Çasti para se të këndonte grykëholla

Nadine Gordimer (1923-), është e bija e Isidor Gordimer-it, orëndreqësit çifut q emigroi nga një qytet i Baltikut në Afrikën e Jugut, dhe e shoqes së tij me gjak anglez, Nan Mayers-it. U rrit në një qytet të vogël minatorësh. U arsimua sa për të thënë, përciptazi, dhe mes kotësisë në një manastir femëror. U formua në mjedise shoqërore koloniale tejet të bezdishme dhe vrasëse.
Të shkruarit, që e nisi në moshën nëntë vjeçare, siç shprehet me gojën e vet, «e solli prapë në jetë». Për arsye shëndetësore u detyrua të shkëputet nga shkolla për mëse gjashtë vjet, qysh dhjetë vjeçe. «Vetmia ime, tipike intlektuale për kah prirja, ishte kaq e plotë sa s’e dija që jetoja», kujton ajo. Ndoqi Universitetin Ëitëaterstrand. Kjo e ndihmoi për t’u futur më gjerësisht në botën kulturore të Johanesburg-ut, duke i dhënë asaj ndjesinë e përkushtimit personal e politik në një vend multiracial, si Afrika e Jugut.
Tregimet e para i botoi në Neë Yorker, Harper dhe revista të tjera amerikane, të cilat më vonë i përfshu në përmbledhjet Ballë për ballë (1949) e Zëri i butë i gjarpërit (1952). Udhërrëfyesit letrarë të pranuar prej saj janë Laërence-i, Henry James-i dhe Hemingëay-i.
Romani i parë Ditët mashtruese (1953) është një gjysmë jetëshkrim i vet autores. I dyti, Një botë me të planjohur (1958), ka si protagonist një të ri anglez që viziton Afrikën e Jugut dhe zbulon se të jetuarit vetjak, i vetmuar dhe i veçuar, mbetet pamundësia e pamundësive. Rasti për të dashur (1963) zbulon të metat e qëndrimeve të zbutura të bardhëve nëpërmjet një dashuriçke midis një të bardhe të martuar dhe një zezaku jugafrikanas. Dalja jashtë loje e sjelljeve të vjetëruara liberale nënvizohet përsëri te Bota e vonuar borgjeze (1966), ku përplasen një e bardhë e rrjedhur nga trut ëme të mbesën mendje përparuar. Një mik nderi (1971), që fitoi çmimin James Black Memorial, tregon se si një ishzyrtar kolonial kthehet në një shtet afrikan që sapo ka shpallur pavarësinë, nga ku e patën përzënë sepse u vinte në ndihmë veprimtarëve zezakë. Ambiguiteti i rolit evropian në Afrikë përshkruhet me nota të qarta ndërkohë që situata politike aty rrëshqet nga binarët. Konservatori (1974), me të cilin fitoi çmimin Booker, pasqyron me përpikmëri, saktësi, dhe gjuhë të kursyer, gjendjen e komunittit zezak në kushtet e aparteidit, duke u përqëndruar te një fermer konservator afrikan.
Veprën ia kanë kritikuar për fishkëllimën politike që përcjellin te lexuesi. Kështu, sipas një kritiku, shkrimet e saj rrinë pezull «në tehun e mprehtë të thikës që ndan rendjen pas të vërtetave vetjake nga ajo pas urdhëresave të përkushtimit», por nganjëherë e humbet drejtpeshimin dhe bie nga kjo maje. E bija e qytetariot (1979), të cilin e ndaluan në vendin saj, dhe Sporti në natyrë (1987), duke qenë se mbartin viyionin e saj futurist të një utopije afrikane, thuhet se vuan nga mungesa e ngjizjes, ndërsa Njerëzit e korrikut (1981), dhe Historia e tim vbiri (1990) janë përshëndetur si trajtesa të predikimeve individuale brenda kontekstit të tmerreve politike.
