Dukuri të përkthimit të Ernest Koliqit

Autorja: Rudina Llazari

Mbështetur në antologjinë «Poetët e mëdhenj të Italisë e në disa përkthime të tjera të Koliqit»

Shkodra e kulturës, Shkodra e shkrimeve këngëve, luleve në historinë e letërsisë ka patur e ka një faqe të veçantë që e llogarit atë ndër më të shquarat. Është fjala për një art më vehte; – proçes komunikativ, pragmatik, gjuhësor e sidomos estetik, proqes tepër i ndërlikuar që e emërtojmë me një term të thjeshtë që e quajmë përkthim. E ky art në Shkodër pati e ka mjeshtra të mëdhenj, që lanë gjurmët e tyre në kulturë duke i sërvirur lexuesit shiqptar pjesët më të mira të letërsisë botërore, e që krijuan një traditë e cila do të kishte mjaft jehonë e shumë përkrahës. Kjo traditë ka nisur herët në Shkodër por po forcohte me emra të tillë si: Engjëll Radoja, Pjetër Zarshi, Preng Doçi, Ndre Mjeda, Luigj Gurakuqi, Lazër Shantoja, Gjergj Fishta, që krijojnë premisa për një art që do të nxirrte e do të prononsonte të tillë si: Gjon Shllaku, Pashko Gjeçi, Henrik Laca, Zef Zorba e deri tek më të rinjtë e më të talentuarit si Adian Marashi e ndonjë tjetër. E në këtë plejadë vend nderi i takon kollosit me emrin Ernest Koliqi.
«Ubersetze Werke reprase enieren die Weltliteratur» Veprat e përkthyera, përfaqësojnë letërsinë universale – thotë Friental në një punim të tijin. Për sa kohë njohja e gjuhëve ka qenë e ngushtuar te shtresa shoqrore më të reduktuara numerikisht është e qartë që motori që ka marrë përsipër vënien në qarkullim të vlerave të letërsisë së përbotshme, kanë qenë përkthimet, përshtatjet e perifrazimet e lloj-llojshme. «Notre siecle est le siecle du tradution» (Shekulli ynë është shekulli i përkthimit) – thotë Pier Fransua Kale – themeluesi i revistës «Babel». Kjo thënie, duket se konfirmon edhe një herë faktin që përkthimi mund të shihet si përmbushje e një aspirate gati 2000 vjeçare. Objektivisht bota ka lexuar e lexon më tepër letërsi të përkthyer se origjinale.
Ka qenë kjo ndoshta nga arsyet më kryesore që e shtynë Koliqin drejt krijimit të një antologjie voluminoze të tillë si ajo me titull «Poetë të mëdhenj të Italisë». E kjo arsye do të pasohet nga dy të tjera ndoshta më me rëndësi se e para.
Së pari, Koliqi është i lindur dhe i rritur në një mjedis katolik shkodran, që ende lsot ruan adhurimin për kulturën italiane. I edukuar e i formuar në një shkollë jezuite, Koliqi në fillimet e tij do të shërbejë si ndërmjetës kulturor ndërmjet Italisë e Shqipërisë.
Së dyti, shkollimi i tij kryhet në Itai (këtu duken premisat e tij të para si poet dhe si përkthyes) e si i tillë ai do të luajë një rol kyç në paraqitjen e kulturës shqiptare publikut italian duke botuar shumë artikuj studimorë për çështjen e historisë së letërsisë, monografi: «Poesia popolare albanese» (Firence 1957), «Saggi di litteratura albanese» (Firence 1972), e ç’është më e rëndësishmja boton një antologji të poezisë shqiptare «Antologjia della lirica albanese» (Milano 1963).
