Pas luftës

Një muaj pas bombardimit të Drezdenit, treni më i mjerë nga gjithë të tjerët kaloi nëpër Burgdorf, një tren i gjatë i mbushur me njerëz nga Kampet e Përqëndrimit, gjithë fëtyra të zbehta e rrobe me vija pas dritareve. Të thatë, të uritur e të sëmurë ata po i transportonin në një kamp tjetër ngase amerikanët po afroheshin gjithnjë e më pranë. Kur treni u ndal në platformën e Burgdorfit për më shumë se një gjysmë ore, asnjë nga të burgosurit nuk zbriti. Njerëzit e armatosur SS qëndronin përgjatë platformës, duke e ndarë trenin nga rreshti i njerëzve të qytetit, që po rrinin e vështronin nga distanca.
Ajri ishe i lagësht, i ftohtë e nuk lëvizte sikur të ish i ngurtë, derdhej rreth këtyre tri grupeve si gjysmat e globit prej xhami që të palohen në dorë, që e përmbajnë një qytet të tërë dhe që mbesin të palëvizshme, përveç nëse i trazon për t’i shpërndarë vrushkujt e fjollave. Mirëpo, papritmas, diçka lëvizi, një figurë gruaje me mantil ngjyrë bezh, duke u liruar nga rreshti i vëzhguesve e duke vënë në lëvizje një sekuencë lëvizjesh të tjera. Ishte kjo e bija e tretë, më e reja e Buttgereit-ëve, Betina, fluturoi nga duart e së motrës që e mbanin, kah treni, duke e hedhur gjysmën e bukës, që sapo e kishte shkëmbyer me zonjën Bilder për një çantë prej dantellash, drejt njërës nga dritaret gjysmë të hapura të trenit. Disa duar thatanike u përpoqën ta kapnin bukën, por para se ndonjëri të mund ta zente, katër burra nga SS-ët e rrethuan Betina Buttgereit, uniforma e tyre si nyje e padëpërtueshme e absorboi mantilin e çelët të saj dhe e bëri të padukshëm derisa nuk u shprish. E vunë Betinën në mes dhe e shtyen kah treni. E futën në tren.
Pa zë, rreshti i njerëzve nga qyteti u tërhoq, u tkurr. Në çastin kur treni u nda nga stacioni, njerëzit vunë re një fëtyrë të një plaku që për çudi dukej shumë i njohur, edhepse askush nuk mund të thoshte se kush ishte ai. E mbështeti faqen e thatë pas dritares që po ikte, i bashkoi buzët e thata, dhe i përqëndroi sytë e tij të shembur në një pikë përsipri kokave të njerëzve.
Pas atij treni ndjehej sikur amerikanët mund t’ia mbërrinin çdo ditë. Ishte fundi i marsit kur ata iu afruan Burgdoorf-it. Ajo që e lajmëronte ardhjen e tyre ishte rrapllima e tanksave. Kur Trudi u ngrit nga shtrati dhe shikoi nga dritarja e korridorit të sipërm, njerëzit nëpër rrugë vraponin të gjenin strehë thuaja se kishin dëgjuar sirenën e bombardimit. Derisa ajo e rrëmbeu një çarçaf të bardhë dhe e vari nga dritarja, dera e jashtit u hap.
Ishte Frau Weiler, që mbante një legen me ujë të bekuar. “Nxitoni shpejt, Leo, Trudi -” thirri ajo. “Në kishë. Duhet të fshehemi.” Ia zgurdulloi sytë Trudit teksa ajo po vinte teposhtë shkallave, akoma në rrobën e saj të natës, me flokë të shpupurishura. “Vish një pallto, të paktën.”
Jo shumë kohë më parë Trudi do t’i priste amerikanët si shpëtimtarë, por që nga bombardimi i Drezdenit kjo gjë kish ndryshuar. Përveç kësaj tezja e saj nga Amerika ia kish tërhequr vërejtjen se shumica e amerikanëve i marrin të gjithë gjermanët për nazistë. Trudi veç e dinte se çdo të thoshte të konsideroheshe armik në vendin tënd ngase ishe kundër nazistëve, e tani ndihej akoma më e izoluar ngase fare lehtë mund të konsiderohej si armik nga të dyja palët.