Përmbledhjet me tregime, nga të cilat Kërcimi (1991) është më e fundit, shpalosin dhimbjen e mjedisit afrikanojugor shpesh me më tepër përpikmëri se sa romanet e saj. Ka botuar studimin për shkrimtarët zezakë jugafrikanë me titull Shkoqitësit e zinj (1973). Po ashtu, është regjisore e një filmi për veprimtarin zezak Allan Boseak. Esetë i ka botuar në përmbledhjen Gjesti i gjesteve: Të shkruarit, politikat dhe vendet (1988).

Më 1991, Nadine Gordimer-i u nderua me çmimin Nobel për letërsinë.

Marias Van der Vyver-i vrau njërin nga punëtorët e fermës së tij, e la të vdekur në vend. Aksident, çdo ditë gjatë tërë javës ndodhin aksidente me armë – sot, anembanë vendit, në kërkim të aksidentve kobzeza si ky, fëmijët lozin luftash me pistoletat e etërve të vet nëpër qytetet ku armët janë bërë tashmë orendi shtëpiake – por këto nuk do t’u bëhen të njohura krejt botës. Van der Vyver-i e di se kjo ngjarje ka për të marrë dhenë. E di se historia e fermerit afrikan – udhëheqësit rajonal të partisë dhe komandantit të komandove të sigurimit vendor – që vrau argatin e vet zezak, do t’i shkojë përshtat opinionit të tyre për Afrikën e Jugut. Ata do të jenë në gjendje që ta shfrytëzojnë për politikat e bojkotit dhe fushatat e tyre të demaskimit; kjo do të jetë një tjetër copë dëshmie për mbështetjen e të vërtesës së tyre për vendin. Gazetat e brendshme do ta rrëfejnë historinë, ashtu siç interpretohet në shtypin e përtejdetit dhe, në këto ecejake, ai dhe zezaku do të kthehen në figura të vizatuara shkel e shko nëpër flamujt e luftës kundër aparteidit, në njësi statistikore të brutalitetit të të bardhëve kundër të zinjëve, që përmenden në Kombet e Bashkuara – ai, të cilin me gëzim të madh ata do të mund ta quajnë «drejtues të partisë në pushtet».
Njerëzit në bashkësinë e bujqërve e kuptojnë se si duhet të ndjehet ai. Shumë keq, ngaqë kishte vrarë një njeri, pa qenë në gjendje të ndihmonte armiqtë e partisë, të qeverisë, të vndit, po ashtu. Ata e kuptojnë, duke lexuar gazetat e të dielës, se kur Van der Vyver-i citohet të ketë thënë se «është tmerrësisht i tronditur», se «do të kujdeset për gruan dhe fëmijët», askush nga amerikanët dhe anglezët, askush nga vendasit, të cilët duan të shkatërrojnë pushtetin e të bardhëve, nuk do t’u besojnë fjalëve të tij; madje, sa do ta përqeshin kur të thotë për djalin e fermës (sipas gazetës, nëse mund t’i besohet ndonjë gazetari): «E kisha mik, gjithmonë e merrja me vete për gjah». Njerëzit e qytetit dhe të përtejdetit s’kanë si ta dinë se kjo është e vërteta: fermerët zakonisht zgjedhin një djalë zezak të veçantë për ta marrë pas vtes nëpër tokat e veta; mund të quhet një lloj miku, po, miqtë nuk janë vetëm njerëzit e tu të bardhë, si ti, që i fut në shtëpi, që lutsh me ta në kishë dhe me të cilët punon në komitetin e partisë. Por, nga ta dinë të tjerët këtë, se?! Nuk duan ta dinë. Mendojnë se të gjithë zezakët janë si agjitatorët gojëshqyer të qytetit. Dhe fytyra e Van der Vyver-it, në fotografi, çuditërisht e çiltër për shkak të ankthit – çdo njeri në rreth e kujton Marais Van der Vyver-in si djalkën e vogël që fshihej kur të kapte duke i buzëqeshur, dhe çdo njëri syresh e njeh atë tani si njeriun që arrin të fshehë çdo ndryshim të çehres për rreth gojës prapa ca mustaqeve të trasha të buta, dhe te sytë nëpërmjet të shikuarit të ndonjë sendi në dorën e tij, të një kashte të këputur nga të lashtat, të një shkruesei, a guri të marrë nga toka, ndërkohë që përqëndrohet në çka është duke thënë, apo ndërsa të dëgjon. Duket sheshit se ç’tronditje mund të shkaktojë; kur vështron fotot e gazetave, të vjen të kërkosh të falur, sikur t’i kesh ngulur sytë në ndonjë dhomë ku nuk duhej të kishe hyrë.