Në mesin e viteve ‘30 ai ishte marrë me transmetimin e kulturës në drejtim të kundërt. Kishte botuar një antologji mjaft të përsorsur me dy vëllime të poezisë italiane, me titull «Poetë të mëdhenj ë Italisë» (Tiranë 1932-1936).
Vëllimi i parë përmbante përkthimet e bëra nga Koliqi të klasikëve Dante Aligeri, Frncesko Petrarca, Ludovico Ariosto, Torquato Tasso, kurse vëllimi i dytë, me një nivel po aq të qëlluar përmbante përkthime të poetëve të shekujve shtatëmbëdhjetë, tetëmbëdhjetë: Giuseppe Parini, Vincensko Monte, Ugo Foscolo, Alessandro Manzoni. Gjithashtu, meqenësë autori ishte përgatitur për një vëllim të tretë që nuk botohet, nxjerr në dritë në të përkohshmen letrare «Leka» e në vëllimin «Manuale di lingua albanese» të Fulvio Cardiglianos poetë të tillë si: Giacomo Lepoardi, Giosue Carducci, Giovani Pascoli, Gabriele D’Annunzio.
Në parathënien e bërë nga Gjergj Fishta, që shoqëron vëllimin e parë, sqaron se Koliqi dëshiron t’i përshtatte nevojave të një populli të mbetur kacavjerrë.
«Kështu qi nji zansë i joni eshtë mbasi të ketë mbaruar sprovimet e maturitetit në ndonjanën çdo shkollash të mesme t’ona, nuk asht i zoti në një rreth intelektualësh me hi në bisedë mbi klasikë e letrarë të komevet të huaja, ke nuk i ka’ ra’ kurr me lexue ndoni asi’ auktorësh në shqip.»
Për Koliqin qarkullimi i vlerave nga letërsia në letërsi i detyrohet në pjesën më të madhe, këmbimit të drejtë të padrejtë të librave në gjuhët origjinale. Ai niset, nga dëshira, nga mendimi t’i paraqesë «djelmurisë» shqiptare copëza nga perlat e letërsisë italiane. Duke përkthyer këto vepra (ose fragmente veprash), ai synonte në mënyrë konstante t’i vërë në pah kësaj «djemurie’ me mendjemprehtësi, vlerat e shkollave e të rrymave të ndryshme estetike, të përfaqsuesve më të shquar të tyre, t’i japë asaj (djemurisë) po atë zë, që ta bëjë të dijë, të çmojë në mënyrë të duhur e të pranojë në mënyrë të dobishme si tërësi e në veçanti «thesarin e bukurive të ndryshme» që bëjnë harmonikisht portretin letrar të njerëzimit në formën e një mozaiku. E për ta arritur këtë Koliqi nuk është një dërdëllitës mekanik që kalkulon gërmën e origjinalit, por bashkëpunëtor i ndërgjegjshëm i autorit, gati-gati ekuivalet me secilin poet që përkthen, transmetues i mesazheve të tyre për lexuesin shqiptar.
Poetët e përkthyer nga Koliqi, i pata lexuar në italisht, e natyrisht janë të mrekullueshëm, por unë nuk do bëj sot vlerësimi ne tyre. Pata lexuar përkthimet e këtyre autorëve, e pa ia ulur vlerat snjërit përkthyer, takimi me Koliqin qe shokues.
Përkthimi i Koliqit i ngjan një mozaiku plot larmi dhe me karakter unik, në të cilin ngjyrt dhe figurat janë të ndryshme, por edhe në harmoni me njëra-tjetrën. Mund të dallojmë lehtë në të secilin poet prej të tjerëve, duke arritur në këtë mënyrë personalizimin sipas stileve të tyre. Kështu ne njohim menjëherë Torquato Tasson, fjala vjen, nga Francesco Petrarca apo Manzoni, Foscoli, Leopardi.
Përshembull mund të individualizosh menjëherë stilin e Torquato Tassos në të famshmin
«Jeruzalem i liruem» tek Koliqi