Me dorën e të jatit nën bërryl, ajo u gjet në rrugë së bashke me te e me Frau Weiler-in, shamia e së cilës kishte rrëshqitur nga flokët e thinjura të saj derisa po hidhte pika uji të bekuar përreth tyre. Të tre kaluan me nguti sheshin e kishës dhe u futën në qilarin e kishës së Shën Martinit, ku prifti po përpiqej të qetësonte një grup prej gati 24 vetash, shumica nga të cilët më të tmerruar se sa gjatë sulmeve nga ajri të cilat krahasuar me këtë që po ndodhte ishin bëre dukuri e njohur,.
Leo dhe Trudi u ulën afër Ingridit, e cila kishte ardhur aty me fëmijën dhe prindërit e saj.
“Asgjë nuk do të na ndodhë.” Frau Weiler po spërkaste gjithkë me ujin e saj të bekuar.
Prifti e largoi me dorë.
“Asgjë nuk do të na ndodhë…”
“Mos ji aq e sigurtë,” i tha konzervuesi i shtazëve. “Këta amerikanët kanë vrarë gjithë ata nga tanët me bombat e tyre.”
Fraulein Teschner e shtrëngonte rrobën e bardhë të gjatë që e kishte grabitur nga altari kur kishte dredhuar rrugën gjatë ikjes së saj nga shtëpia e famullitarit.
“Ata po vinë me bajoneta,” pëshpëriti konzervuesi i shtazëve. “Dhe e shpojnë këdo që guxon t’u rezistojë.”
“Dikush duhet të bëhet lajmësi ynë,” vendosi e shoqja.
“Dikush që flet anglisht,” tha prifti.
“Bija ima ka studiuar anglishten,” deklaroi Herr Baum-i, dhe të gjithë e shikuan Ingridin, e cila po rrinte me Ritën dhe po e përkundëte atë si e mpirë.
Pa folur ajo e lëshoi të bijën në duart e Trudit edhepse e ëma u nis t’ia mirrte. Trudi rrahu qerpikët. Fëmija po ngulmonte në fëtyrën e saj me sytë e Ingridit. Duke kthyer krihët e afroi Ritën më pranë vetes. Max. Sikur të kishe pritur. Shtatë javë. Vetëm kaq kanë kalur që kur ike. Shtatë javë.
“Për të treguar paqen.” Fraulein Teschner-i ia hodhi rrobën e bardhë Ingridit.
“Nuk e ke për detyrë ta bësh këtë,” i tha Leo Montag Ingridit kur ajo po i afrohej derës.
E konzervuesi i shtazëve po thoshte, “Ata i fusin bajonetat e tyre nëpër kashta e dyshekë për të parë mos fshihet kush brenda.”
E shoqja pohoi me kokë. Dora i dridhej tek po vente buzëkuqin.
Po Ingridi në fëtyrë kishte shprehjen e martirit, i cili më në fund kishte gjetur torturuesin që do t’ia sillte shpëtimin e amshuar,.
“Mbaj mend,” i thoshte prifti asaj, “duhet të flasësh anglisht me ta kur të vijnë… U thuaj – u thuaj se po dorëzohemi. Se edhe ne kemi vuajtur, gjithashtu.”
“U thuaj, se jemi të lumtur që kanë ardhur,” po thoshte i ati.
Leo Montagu foli. “Së pari u thuaj se këtu nuk ka ushtarë.” Sytë e tij vështruan me radhë çdonjërin që gjendej në qilar dhe pastaj u kthyen te Herr Heidenreich. “Ajo mbërtheckë-” Ai bëri me mjekërr kah Kryqi i thyer në jakën e Herr Heidenreich-it. “_sot ajo mund të të kushtojë me jetë.”
Konzervuesi i shtazëve, i cili dikur mburrej se kishte shtrënguar dorën e fyrerit, u ngatërrua tek po mundohej ta kapte me dorë. “Mein Gott. Nuk mund ta heq. Unë-”
Kujdestarja e famullitarit kaloi përmes dhomës, i futi duart përanash dhe e tërhoqi me aq forcë sa që një copë nga stofi u hoq me gjithë të. Me sy të egër vështroi dhomën rreth e qark dhe me ngut shkoi te qoshi ku fshihej Lindja e Krishtit në madhësi natyrale. Pa u mëdyshur e futi mbërtheckën nën fustanin prej allçie të Maries.