Do të bëhen hetime; aq më mirë, se kjo do t’i priste rruën shkoqitjes së ngjarjes si një tjetër rast brutaliteti kundër punëtorëve të fermës, anipse nuk ka pse të dyshohet – punë aksidenti – dhe të gjitha faktet qenë pranuar plotësiht nga Van der Vyver-i. Ai bëri një deklaratë kur arriti në komisariatine policisë me njeriun e vdekur në kamionin e tij. Kapiteni Beetge e njeh atë më së miri, pa tjetër; e qerasi me konjak. Po dridhej si thupra në ujë, tërë ky djal trupmadh,i qetë, i zgjuar i Ëillem Van der Vyver-it, i cili trashëgoi fermën më të mirë të plakut. Zezaku kishte marrë fund, nuk kishte çfarë t’i bëjë. Beetgeja nuk do t’i tregojë asnjë njeru se, pas konjakut, Van der Vyver-i qau. Ai qau me ngashërima, e qyrret i binin mbi duar, si një fëmije qyqar. Kapiteni u turpërua, për atë, dhe doli jashtë sa për t’i dhënë kohë që të merrte veten.
Marais Van der Vyver-i doli nga shtëpia në orën tre të pasditës përtë zgjedhur një dre nga familja kudu, që ai mbron në rrethinat me kaçube të fermës së vet. I do kafshët e egra dhe e sheh si detyrë të shenjtë të fermerëve rritjen e kafshëve të gjahut dhe shtëpiakeve, gjithashtu. Si zakonisht, ndaloi pak në punishten te koçeku i tij për të marrë me vete Lucas-in, argatin 20-vjeçar që i vinin ndoresh punët me hekura, të cilin Van der Vyver-i e kishte mësuar t’i mirëmbante traktorët dhe makineritë e tjera bujqësore të fermës. I ra borisë, dhe Lucas-i bëri ritualin e njohur, duke u hedhur në pjesën e pasme të kamionit. I pëlqente të udhëtonte duke qëndruar aty në këmbë, të vrojtonte gjahun para se ta bënte këtë punëdhënësi i tij. Mbështetej duke u zgjatur përpara, duke u mbërthyer fort pas kabinës së makinës poshtë të tij.
Van der Vyver-i kisht një pushkë dhe treqind fishekë pranë vetes në kabinë. Pushka qe njëra nga ato të të atit, sepse të vetën e kishte te punishtja për ndreqjen e armëve në qytet. Qysh kur i pat vdekur i ati (rreshteri i Beetge-s shkruajti «shkoi në botën tjetër»), askush nuk e pat përdorur armën dhe, kësisoj, kur e mori nga rafti ishte i sigurtë se nuk qe e mbushur. I ati nuk kishte lejuar kurrë armë të mbushur në shtëpi; vetë ai qe mësuar qysh në fëmijëri për ë mos udhëtuar me armë të mbushur në asnjë lloj mjeti udhëtimi. Por kjo armë nuk ishte e mbushur. Te një shteg, Lucas-i goditi me grusht çatinë e kabinës tre herë për të paralajmëruar: shiko majtas. Pasi kishte parë hijet e bardha valë valë të një deri dhe brirët e tij të shkëlqyer duke gërbujitur kaçubet që i ruanin kokën, Van der Vyver-i i dha makinës tepër shpejt kur ndodhej sipër një grope. Trumhazja e zbrazi pushkën. E drejtuar lart, ajo kish marrë në shenjë përmes çatisë së kabinës bash kryet e Lucas-it. Plumbi çpoi çatinë dhe u rras në trurin e Lucas-it nëpërmjet fytit të tij.