«E nuk u zgjue dersa’ zogjthit mbi krye
gëzueshëm s’ndjeu agimin tue iu falë
me gema e lule flladin tue defrye
lumin e shpejt’tue pëshpëritë me valë’

e në origjinal:
«Non si desto’sin che garrir gli augelli
non senti lieti e salutuar gli albori,
e mormorar il fiume e gli arboscelli
e con l’onda scherzar l’aura e coi fiori»

Ashtu siq mund të njohësh stilin e Petrarcës përshembull tek «Veçmas e i menduem» tek Koliqi
«Veçmas e pra’n’mendim un papushtue
me hapa t’ngatht’shetis arat ma t’shkreta;
e syt mbaj gati për me ik’po gjeta
ndoj gjurm’njerzore kund ëprmbi tok’shkrue»

e në origjinal:
«Solo e pensoso i piu deserti campi
vo mesurando a passi tardi e lenti,
e gli occhi porti, per fuggire intenti,
ove vestigio uman l’arena stampi.»

Është meritë e Koliqit fakti që ka ditur të japë në mënyrë ë përsosur madhështinë e secilit poet, duke qenë edh vetë po aq madhështor, duke depërtuar në skutat më të errëta të zemrës së çdo poeti, duke i njohur me rrënjë ato, duke ditur se si është brymosur secili prej tyre. Një përkthyes që nuk njeh rrugën e poetit nuk mudn të përkthejë poezinë e tij. Edh sikur ta përkthejë do ta bëjë të pa kuptueshme për njerëzit, pasi edhe ai vetë nuk do ta kuptonte. Rezultatet e Koliqit tregojnë të kundërtën. Shqipërimi i tij rrjedh nga asimilimi i plotë i poezisë së poetit nga i cili përkthen, përkthimi shpreh dashurinë që ka ndaj poetit. Në fund të fundit të përkthesh viganë të tillë si: Dante, Petrarka, Foskolo, duhet të jesh po aq vigan, po aq gjeni sa ata ishin, e kjo më tepër kur bëhet fjalë për poezi.
Kështu shihet se Koliqi është i mahnitur pas Manzonit, veçanarisht pas poezisë «5 Maji», përkthimi i së cilës, nuk pat asnjë që mund t’i afrohet e të japë aq bukur mesazhin, vlerat artistike të këtij margaritari të poezisë italiane.

«Mbaroi. si ndei shtangumun
Ishue t’fundmin aht tue dekë
kufoma e tij pa shise
kur soje aq shpirt qe hjekë.»

kurse në origjinal:

«Ei fu, siccome immobile
dato il mortal sospiro
sttele la spoglia immemore
orba di tanto spiro.»

Gjithsesi duhet thënë se në përkthimet e këtij eruditi, gjejmë diçka të përbashkët me, shumë të rëndësishme, e kjo është platforma e njëjtë estetike, parimi inga i cili niset nga ky autor në përkthim.
Proqesi i përkthimit, sidomos i poezisë, është i vështirë e i lodhshëm, por me sa duket Koliqi nuk është sprapsur para një pengese të tillë. Duhen gjetur ato ritme, ato rima, metra të gjuhës sonë, në mënyrë që ato të aplikohen fare natyrshëm, rrjedhshëm ashtu siç bëri në të vërtetë Koliqi. Nga ana tjetër ai bëri përpjekje për të qartësuar ndonjë mendim të autorëve ashtu siç e dëshiron natyra e gjuhës shqipe, duke iu ruajtur banalizimit të vargut.
Kështu vargëzimi i Dante – Petrarkës sillet pa asnjë problem në përkthimin e Koliqit. Ai duket i dashuruar pas kësaj mënyre të thururi vargjesh, po të shikosh me çfarë lehtësie e zhdërvjelltësi e siguri të admirueshm gjer në përsosje rrjedh përkthimi i tij, me natyrshmërinë e prekjes së butë të shpirtit kur Dante flet për Beatriçen apo Petrarka për Laurën e me forcën e urrejtjes njerzore të pakufishme kur flet për mëkatet e ferrit dantesk. Vëreni sa bukur e përkthen Koliqi «dukjen e beatriçes», duk përdorur mjeshtërisht vargun 11 rrokësh, që ndërton tingëllima aq të mrekullueshme që në fund të fundit lanë gjurmë në formimin e shijes së tij estetike për një art të bukur.

Në origjinal:

«Ella si va, sentendosi laudare
penignamente d’umilta vestuta
e par che sia una cosa venuta
da çielo in terra a miracol mostrare

e par che de la sua labbia si move
un spirito soave pien d’amore
che va dicendo a l’anima: sospira.»

dhe tek Koliqi:

«Ajo kalon, tue ndie lavde n’çdo anë
e veshun n’përvujtni t’ambel e t’qetë;
e duket nji gjasend qi qilla vetë
na çoi me i tregue mrekull tokës tonë.

E thue sikur në buz’t e saj shëtitë
nji fllad i kandshëm, plot me dashuni
qi shkon tu’i thanë shpirtit: Psherëtije.»