Të gjithë të pranishmit ia zgurdulluan sytë statujës.
“Mos e shikoni,” tha ajo me piskamë.
Ingridi filloi ta valëviste rrobën e bardhë.
E ëma po recitonte Ati ynë: “Vater unser, der Du bist im Himmel…”
“Erdhën!”
Herr Baum dënesi.
“…geheiligt werde Dain Name…”
“Nuk po dëgjoj ndonjë…”
“Shshshsht-”
“…zu uns komme Dein Reich…”
mjekrra e priftit u drodh.
“… Dein Wille geschehe…”
rroba e altarit valonte në duart e Ingridit kur katër ushtarë amerikanë u futën brenda. “S’ka ushtarë gjermanë këtu,” thirri Ingridi. “ S’ka ushtarë gjermanë…”
“S’ka – ushtarë – gjermanë,” u dha jehonë prifti fjalëve të huaja.
Konzervuesi i shtazëve iu bashkua atij. “S’ka – ushtarë – gjermanë. S’ka -”
“…wie im Himmel so auf Erden…”
“Po dorëzohemi,” thirri Ingridi, duke harruar të gjitha aspiratat e martirizimit.
“Dorëzim…dorëzim…” jehuan zëra të tjerë.
Burgdofianët thoshin se ishin të kenaqur që amerikanët, ajmis siç i quanin ata kishin okupuar regjionin e tyre e jo rusët. Kishte disa civilë që ishin vrarë ngase u kishin rezistuar okupatorëve, e gjitha ish harrua tashti, amerikanët organizonin Schulspeisung shujta në shkollë. Të gjithë fëmijëve që shkonin në shkollë, disa këmbëzbathur, e që të gjithë të uritur u dhanë secilit nga një kanaqe dhe nga një lugë që do t’i mbanin. Prej orës dhjetë deri në njëmbëdhjetë kur kishin mësim ata rreshtoheshin e lëviznin ngadalë kah aroma e supës së ngrohtë që zihej në kazanë të medhenj. Menyja ndërrohej shpesh: supë bizelesh, supë perimesh, supë me lëng mishi e oriz, krem supë.
Fëmijët më së shumti e kishin qejf Kakaosuppe – supë me kakao: e ëmbël me ngjrë të errët, u ngopte barkun e jo vetëm kaq por i njomte edhe me kujtimet për çokollatën që e kishin shijuar dikur moti. Nganjëherë kur fëmijët ishin shumë të uritur e nuk mund të prisnin kohën e supës që u dukej shumë larg ata do t’u binin kanaqeve me lugë. Së pari fillonte njëri, me një krismë hezituese që përnjëherë e zgjonte korin e krismave që sa vinte e ngitej derisa i mbyste zërat e mësuesve. Disa nga mësuesit e çonin në shtepi pjesën e supës qe u takonte dhe ishin falenderues për atë që ajmis benin.
Ushtarët amerikane u vendosen gjithkah nëpër shtëpitë e Burgdofit. Përkundër vërejtjeve që mos t’u besonin asnjë gjermani disa nga ata u bënë shoke me njerezit e qytetit dhe ua tregonin atyre fotografitë e grave dhe femijëve të vet. Rothous dhe ish shtabi i Hitler-Jugend u bënë zyra të ushtrisë amerikane vila e pianistit, ku Fräulein Birnsteig në janar kishte vrarë veten pasi kish marrë vesh djali i birësuar i vet kishte vdekur në KZ, u bë klubi i oficereve. Flamujt me hakenkreuz dhe me amblemat SS u zhdukën nga dhomat e hirshme, çdo të shtunë mbrëma bendi luante muzikë amerikane.
Edhepse qytetarët miratonin atë që disa nga djemte e qytetit bënin ndonjë porosi për ushtarët apo ua lustronin këpucët dhe kështu fitonin ndonjë pako me çamçakëz ose ndonjë copë të holle çokollate amerikane ata i qortonin vajzat e reja që merrnin guximin të shkonin në mbrëmje vallezimi me ushtarët ose ato që i shihnin tek voziteshin me ta.
