 1996,
Ishulli Rodos

HOMO BALLKANIKUSI – NJERI UDHËKRYQESH DHE FJALËKRYQESH

Qysh si fëmijë kam dëgjuar një përrallë të lashtë për Ballkanin:
Perëndia i ra rreth e rrotull botës, duke shpërndarë dhuratat e saj bujare. Kur arriti në Ballkan iu gris torba dhe soje ranë: shkëmbinj, luftëra, fatkeqësi, thatësira. Ballkanasit u hidhëruan dhe e ngritën zërin: “A s’merituam diç tjetër, o Zot?!”. Perëndisë i erdhi keq dhe ua ktheu nga lart: “Do t’ju dërgoj një forcë të madhe që të mund t’i bëni ballë çdo të keqeje!”. Dhe ua hodhi si ngushëllim të qeshurit. Kështu, ballkanasit tanë shpëtuan nga goditjet e fatit falë gazit të shëndetshëm. Sa më i rëndë fati, aq më i bujshëm gazi.
Ky ishte një nga rrëfimet e babait tim për luftërat, ballkanike e botërore, në të cilat ai vetë kishte marrë pjesë. Në çastet më të vështira: nëpër llogore, në baltë, në disfatë, në kolerë e morra – ata qeshnin si të krisur. Kështu, për shembull, një djalosh nga fshati bënte kryq secilën herë para fillimit të betejës. I thoshin: “Ti s’ke pse mërzitesh – nuk ke grua, as fëmijë, je vishkull si pushkë!”. Kurse ai ua kthente me sytë plot shkëlqim: “Ky është botëkuptimi im!”. Kurdo që i kujtonte këto, deri në fund të jetës, babai im qeshte me lot.
Kështu, u rritën breza të tërë, duke u bërë ballë luftërave dhe katastrofave nacionale, me gaz të hidhur.
Është e njohur fraza: “Popujve të Ballkanit u ka rënë hise më shumë histori seç mund ta mbajnë mbi supe!”. E, megjithatë, ata e përballuan atë. Si? Me anë të harresës, me anë të humorit, me një qasje specifike së kaluarës, që nënkupton edhe trillimin e disa momenteve të saj (librat e historisë te ne vjetërohen më shpejt se nxënësit), nëpërmjet krijimtarisë artistike, popullore e vetjake dhe posaçërisht nëpërmjet humorit.
Në letërsinë bullgare satira dhe humori zënë vend tejet të rëndësishëm. Dhuna tiranike e realitetit zhvishet dhe çlirohet përbrenda me anë të një kritike mendjemprehtë. Tradicionalisht të qeshurit në udhëkryqin ballkanik është shpëtimtar i jetës. Kjo është ajo qeshja e hidhur shëruese mbi fatin tragjik historik dhe mbi të gjitha mbi vetveten.
Homo Ballkanikusi gjithmonë pyet për rrugën. “Me të pyetur vete gjer në Stamboll!” Gjithmonë kërkon rrugën e tij – sa më të shkurtër dhe sa më të shpejtë. Gjithmonë sillet vërdallë dhe gjithmonë e humb rrugën. Nuk ka nevojë për udhërrëfyes, as për hartë. Ai vetë është udhërrëfyes që sillet pa ndërprerë në anë të ndryshme. Dhe vetë tallet me vetveten: “Rrëmujë ballkanase!”. Gjithmonë i ngarkuar me bagazh plaçkash, me hejbet e baj Ganos! Të gjitha i bart me vete: Omnia mea mecum porto! Asgjë nuk lë në një vend, sepse nuk e di a do të kthehet përsëri atje nga është nisur. Dhe pa dashje mbledh rraqe e rrangalla, kur e do puna i gjuan një nga një ato dhe hedh mbi shpinë barrën e huaj. Në ngutje e sipër, ai gjithmonë kërkon diçka, gjithmonë humb diçka të çmueshme dhe gjithmonë gjen diçka tjetër. Gjithmonë i mban mëri dikujt për diçka, në të vërtetë vetvetes. Dhe gjithmonë derdh lot mbi varret e huaja, duke i harruar të vetat.
Ballkanasi është një përzierje e gjallë udhësh e drejtimesh, kurse udhëkryq është ai vetë. Dhe, për çudinë e tij, kudo në botë gjen farefis; i zbulon e i identifikon ata, krejt rastësisht, ku s’e pret – në tren, në vende të largëta, të pabesueshme, për të cilat as që ka dëgjuar, ashtu siç nuk ka dëgjuar se paskësh farefis, njerëz të afërt të hedhur nga era diku prapa diellit. Kurse ai vetë – i huaj mes të vetëve, i afërm mes të huajve. Njeri i prapë. Ters. Edhe vetë tallet me fatin e tij të ngatërruar. I ka shkuar larg nami gazit të tij të hidhur që t’i nxjerr lotët nëpër udhëkryqet e botës.
Fat muhaxhiri, refugjati. Ky është një mallkim i përjetshëm i tij: gjithçka ta fillojë nga e para dhe kurrë të mos e shpjerë gjer në fund të filluarën. Të tjerët i gëzohen punës së tij. Bullgari Xhon Atanasov shpiku kompjuterin në Amerikë. Kurse atdheu i tij vetëm para dhjetëra vitesh mëson për të. “Askush nuk është profet në vend të vet” – kjo maksimë vlen posaçërisht për njeriun tonë. U largohet ai ngjarjeve – dyndjeve, luftërave, robërisë, zjarreve, viteve të uritura, thatësirës, epidemive, papunësisë dhe çmos tjetër. U largohet zakoneve të tij, profesionit të tij – është gati të fillojë një zanat të ri, madje edhe në pleqëri. Ik edhe nga vetja e tij. Diçka nga brenda e ndjek dhe vetë i ndjek hapat e tij. Ndjekës udhëkryqesh.
Dhe zgjedhës fjalëkryqesh – jo për fjalëkryqet që e ka zakon t’i zgjidhë në vendin e punës, por për shkak të pleksjes së gjuhëve në ndërgjegjen e tij: shpejt e mëson gjuhën e vendbanimit të ri dhe akoma më shpejt e harron, duke i mbajtur në mend për çdo rast vetëm shprehjet më të domosdoshme, ndërsa ëndërron se flet në gjuhën e tij amtare. Dhe kështu i ndarë më dysh, zgjohet për aventura të reja nëpër udhëkryqet e botës. Gjithë duke mërmëritur atë këngëzën për fëmijë: “Për ku je nisur, o re e bardhë?”.
Për ballkanasin njeriu më i urryer është njeriu që s’ka atdhe – druri pa rrënjë! Po ai vetë ç’është? Ndoshta ai vetë gjykon se sa keq është të jesh i çrrënjosur-i shartuar. Diçka karakteristike që kurrkund nuk haset deri në këtë shkallë: rritet njeriu ynë në fshat ose në qytetin e tij të lindjes dhe që në fëmijëri ëndërron të ikë dikah, të niset për diku, larg, të shpërngulet në ndonjë vend tjetër, ku jetohet ndryshe, me zakone të tjera, ku, në përgjithësi – vetë ai të bëhet tjetër njeri. Dhe sytë i mban andej – kah rruga e largët. Ai rrallë kthehet atje tek është rritur. Të kthehet në të e ka më të vështirë sesa ta braktisë vendlindjen. Atje të gjithë e njohin se kush është, nga ç’shtëpi e varfër ka dalë, se ç’halle ka. Atje është e pamundur të ngrihet mbi të tjerët pa u bërë objekt talljeje e zilie. Të përparosh në jetë për të do thotë të kaptosh pas nëntë bjeshkëve.
Dhe gjendja e tij shpirtërore është e ndryshueshme si moti në Ballkan – aty me diell të nxehtë, aty me re të papritura, me vranësira e rrufe, kur, sakaq, kthjellohet përsëri. Nga një ekstrem – në tjetrin. Shpejt zemërohet – shpejt qetësohet. Shpejt miqësohet, kalimthi dhe shpejt e prish miqësinë, për hiçgjë. Nuk e di saktësisht se ç’do. “S’i bën rehat shpirti!” – thoshte gjyshja ime. Peizazhi ballkanik është plot kontraste, kurse shpirti i ballkanasit vlon nga to.
Por askush nuk mallëngjehet për shtëpinë atërore, për vatrën e braktisur, si njeriu ynë. Njeriu i udhëkryqeve është nostalgjik. Ja një krijim i fuqishëm poetik kushtuar shtëpisë së lindjes, e cila bëhet edhe më e shtrenjtë kur shndërrohet në kujtim të largët:

Të kthehesh shqim në shtëpinë atërore,
derisa nata e qetë thyhet si një enë…
O, vaje të trishta të shtegtarit të vonë,
që kot i kërkon nënën dhe atdhenë!

(D. Debeljanov)

Koncept kyç në poezinë bullgare është “rruga”. I vetë- çrrëjosur, njeriu e zbulon identitetin e vet kulturor në rrugë, përtej kufijve dhe telave me gjemba. Atje gjen lidhjen e kërkuar me të tjerët, me vëllezërit me fat të njëjtë. Sytë i mban gjithë gjithmonë andej – kah rruga e largët. “Njeriu është njeri kur është në rrugë” – thotë poeti P. Penjev. Por ekziston edhe kredoja e kundërt: “Guri rëndon në vend të vet”. E, ku, vërtet, synon Homo Ballkanikusi?
I lindur në rrugëkryq ai synon atje. Udhëkryqi është kryqi i tij: të ndenjurit në një vend dhe të bredhurit poshtë e përpjetë, nostalgjia dhe ikja nga vendlindja, të qenit as këtu as atje, i hapur ndaj botës dhe i mbyllur brenda vetes. Suksesi për të është i barabartë me daljen nga lëvozhga e ngushtë e vendlindjes, kurse të ngjiturit lart – me largimin prej shtëpisë së dashur atërore. Karakter labil si erërat e udhëkryqeve ballkanike. Dhe njëkohësisht – këmbëngulës e stabil. Ec e merre vesh! Kokëfortë, njeri që s’i bën shenjë fjala. Ngul këmbë në të vetën, por shpeshherë hidhet nga një ekstrem në tjetrin. Për mosmarrëveshjet e ballkanasve mund të sajohet një listë e tërë kolizionesh: “Tri qeleshe – pesë mendje!”; “Sa krena – aq mendime!”.
Edhe gruaja në Ballkan – Femina Ballkanika, për të cilën thuhet se gjoja e ka të lindur ndjenjën e mbylljes në shtëpi, e ka të zhvilluar etjen e pashuar për rrugëtim. Rruga për të është shëmbëlltyrë e lirisë. Burri mund të jetë larg shtëpisë – në kurbet, në haxhillëk, në luftë, në qejf të tij (qoftë edhe në fatkeqësi). Gruaja mbetet në shtëpi për ta mbajtur ndezur zjarrin e vatrës familjare. Dhe çlirimi i saj fillon me thirrjen: “Në rrugë!”. Poetesha Bagërjana thërret:

E kush mundet të më ndalë mua
shtegtaren, endacaken, kokëkrisurën…

Shtegtare, endacake – ky është modeli romantik i gruas së lirë ballkanase. Kurse udhëkryqi i saj është një kryqëzim edhe më i mundimshëm midis shtëpisë dhe botës, midis profesionit dhe të qenit nënë, midis ngritjes personale dhe obligimeve bashkëshortore, midis lirisë dhe detyrës. Pikëpamjet e saj për rrugën – njësoj si ato të burrit: Nisu njëherë, pastaj mendo ku e si. Po u nise, hiq dorë nga të gjitha ato që të kthejnë prapa, rruga do të t’i zgjidhë të gjitha. Rrugë të mbarë!
Komunizmi në variantin ballkanik u thur si një gardh gjembor me karakterin kontradiktor të Homo Ballkanikusit. I robëruar, i privuar nga pasaporta, ai akoma më me zjarr përpiqet të ikë, të dalë disi jashtë, ta kapërcejë kordonin kufitar të bllokut socialist. U shfaq një nocion i panjohur më parë: i pakthyeshmi; ai që ikën përgjithmonë. Shumë parime komuniste gjetën terren të plleshëm, të plehëruar nga e kaluara: ateizmi (vetëmohimi bogomil, nihilizmi, humbja e besimit në prijësit shpirtërorë), hedhja poshtë e dogmave kishtare, të cilat u zëvendësuan nga ato ideologjike.
U zhvillua morali i dyfishtë; një – për shpirtin, një tjetër – për partinë; një gjuhë për rrethin e ngushtë miqësor, tjetra, oficiale – për soc-shoqërinë. Një sistem vlerash për ndërgjegjen, një tjetër, krejtësisht tjetër, për ideologjinë. Njeriu e humbi vetiniciativën, të tjerët nga lart vendosnin për të. Dolën në pah anët e errëta të karakterit të tij: dyshimi, mosbesimi, smira, shpifja, përgojimi, ligësia. U imponua ligji i lashtë: përçaj dhe sundo! Njerëzit u ndanë në të partishëm dhe të paparti, në tanët dhe të huaj, në të sotëm dhe të djeshëm, në besnikë dhe jobesnikë, në të privilegjuar dhe të deklasuar. Tamam luftë klasash!
Por, edhe komunizmin e mbijetuam me të qeshurit shpëtimtar. Kurrë s’janë treguar barceleta më inteligjente e më demaskuese për regjimin.
Edhe koha në Ballkan rrjedh ndryshe, me shpejtësi tjetër nga koha evropiane. Herë mbetet në vakuum me vite, herë turret të arrijë epoka të tëra. Aty ec përpara, aty kthehet pas. Herë sillet në rreth, herë vendnumëron. Dhe gjithnjë jemi në një periudhë kalimtare, sepse tranzicioni këtu kurrë s’merr
fund…
Edhe ndryshimet e sotme zhvillohen në shenjë të një ndjenje të re për kohën: të jemi në hap me botën e qytetëruar. Njeriu i udhëkryqeve, Homo Ballkanikusi, sot përballet me një sfidë të re, edhe më fatale. Në çastet hyjnore, kur e merr fatin në duart e veta, atij kryqi i shndërrohet në flatra dhe shpirti i tij fluturon lart – në liri. Mirëpo, si zakonisht, rreziku është i madh. Mund të bjerë me krah të prerë përmbys si shumë herë të tjera gjatë historisë, ku tjetër, pos në udhëkryq, përmbi shkëmbinjtë e zhveshur, i shtypur nga kthesat politike të kohës dhe me trupin tërë plagë të ngrihet përsëri, për të rifilluar nga fillimi.
Dhe vallja ballkanike e Danillo Kishit vazhdon të hidhet mbi kufij, mbi të djeshmen, të sotmen dhe të nesërmen tonë, me gaz e lot si gjithmonë. I-ha-haa!…
13 nëntor 1996

     Shopë – kështu quhen bullgarët që banojnë në rrethet perëndimore të Bullgarisë.