Vargu i përkthyer i Koliqit ëshë i matuar, i peshuar mirë, megjithëse shqipëruesi nuk është spontan, shpesh është i shkathët, dinamik, e arrin të na japë ndërmjet ritmit, muzikalitetit të brendshëm gjenialitetin e poetëve. Në këto përkthime të tërheq vëmendjen kujdesi i paprerë i një dore poeti, për formën, vargun, sidomos saktësinë e flalës për ritmin e vargjeve, për efektet akustike, rimat,të cilat janë të gjetura mirë e të ruajtura bukur ashtu si ato të origjinalit.
Kështu tek «Jeruzalem i liruem» i Torquato Tasos, Koliqi me një penë mjeshtri përkthen në të njëjtin varg, me të njëjtën rimë si poeti që përkthen.
Ja si janë vargjet e tasos në origjinal:

«Ma son, mentr’ella piange, i suoi lamenti A
rotti da un chiaro suon ch’a lei ne viene, B
che sembra, ed e, di pastorali accenti A
misto e di bosca recce inulte avene.» B

Pra shhet se ky autor ka përdorur një rime të kryqëzuar (A B A B)
Ja si e arrin Koliqi në përkthimin e tij këtë rimë:

«Por ankimet e përvajshme asaj ia këputë A
nji jon’ qi kah ajo kadalë avitet, B
si nji kumbim zamaresh me za t’butë A
përzi me i’kang’ barijsh, edhe ashtu si i gitet.» B

Është e natyrshme, që këtë pune voluminoze të vargëzimit diçka edhe mund të ketë humbur, ashtu siç humb edhe ndonjë veti e një luleje kur e marrin nga toka e saj edhe e mbjellin në ndonjë vend tjetër: Ka raste kur Koliqi anon pak në përkthimin e tij nga proza: Vetë ai, e shpjegon këtë dukuri duke përdorur një term të tillë si «prozë ritmike shqiptare». Mbase kjo bëhet për të ndjekur më mirë mendimin, për të kapur mesazhin. E për ta ilustruar këtë sjellim një shembull nga «Marria e Orlanit» të Ludoviko Ariostos, pikërisht nga «Kloridani e Medori», përkthyer në prozë ritmike shqiptare siç e klasifikon vetë Koliqi. Është momenti kur dy miqtë, Kloridani e Medori dalin të marrin trupin e mbretit të tyre që kish bmetur në lutë, e njëri gjen vdekjen e tjetri dashurinë. Është një situatë dramatike që e dhënë kështu re rrit tensionin.

«Si pau se nuk ia lot as nuk ia përkulë
vendosjen, Kloridani i përgjigjet: «Atëherë po vi
edhe unë vetë; edhe unë due të futem n’ato prova
të lavdueshme, edhe un nji dekë plot za dëhsiroi
e kërkoi.»

dhe në origjinal:

«Veduto che nol piega e che nol muove
Cloridan gli risponde: «E verro anch’io
anch’io vi pormi a si lodeval pruve.
anch’io famosa morte amo e disio»

Po ta shikosh me vëmendje edhe në origjinal kemi një farë animi nga proza, ndërsa në përkthim dramaticiteti ruhet.

Duke vërejtur me kujdes të gjithë përkthimin e Kliqit të krahasuara me origjinalët, kam përaktuar një fakt mjaft interesant. Ernest Koliqi i ka lejuar vetes një shkapërcim, shkapërcim shkak-pasojë, që nuk i cënon kurrsesi vlerat artistiketë veprave që ia ka përkthyer, por i ekuvalenton ato. E kjo, jo se nuk është në gjendje të të kuptolë këto lidhje, ose për më tepër të kuptoje ku fillondhe ku mbaron njëra apo tjetra (shkaku apo pasoja). Përkundrazi, i ushqyer mirë me filozofi në shkollat italiane, ku modernizimi dhe filozofia neoidealiste kishin depërtuar thellë në institucionet e shkollimit – siç na thotë Zef Valentini, aq më tepër që filozofia e Frojdit me psikoanalizën parësore, pat ndikimin e saj tek ky erudit, ai e observon dhe e asimilon shumë mirë këtë lidhje. Mbase atij i duket, se për natyrën e shqipes, ose për efekt rime apo ritmi më e drejtë t’i servirë lexuesit shqipar shkakun për pasojën dhe anasjelltas.
Ndoshta këtu ngre krye ajo auto-da-fe-ja e famshme koliqiane që gjen shprehje shumë mirë në poezinë autentike të këtij autori (të mos harrojmë se jemi pikërisht në mesin e viteve ‘30).
Gjithsesi kjo është një dukuri, që është karakteristike për stilin e Koliqit dhe nuk i zbeh kurrsesi vlerat artistike të asaj çka ai ka përkthyer, madje mund të themi me plot gojën se vetëm në këtë mënyrë shqipërimi i tij është më i arrirë. Le ta ilustrojmë këtë me një shembull. Koliqi pa asnjë hezitim përkthen një nga lirikat më të bukura të Ugo Foskolos, atë me titull «Mbramje’ ja se si del lidhja shkak pasojë tek Foskolo:

«Forse perche della fatal quite
tu sei l’imamago a me si cara vieni
O sera E quando ti corteggian liete
le nubi estive ei zeffri sereni…

Ndërsa tek Koliqi kjo lidhje është dhënë në të anasjelltën e saj.