Klara Brocker ishte njëra nga keto vajza, ishte e buku sa nuk bëhej më, e vogël, e hareshme dhe e këndshme. Ajmi që u caktua në shtëpinë e saj i dha një arkë me pjeshka e cila i zhduki vitet e urisë në barkun e saj të rrafshtë. I ble çorapë najloni dhe pagoi permanentin për flokët e saj. Një burrë bjond me një shenjë në tëmth ishte shumë më i gjatë se Klara aq sa ajo mun të fuste kokën nen mjekrën e tij kur vallëzonin bashke.
Një ditë amerikani i Klara Brockerit u ndal në bibliotekën e Montageve ngaqë kishte ndëgjau se ata kishin fis në amerikë. Derisa ai bisedonte me Leon duke arrnuar copa të gjermanishtes dhe anglishtes, Trudi, qe kishte nisur punën në bibliotekë, qëndroi në shkallen e drunjtë dhe angazhohej që t’i palonte librat e jërit nga raftet e sipërme. Kur amerikani tha se dëshironte të kthehej prapë me një shok të tijin që është rritur në New Hampshire, gjysëm ore larg Lake Winnipesaukee, ku Stefan dhe Helene Blau jetonin, Trudi zu të imagjinojë se do te zente shoqëri me këtë amerikan dhe që do ta vizitonte atë pasi që të ishte kthyer në Amerikë. Ai do ta merrte në limanin e oqeanit dhe pastaj do te shkonin në New Hamshire ku teze Helena do t’u uronte mirëseardhjen me një darkë të madhe…
Ushtari që erdhi në bibliotekë pas disa ditësh nuk ishte as për së afermi i gjatë sa ejmi i Klara Brockerit, dhe kur u u afrua te shkalla që të prezentohej Trudi e shikoi nga lart fëtyrën prej djaloshi të vetmuar dhe e habit me mendimin se nuk do të ishte fare e vështirë ta Çonte në shtrat. Do t’i bëhej mirë Maksit.
Në çast u ndje jobesnike. Ushtari po i thoshte diçka, por ajo nuk mund të përgjigjej ngase ishte në mjegull, veçse kjo mjegull nuk ish e bukur, por ishe e hirtë e dendur dhe të zente frymën dhe vinte e dendej përditë e më shumë që nga dita kur Maxi nuk ishte kthyer. I ishte mbushur mendje se kur të ngrihej mjegulla ajo do të mund ta shihte Maxin. Ai do të ishte shumë më afër nga sa kish pritur ajo.
Atë natë u ndje aq e hidhërur me Maxin që nuk i ishte kthyer sa zu të prekë veten, përpiqej ta çonte veten në atë dritën e ngrohtë ngjyrë portokalli ne të verdhë, por në vend të kësaj rrëshqiste në terrorin e ahurit dhe ndaloi para se të zihej në kurthën e urrejtjes së vjetër.
Kur burrat e Burgdorfit u kthyen në shtëpi ishin të heshtur, ishin të ngarkuar me sekrete që nuk mund t’i lejonin vetvetes të mendonin për to. Shumica prej tyre kishin morra dhe diare. Fëtyrat i kishin të zbehta dhe të vrazhda me mjekrra si furça. Sy të turpëruar ose akërrues. Familjet u dëshironin mirëseardhje burrave e djemve të tyre pa guxuar të bëjnë pyetje për çfarë kishin bërë ata gjatë luftës. Meqë nuk dëshironin të besonin se njëri nga të tyrët mund të ketë marrë pjesë në aktet shtazarake që amerikanët po thoshnin se kanë ndodhur, u përqëndruan në shërimin e plagëve, gjenin paterica për të gjymtuarit, ushqenin të uriturit. I hoqën stemat e SS-vë dhe të SA-ve nga fotografitë e kohës së luftës dhe kur ndonjëri nga burrat e tyre do të zgjohej nga gjumi i trazuar nga ëndërrat e kqia, duke bërtitur me aq zë të lartë sa që edhe fqinjët do të zgjoheshin, përherë gjindej një grua apo nënë apo një motër që do të kujdesej për të, t’i miklonte kokën dhe t’i pëshpëriste, “E tëra ka mbaruar tani.”