Kjo është deklarata rreth asaj që ndodhi. Megjithëse njeri me kaq emër në rreth, Van der Vyver-it iu desh të zbatonte rregullën e betimit se kishte thënë të vërtetën. Kjo është regjistruar, dhe do të ruhet aty në arkivën e komisariatit të policisë vendore sa të jetë gjallë Van der Vyver-i, dhe më tepër se sa kaq, sa të jenë gjallë fëmijët e tij, Magnus-i, Helena, dhe Karel-i, po të mos keqsohet gjendja në vend, shembulli i tubimeve të zezakëve në qytte përhapet në zonat fshatare dh vendi digjet e rrënohet siç ka ndodhur me mjaft komisariate policie. Meqë asgjë që mun të bëjë qeveria nuk i zbut agjitatorët dhe të bardhët që i nxisin ata; nuk kënaqen kollaj ata, në qytete: zezakët mund të ulen, të hanë e të pinë në hotelet e të bardhëve, tani, Ligji për Imoralitet u miratua, zezakët mund të flenë me të bardhët… Nuk është më krim.
Van der Vyver-i ka një gardh të lartë sigurimi rreth shtëpisë dhe kopshtit në fermë, që e shoqja e tij, Alida, mendon se e prish tërësisht hijeshinë e përroit të saj të rremë, rrethuar me fier tropikal, me shtat jakarandasi. Një antenë si shtizë flamuri gjendet në oborrin pas shtëpisë. të gjitha mjetet e transportit që ka ai, duke përfshrië kamionin ku vdiq zezaku, kanë tela ë çuar, të cilëve u dridhen majat, kur shoferi bie në ndonjë gropë: ata janë pjesë e sistemit të sigurimit që kanë ngritur fermerët e rrethit:» çdo fermë lidhet me tjetrën me radio, ditë e natë pa ndarë. Ka ndodhur që të dërguar nga matanë kufirit të kenë minuar rrugët në thellësi të fermave, duke vrarë fermerët e bardhë dhe familjet e tyre gjatë kohës që kishin dalë në pronat e vta për piknike të dielash. Gropa në rrugë mund të kishte plasur një minë këmbësorie, dhe Van der Vyver-i mund të kishte gjetur vdekjen bashkë me argatin e tij. Kur fqinjët përdorin sistemet e komunikimit për të lajmëruar me radio dhe për të thënë se u vjen keq për «këtë punë» me ndonjërin nga djemtë e Van der Vyver-it, nuk thuhet: mund të kishte ndodhur edhe më keq.
Nga cilësia dhe rregullimi i arkivolit, duket qartë se fermeri kish paguar goxha para për funeralin. Dhe një funeral zotnijsh do të thotë shumë për zezakët; shikoni se si do të zhvishen nga ato pak para që kanë kursyer tërë jetën e tyre, duke paguar shoqëritë e varrimit për të mos përfunduar në ndonjë arkë te varre të pashënjuara. Gruaja e re është shtatëzënë (pa tjetër) dhe një tjtër vocrrak, që ka mbathur këpucë të kuqe shumë më të mëdha se numrii këmbës së vet, mbështetet poshtë barkut të saj të dalë. Ai është aq i vogël sa nuk mund të kuptojë se çfarë ka ndodhur, çfarë po sheh me sytë e tij këtë ditë, por as nuk rënkon as nuk sillet vërdallë; është solemn pa e ditur psenë. Zezakët i lënë fëmiëjt e tyre të vegjël të shohin çdo gjë, ata nuk i mbrojnë fare nga pamjet e frikshme dhe të dhimbshme, ashtu siç bëjnë të bardhët me të vetët. Ja, gruaja e re rrotullon kokën e saj dhe qan si fëmijë, duke ngashëryer herë në gjoksin e një të afërmi herë të një tjetri.