«thue ndoshta pse ti e fashës së fatueme
je shëmbullesa un t’pres me kaq dashni
O Mbramje! N’daç kur ret verore t’gzueme
nderim t’rrethojnë e flladet plot qeti…».

Një filozof i shuqr, Maksim Aub, ka thënë diku në studimet e tij një shprehje që tashmë është bërë proverbiale. «Historia e letërsisë të çdo vendi zë fill tek autorët dy gjuhësh». E lexon këtë e mendja s’ka sesi të mos shkojë tek Koliqi. Të përkthesh nga një gjuhë e huaj në gjuhën tënde është shumë më lehtë se sa të përkthesh nga gjuha jonë në një gjuhë të huaj, qoftë kjo edhe gjuha e vendit që të ka mbajtur në gjirin e vet për një kohë të gjatë. E kjo merr më tepër vlera kur ke të bësh me përkthimin e autorëve si Gjergj Fishta, në një vepër aq madhështore, siç qe «Lahuta e Malësisë». Teksa përgatisja këtë studim më ra në dorë një koleksion i revistës «Shejzat» dhe në disa nga numrat e saj Koliqi kishte përkthyer në italisht fragmente të kësaj kryevepre të letërsisë tonë.
Meqë kisha lexuar disa herë radhazi «Lahutën» nuk e kisha të vështirë të bëja krahasimin. Për këtë zgjodha një fragment nga kënga e XIV «Te ura e Rrzhanicës».

«O zana mia, ch’o sia sempre a te sacro
mi sa tu dir quanti soldati guida
marco Milan e il nome dei voivodi
che comandan le schiese piu agguerrite?
Guiro ch’io nessuno ne conosco
io Albanese e loro tutti Slavi
diverso sangue abbiam, diversa fede
in oddioi l’una all’ altro nati al mondo
ci divide la terra e anche il cielo…»

Një përkthim i bërë sipas të gjitha të tronkamentit e elizionit gjuhësor italian dhe dukurive të ligjërimit poetik të këtij vendi.
Ja se si janë këto vargje në origjinalin e Fishtës:
«Ehi, moj Zanë, ty t’kjofsha true!
A thue din ti me m’kallzue;
Se sa ushtarë ka Mark Milani
Se si ia quen Vojvoda zani?
Pse s’ta njof asnji për be,
Un shqyptar, ato janë shkje
në na dan nji gjakl e’i fe,
N’mni t’shoqishoqit kemi le
Kem ndërmjet nji qiell e i’ dhe!

Pra, shihe sa bukur ka ditë Koliqi të zgjedhë fjalët, ritmin e eposit tonë.
Disa nga poetët që shqipëron ai janë të vështirë për tu përkthyer. ga njëra anë, klasikët e rradhës së Dantes, kanë përdorur italishten e vjetër, e sot, dihet si fakt i pa diskutueshëm evoluimi aq më tepër kur bëhet fjalë për një diferencë kohore prej 6 shekujsh. Në të gjitha antologjitë që kam përdorur për të bërë krahasimin dy gjuhësh çdo fragment është i pajisur me aparate lehtësuese e fjalore shpjegues. Të njëjtëngjë bën edhe Koliqi, veçse ai është kujdesur të përdorë një fjalor poetik tejet të kuptueshëm.
Nga ana tjetër vështirësia në përkthimin e potëve lidhet edhe me tiparet poetike të fjalorit që përdorin vetë poetët. Kështu tipar i vjershave të Leopardit është nga njëra anë thjeshtësia e nga ana tjetër lakonizmi i jashtëzakonshëm. Ngjeshja e tepërt e fjalëve e bën nganjëherë gati-gati të pakuptueshme vjershën. Përkthimi i Koliqit dallohet nga një tejdukshmëri e mahnitëshme e nga një zhveshje e teprimeve. Herë-herë ai vendos në vargun e poezisë që përkthen fjalë të zakonshme. Vetëm mënyra e vendosjes së fjalëve në varg të emacionon e të trondit. Ky «vjershërim» nëse mund të quhet kështu, mbahte në mendimin e koncentruar, në ritmin spontan e gërshetimin magjik të fjalëve, pa ia mohuar, përkundrazi duke ruajtur me fanatizëm fjalorin poetik origjinal. E ky fjalor i dyfishtë poetik (në lidhjen fjalor poetik origjinal – fjallor poetik i Koliqit) ka të bëjë aq me gjuhën e pasur, të punuar e korrekte, sesa me vënien e çdo fjale në funksion të idesë e mesazhit që ka dëshur të japë poeti italian.
Koliqi është mjeshtër në përdorimin e shfrytëzimin e gjuhës. Në përkthimin e tij është e vështirë të gjesh fjalë të përdorura pa vënd e po aq e zorshme është të gjesh fjalë të tepërta. Ai e nderon në shkallën më të lartë artin e fjalës. Përdorimi i fjalës në vargun e përkthyer, lakonizmi e saktësia shpesh herë arrijnë kulmin. Kur përkthen Koliqi nuk i ndan ato në të preferuara dhe të papreferuara, prozaike e poetike. Shpesh fjalë fare të zakonshme marrin shkëlqim në vargun e Koliqit e lakonizmi i fjalës poetike arrin kufijtë e së pamundurës në përkthimin e tij.