Po, natyrisht e tëra nuk kishte mbaruar.
Për disa, ferri i tyre sa po fillonte. E Trudi ishte një nga të paktit që kujdesej të ishte kështu duke i nxjerrë fjalët që ata i kishin varrosur nën tmerret e patreguara. E ç’bëje ti gjatë luftës? Do të mendonte ajo kur i shikonte. E ti? E ti?
Megjithatë gjëja që ajo e ndante me ushtarët e kthyer dhe me çdo njeri tjetër në qytet ishte habia se shumë thjeshtë mund të shkoje në shtrat natën e të flije, se mund të rrije shtrirë pa menduar për armikun ose pa menduar se kur do të kërceje nga shtrati përsëri.
Gratë, burrat e të cilave kishin vdekur, përnjëherë dukeshin më të moshuara, thuase ishin shtyrë në gjeneratën e mëparshme, një brez i ri i plakave edhepse nuk ishin të moshuara sipas viteve që kishin. Kur i shihnin këto vejusha të luftës, gratë, burrat e të cilave ishin kthyer, bëheshin edhe më mirënjohëse, dhe kthenin shikimin prej këtyre grave drejt burrave të tyre. Fëmijët duhej t’i ndanin nënat e tyre me këta burra të vështirë që duhej t’i thërrisnin baba, edhepse disa nga ta kishin lindur pasi që baballarët e tyre ishin nisur në luftë, apo kishin qenë shumë te vegjël për t’i mbajtur mend. Edhepse, shumica e vejushave po i rrisnin fëmijët vetë disa nga fëmijët duhej të mësoheshin me ndonjë xhaxhi – burrat që flenin në shtratin e nënave të tyre.
Përkundër fasadës së këndshme të përbashkësisë, Trudi do të vinte re frakcionet në mes të familjeve, mpirja që shumë nga ushtarët e gjenin vetëm në alkool, turpi në sytë e disa grave kur ecnin me burrin përkrah. Për te, qyteti mbante erë vdekjeje – thuaja më shumë se gjatë luftës – dhe nuk u befasua aspak kur tre nga burrat vranë veten brenda një muaji qe ishin kthyer në shtëpi si dhe kur gruaja e një oficeri të SS-ëve filloi të qante një mëngjez me diell pas tavolinës së mëngjesit dhe nuk u ndal deri në tre pas dreke kur e mori briskun e rrojës së të shoqit dhe preu venat.
“Përqëndrohu në gjërat pozitive në jetë,” i thoshnin njerëzit Trudit kur ajo tregonte tregimet e tilla nëpër qytet.
“Nuk është mirë të mendosh për gjërat që ishin të tmerrshme.”
“Mos të flasim kurrë më për to.”
“Askush nuk dëshiron t’i shaj ato vite.”
“Duhet të ecim përpara.”
Madje edhe njerëzit që gjithmonë kishin ndjekur një kod vlerash personale, do të shqetësoheshin kur ballafaqoheshin me vitet e luftës dhe do të mbronin njëri tjetrin. “Burrat tonë kanë vuajtur mjaft…”
Ata nuk e kuptonin se pse Trudi Montag dëshironte t’i nxirrte të palarat, siç i quanin ata, nuk e kuptonin se për te kjo s’kish të bënte aspak me të palarat por me nevojën për ta nxjerrë në dritë të vërtetën dhe për të mos e harruar kurrë. Jo ngase dëshironte ta kujtonte gjithë atë, por meqë e kuptonte se kjo gjë, e gjithë ajo që e dinte për çfare kishte ndodhur, do të mbetej përgjithmonë me te, që tash e tutje dhe se askush nuk mund t’i ikte përgjegjësisë që i kishte rënë hise ngaqë kishte jetuar në këto kohëra.