Gjithçka duhet ta bëjë Van der Vyver-i ose familjet e tyre që punojnë; edhe në dasma edhe në stinët e të korrave gratë dhe fëmijët punojnë për të, gjithashtu, të mbartura – mbështjellë me batanijet e tyre, mbi një kamion, duke kënduar – te fushat pa lindur dielli. Nëna e të vdekurit është një grua që nuk mund t’i ketë kaluar të tridhjetat (ato nisin të bëjnë fëmijë sapo bëhen të zonja të vetes) por ajo është e pjekur rëndshëm, ka veshur fustan të yi, dhe rri midis prindërve të saj që tashmë punonin për Van der Vyver-in; qysh kur Marais-i, si e bija e tyre, qe fëmijë. Prindërit e mbajnë sikur të ish e burgosur ose e çmendur që duhej ngujuar. Por ajo nuk thotë asgjë, nuk bën asgjë. Ajo nuk i ngre sytë përpjetë; ajo nuk e shikon Van der Vyver-in, grykëhola e të cilit këndoi në kamion, ajo ia ka ngulur sytë varrit. Asgjë nuk do ta detyrojë për t’i ngritur sytë lart; nuk duhej patur frikë se do t’i ngrinte sytë lart; se do ta kqyrte atë. E shoqja e tij, Alida, ëshë ngjitur me të. Për të treguar respektin e duhur, si për çdo funeral të bardhësh, ajo ka vënë kapele detari në një të kaltër të çelur, të cilën po e përdor këtë verë sa herë vete në kishë. Ajo përherë është e gjindshme, megjithëse duket sikur ai nuk e vë re këtë; këtë ftohtësi dhe përmbajtje – e ëma e tij thotë se nuk u ngjiz mirë kur qe fëmijë – ajo i pranon për veten vet, por i vjen keq që kjo e ka penguar për të hedhur kandiaturën, siç do të bënte, për deputet në parlament për zonën në emër të partisë që drejton. Nuk lejon q të ciket nga rroat e saj, dhe as nga të tjerët kujt, mbledhur me të ngjeshur. Ai, po ashtu, vështron varrin. Nëna e të vdekurit dhe ai kqyrin varrin, duke u marrë vesh si zezaku jashtë me të bardhin brenda kabinës në çastin para se të këndonte grykëholla.
Para se të këndonte grykëholla qe një çast dehashpirti i madh që përjetoi çatia e kabinës së makinës, ndërkohë që plumbi duhej të kalonte, midis të riut zezak jashtë dhe fermerit të bardhë brenda mjetit të udhëtimit. Qenë çaste të tilla, pa shpjegim, midis tyre, megjithëse shpesh për rreth fermës i zoti do të kalonte pranë të riut pa ia kthyer përshëndetjen, sikur të mos e njihte fare. Kur plumbi çau ferrën, ajo që pa Van der Vyver-i qe dreri që mori në thua i frikësuar nga shpërthimi i fuqishëm dhe i a mbathi me të katra. Pastaj ai ndjeu pëlltumën mbrapa vetes, dhe përtej dritares pa djalin duke rënë nga makina. Ai qe i sigurtë se ky i fundit kish kërcyer përpjetë dhe qe shembur përdhe – si kafsha e gjahut, nga frika. Fermeri gati sa nuk ia dha gazit nga lehtësimi, ishte gati të bënte shaka; ndërsa hapi derën, nuk dukej e mundur që një plumb, duke përshkuar çatinë, të kishte bërë ndonjë dëm.
Djali nuk qeshi me të nga frika që pati. Fermeri e mori në krahët e vet, e hodhi në kamion. Qe i sigurt, fare i sigurt, se ai nuk mund të kishte vdekur. Por gjaku i të riut zezak u përhap ngado nëpër rrobat e fermerit duke ia njomur edhe tupin, ndërsa ngiste makinën.
Si do ta marrin vesh ndonjëherë; kur t’i futin në dosje copat e prera nga gazetat, dëshmitë, provat; kur t’i kqyrin fotot dhe t’ia shohin fytyrën – fajtor! fajtor! kanë të drejtë! – si do ta marrin vesh; kur komisariatet e policisë të digjen nga dëshmitë e gjithë asaj që ka ndodhur tani; pse, ç’e bëri ligji krimin në të shkuarën. Si mund ta merrnin vesh që nuk e merrnin vesh. I riu zezak, vrarë pashpirtësisht nga pakujdesia e të bardhit, s’ishte argati i fermerit; ai ishte i biri.