«Aq’ e njerëzishme e aq’ e hijshme gjanë
grueja e eme kur gjint ajo përshëndetë
sa qi gjuha, tu’u dridh; pa folun mbetë
e syt për m’e shikue guxim nuk kanë.»

Pak a shumë këto ishin disa dukuri të përkthimit të Koliqit ku ndoshta secila prej tyre mund të ishte objekt i veçantë studimi. Gjithsesi duhet thënë se Ernest Koliqi qe dhe mbeti një ndër kolosët e artit të shqipërimit e që i solli lexuesit bashkëatdhetar të tij një përvojë të mirë e një traditë përkthimi që pat pasues të kurdohershëm.

Nadine Gordimer

Çasti para se të këndonte grykëholla

Nadine Gordimer (1923-), është e bija e Isidor Gordimer-it, orëndreqësit çifut q emigroi nga një qytet i Baltikut në Afrikën e Jugut, dhe e shoqes së tij me gjak anglez, Nan Mayers-it. U rrit në një qytet të vogël minatorësh. U arsimua sa për të thënë, përciptazi, dhe mes kotësisë në një manastir femëror. U formua në mjedise shoqërore koloniale tejet të bezdishme dhe vrasëse.
Të shkruarit, që e nisi në moshën nëntë vjeçare, siç shprehet me gojën e vet, «e solli prapë në jetë». Për arsye shëndetësore u detyrua të shkëputet nga shkolla për mëse gjashtë vjet, qysh dhjetë vjeçe. «Vetmia ime, tipike intlektuale për kah prirja, ishte kaq e plotë sa s’e dija që jetoja», kujton ajo. Ndoqi Universitetin Ëitëaterstrand. Kjo e ndihmoi për t’u futur më gjerësisht në botën kulturore të Johanesburg-ut, duke i dhënë asaj ndjesinë e përkushtimit personal e politik në një vend multiracial, si Afrika e Jugut.
Tregimet e para i botoi në Neë Yorker, Harper dhe revista të tjera amerikane, të cilat më vonë i përfshu në përmbledhjet Ballë për ballë (1949) e Zëri i butë i gjarpërit (1952). Udhërrëfyesit letrarë të pranuar prej saj janë Laërence-i, Henry James-i dhe Hemingëay-i.
Romani i parë Ditët mashtruese (1953) është një gjysmë jetëshkrim i vet autores. I dyti, Një botë me të planjohur (1958), ka si protagonist një të ri anglez që viziton Afrikën e Jugut dhe zbulon se të jetuarit vetjak, i vetmuar dhe i veçuar, mbetet pamundësia e pamundësive. Rasti për të dashur (1963) zbulon të metat e qëndrimeve të zbutura të bardhëve nëpërmjet një dashuriçke midis një të bardhe të martuar dhe një zezaku jugafrikanas. Dalja jashtë loje e sjelljeve të vjetëruara liberale nënvizohet përsëri te Bota e vonuar borgjeze (1966), ku përplasen një e bardhë e rrjedhur nga trut ëme të mbesën mendje përparuar. Një mik nderi (1971), që fitoi çmimin James Black Memorial, tregon se si një ishzyrtar kolonial kthehet në një shtet afrikan që sapo ka shpallur pavarësinë, nga ku e patën përzënë sepse u vinte në ndihmë veprimtarëve zezakë. Ambiguiteti i rolit evropian në Afrikë përshkruhet me nota të qarta ndërkohë që situata politike aty rrëshqet nga binarët. Konservatori (1974), me të cilin fitoi çmimin Booker, pasqyron me përpikmëri, saktësi, dhe gjuhë të kursyer, gjendjen e komunittit zezak në kushtet e aparteidit, duke u përqëndruar te një fermer konservator afrikan.
Veprën ia kanë kritikuar për fishkëllimën politike që përcjellin te lexuesi. Kështu, sipas një kritiku, shkrimet e saj rrinë pezull «në tehun e mprehtë të thikës që ndan rendjen pas të vërtetave vetjake nga ajo pas urdhëresave të përkushtimit», por nganjëherë e humbet drejtpeshimin dhe bie nga kjo maje. E bija e qytetariot (1979), të cilin e ndaluan në vendin saj, dhe Sporti në natyrë (1987), duke qenë se mbartin viyionin e saj futurist të një utopije afrikane, thuhet se vuan nga mungesa e ngjizjes, ndërsa Njerëzit e korrikut (1981), dhe Historia e tim vbiri (1990) janë përshëndetur si trajtesa të predikimeve individuale brenda kontekstit të tmerreve politike.
Përmbledhjet me tregime, nga të cilat Kërcimi (1991) është më e fundit, shpalosin dhimbjen e mjedisit afrikanojugor shpesh me më tepër përpikmëri se sa romanet e saj. Ka botuar studimin për shkrimtarët zezakë jugafrikanë me titull Shkoqitësit e zinj (1973). Po ashtu, është regjisore e një filmi për veprimtarin zezak Allan Boseak. Esetë i ka botuar në përmbledhjen Gjesti i gjesteve: Të shkruarit, politikat dhe vendet (1988).