Derisa amerikanët vazhdonin me hetimet e tyre, mësuesit që kishin qenë anëtarë të Partisë humbën punën e tyre. Kishte gjykime, dënime. Disa prej tyre persekutoheshin pa të drejtë, të tjerë kalonin të lirë edhepse ishin fajtorë. Disa nga mësuesit që patën frikë nga marrjet në pyetje që pasonin iknin gjatë natës me familjet e tyre, duke i lënë shtëpitë. Njëri u hodh para trenit. Të tjerë betoheshin se i ishin bashkuar Partisë nga frika për jetën e tyre meqë kishin qenë të detyruar ta bënin këtë gjë qoftë ngase donin të gjenin punë qoftë se donin të fitonin pozita më të larta. Insistonin se sjellja e tyre gjatë luftës kishte qenë shembullore. Pasi që kishin hyrë në Parti natyrisht që ishin detyruar të binden se ndryshe do t’i kishin dërguar në Kampet e Përqëndrimit.
“Luftëtarët e fshehur të lirisë,” siç i quante ata amerikani i Klara Brocker-it në fund të ditës së pyetjeve. E çonte ate poshtë në qilar ku i vehej sipri pasi që e shtrinte në batanijet që i shtrinte në dyshemenë prej betoni pranë shportës së patateve. “A e dije moj Frauleina ime gjermane -” fëtyra e tij i afrohej të sajës, me flokët shumë më të çelta nga qepallat. “- se gjithë vendi juaj – ishte i mbushur – me luftëtarë – të fshehtë të lirisë?’
Nuk merreshin në pyetje vetëm mësuesit. Të gjithë njerëzit e qytetit frikoheshin se mos i kallxonin tek amerikanët qoftë fqinjët qoftë fëmijët e tyre, frikoheshin mos dëgjonin të trokiturat në derë dhe mos i merrnin, mos nuk gjenin punë a mos e humbnin punën që kishin. Trudit i dukej si një ironi dhe si një paralele e drejtë me atë që jevrejët kishin vuajtur për aq shumë vite me radhë, dhe nuk ndjente aspak keqardhje kur njerëzit si Frau Heidenreich dhe shoqet e saja elaboronin vuajtjet e tyre. A nuk u bënë ato viktima te vërteta? Apo nuk e kishin përjetuar ndarjen në familjet e tyre? Panikun kur ranë bombat? Shumica prej tyre i vajtonin vitet pa fëmijët e tyre. Derisa jevrejët po trajtoheshin si të ishin mbretër, njerëzit e thjeshtë si ata vetë akoma persekutoheshin, mirreshin në pyetje për shkak të bindjeve të tyre politike, edhepse nuk kishin pasur haber se çfarë po ndodhte me të vërtetë nëpër kampet e përqëndrimit deri pas luftës, e pastaj ata ishin shokuar, jo – ishin tmerruar.
U bë mund i madh për të marrë letër rekomandimi nga ata që nuk kishin hyrë në Parti, nga njerëzit që u kishin rezistuar nazistëve, megjithëse aso kohe kjo gjë u ishte dukur të gjithëve si marrëzi. Mirëpo, tani ishte gjë e mirë po të njihje njërëz të tillë, edhe më mirë sikur ata të të kishin borxh ndonjë të mirë.
Biblioteka kurrë më parë nuk kishte pasur kaq shumë punë. Njerëzit shtyheshin për te Trudi dhe i ati i saj, i lutnin të shkruani letra që do të dëshmonin për karakterin e panjollosur të tyre si dhe do të dëshmonin se ata gjithmonë e kishin kundërshtuar Partinë. E derisa sillnin tregime që proklamonin pafajshmërinë e tyre, tregime që shpresonin se Trudi do t’i shpërndante, ajo vetë ndjehej si e keqpërdorur: si tregimtare e dinte kufirin në mes të vërtetës dhe gënjeshtrës dhe ajo i vente në qarkullim këto lloj tregimesh duke i filluar me fjalët “Kjo është gjëja që ai dëshiron të besojnë njerëzit për te…” Pastaj spekulonte rreth asaj që kishte ndodhur me të vërtetë. Nëse i thoshte ndërgjegja ajo i shkruante këto letra, por refuzonte t’i mbështeste versionet e fabrikuara të së vërtetës, posaçërisht nëse shoqëroheshin me dhurata. Gjatë atyre muajve të pasluftës ajo kishte më shumë se kurrë më parë miq edhe armiq.