Më 1991, Nadine Gordimer-i u nderua me çmimin Nobel për letërsinë.

Marias Van der Vyver-i vrau njërin nga punëtorët e fermës së tij, e la të vdekur në vend. Aksident, çdo ditë gjatë tërë javës ndodhin aksidente me armë – sot, anembanë vendit, në kërkim të aksidentve kobzeza si ky, fëmijët lozin luftash me pistoletat e etërve të vet nëpër qytetet ku armët janë bërë tashmë orendi shtëpiake – por këto nuk do t’u bëhen të njohura krejt botës. Van der Vyver-i e di se kjo ngjarje ka për të marrë dhenë. E di se historia e fermerit afrikan – udhëheqësit rajonal të partisë dhe komandantit të komandove të sigurimit vendor – që vrau argatin e vet zezak, do t’i shkojë përshtat opinionit të tyre për Afrikën e Jugut. Ata do të jenë në gjendje që ta shfrytëzojnë për politikat e bojkotit dhe fushatat e tyre të demaskimit; kjo do të jetë një tjetër copë dëshmie për mbështetjen e të vërtesës së tyre për vendin. Gazetat e brendshme do ta rrëfejnë historinë, ashtu siç interpretohet në shtypin e përtejdetit dhe, në këto ecejake, ai dhe zezaku do të kthehen në figura të vizatuara shkel e shko nëpër flamujt e luftës kundër aparteidit, në njësi statistikore të brutalitetit të të bardhëve kundër të zinjëve, që përmenden në Kombet e Bashkuara – ai, të cilin me gëzim të madh ata do të mund ta quajnë «drejtues të partisë në pushtet».
Njerëzit në bashkësinë e bujqërve e kuptojnë se si duhet të ndjehet ai. Shumë keq, ngaqë kishte vrarë një njeri, pa qenë në gjendje të ndihmonte armiqtë e partisë, të qeverisë, të vndit, po ashtu. Ata e kuptojnë, duke lexuar gazetat e të dielës, se kur Van der Vyver-i citohet të ketë thënë se «është tmerrësisht i tronditur», se «do të kujdeset për gruan dhe fëmijët», askush nga amerikanët dhe anglezët, askush nga vendasit, të cilët duan të shkatërrojnë pushtetin e të bardhëve, nuk do t’u besojnë fjalëve të tij; madje, sa do ta përqeshin kur të thotë për djalin e fermës (sipas gazetës, nëse mund t’i besohet ndonjë gazetari): «E kisha mik, gjithmonë e merrja me vete për gjah». Njerëzit e qytetit dhe të përtejdetit s’kanë si ta dinë se kjo është e vërteta: fermerët zakonisht zgjedhin një djalë zezak të veçantë për ta marrë pas vtes nëpër tokat e veta; mund të quhet një lloj miku, po, miqtë nuk janë vetëm njerëzit e tu të bardhë, si ti, që i fut në shtëpi, që lutsh me ta në kishë dhe me të cilët punon në komitetin e partisë. Por, nga ta dinë të tjerët këtë, se?! Nuk duan ta dinë. Mendojnë se të gjithë zezakët janë si agjitatorët gojëshqyer të qytetit. Dhe fytyra e Van der Vyver-it, në fotografi, çuditërisht e çiltër për shkak të ankthit – çdo njeri në rreth e kujton Marais Van der Vyver-in si djalkën e vogël që fshihej kur të kapte duke i buzëqeshur, dhe çdo njëri syresh e njeh atë tani si njeriun që arrin të fshehë çdo