Frau Blau ishte më pak selektive se sa Trudi për letrat që i shkruante.
“Nëse mund t’i ndihmojmë njëri tjetrit,” thoshte ajo, “duhet të ndihmojmë. Kohërat janë mjaft të vështira.”
Dy familje protestantësh në Burgdorf, të cilat, siç doli, gjithashtu i kishin fshehur jevrejët, ndiheshin me tepër si Trudi dhe refuzonin ta shplanin këdo që kishte simpatizuar nazistët. Njëra nga këto familje jetonte pranë konzervuesit të shtazëve. Kur ai i luti këta fqinjë që të dëshmonin për të ata refuzuan.
“Nuk mundem” i tha Trudi kur iu drejtua asaj.
“Ti i fshihje jevrejët. Unë kurrë nuk të kallëzova.”
“Ti as që e dije se unë kisha njërëz këtu.”
“E dija. I kam parë…kur vinin natën vonë. Kur iknin me Herr Hesping-un. Por nuk doja telashe për ty e tët atë.”
Ajo ia zgurdulloi sytë, duke kuptuar se ai po thoshte të vërtetën. “Kjo nuk mjafton.”
“Edhe bijën e kam humbur, Fraulein Montag.”
“Për këtë gjë me vjen keq… Por nuk mund të të ndihmoj”
Ai u mbështet pas banakut duke i shtyer dy libra menjëanë. Sytë i kishte të torturuar. “Herr Hitler vetëm na e donte të mirën të gjithë neve.”
“Dhe shiko ç’kemi tani. Veç shiko çka kemi, Herr Heidenreich.”
“Por ai na e donte të mirën. Është e vërtetë. Nëse nuk mund të besoj këtë gjë -” Ai ndaloi befas. U drodh. “Duhet ta pranosh se në fillim na e donte të mirën.”

Kur e thirrën famullitarin Herr Beier, të fliste me të, motra Agata e luti ta takonte në kopshtin e manastirit, ku u rrëfye se i kishte ndihmuar nazistët gjatë luftës.
“Por kjo gjë është e pamundur.”
“Oh, po. Duke u përpjekur t’u ndihmoj të burgosurve. Dëshiroja tua bëj jetën më të durueshme dhe u çoja barëra e ushqime sa herë që mundja. Tani dëshiroj që më mirë t’u kisha thënë të iknin, të largoheshin.”
“Ke bërë atë që ke menduar se është e drejtë ta bësh në atë kohë.”
“Por nuk ishte e drejtë.”
“Ke bërë atë që ka qenë më së miri.”
“Më së miri për veten time… A si kupton? Ndihesha shumë mirë kur ua lehtësoja vuajtjet.”
“S’mund ta dinim se si do të përfundonte e gjithë ajo.” Prifti shikoi duart e tij, duar të shëndosha të bardha me thonjë katrorë, duar që ende dukeshin sikur ditën kur hyri në seminar. Përnjëherë iu zu fryma me humbjen e çdo gjëje që kishte besuar në to. “Unë…” e ngriti njërën nga ato duar tek balli. “Që nga atëherë kam analizuar disa nga vendimet e mija.”
“Kjo është mirë,” mërmëroi murgesha.
Ai i ngriti sytë i trembur.
“I kam dorëzuar të burgosurit te nazistët… kjo dëgjueshmëri e tmerrshme. Dëshiroja tua bëj ditët e fundit këtu sa më shumë të rahatshme që të ishte e mundur, që të niseshin prej këtu me dinjitet… E megjithatë duke shikuar në tëre atë që ka ndodhur, unë isha vetëm një mjet tjetër, një bashkfajtor.”
“Mos e thuaj atë.” Fëtyra e rrumbullakët e priftit dukej e trazuar. “Kjo gjë do të na bënte të gjithëve bashkëfajtorë.”
“Por ne jemi fajtorë. A nuk e sheh?”

Përktheu: Sazana Çapriqi
Fragmente marrë nga romani bestseler në Amerikë
“Stones from the River” (Gurët e lumit) të shkrimtares gjermane Ursula Hegi.