ndryshim të çehres për rreth gojës prapa ca mustaqeve të trasha të buta, dhe te sytë nëpërmjet të shikuarit të ndonjë sendi në dorën e tij, të një kashte të këputur nga të lashtat, të një shkruesei, a guri të marrë nga toka, ndërkohë që përqëndrohet në çka është duke thënë, apo ndërsa të dëgjon. Duket sheshit se ç’tronditje mund të shkaktojë; kur vështron fotot e gazetave, të vjen të kërkosh të falur, sikur t’i kesh ngulur sytë në ndonjë dhomë ku nuk duhej të kishe hyrë.
Do të bëhen hetime; aq më mirë, se kjo do t’i priste rruën shkoqitjes së ngjarjes si një tjetër rast brutaliteti kundër punëtorëve të fermës, anipse nuk ka pse të dyshohet – punë aksidenti – dhe të gjitha faktet qenë pranuar plotësiht nga Van der Vyver-i. Ai bëri një deklaratë kur arriti në komisariatine policisë me njeriun e vdekur në kamionin e tij. Kapiteni Beetge e njeh atë më së miri, pa tjetër; e qerasi me konjak. Po dridhej si thupra në ujë, tërë ky djal trupmadh,i qetë, i zgjuar i Ëillem Van der Vyver-it, i cili trashëgoi fermën më të mirë të plakut. Zezaku kishte marrë fund, nuk kishte çfarë t’i bëjë. Beetgeja nuk do t’i tregojë asnjë njeru se, pas konjakut, Van der Vyver-i qau. Ai qau me ngashërima, e qyrret i binin mbi duar, si një fëmije qyqar. Kapiteni u turpërua, për atë, dhe doli jashtë sa për t’i dhënë kohë që të merrte veten.
Marais Van der Vyver-i doli nga shtëpia në orën tre të pasditës përtë zgjedhur një dre nga familja kudu, që ai mbron në rrethinat me kaçube të fermës së vet. I do kafshët e egra dhe e sheh si detyrë të shenjtë të fermerëve rritjen e kafshëve të gjahut dhe shtëpiakeve, gjithashtu. Si zakonisht, ndaloi pak në punishten te koçeku i tij për të marrë me vete Lucas-in, argatin 20-vjeçar që i vinin ndoresh punët me hekura, të cilin Van der Vyver-i e kishte mësuar t’i mirëmbante traktorët dhe makineritë e tjera bujqësore të fermës. I ra borisë, dhe Lucas-i bëri ritualin e njohur, duke u hedhur në pjesën e pasme të kamionit. I pëlqente të udhëtonte duke qëndruar aty në këmbë, të vrojtonte gjahun para se ta bënte këtë punëdhënësi i tij. Mbështetej duke u zgjatur përpara, duke u mbërthyer fort pas kabinës së makinës poshtë të tij.
Van der Vyver-i kisht një pushkë dhe treqind fishekë pranë vetes në kabinë. Pushka qe njëra nga ato të të atit, sepse të vetën e kishte te punishtja për ndreqjen e armëve në qytet. Qysh kur i pat vdekur i ati (rreshteri i Beetge-s shkruajti «shkoi në botën tjetër»), askush nuk e pat përdorur armën dhe, kësisoj, kur e mori nga rafti ishte i sigurtë se nuk qe e mbushur. I ati nuk kishte lejuar kurrë armë të mbushur në shtëpi; vetë ai qe mësuar qysh në fëmijëri për ë mos udhëtuar me armë të mbushur në asnjë lloj mjeti udhëtimi. Por kjo armë nuk ishte e mbushur. Te një shteg, Lucas-i goditi me grusht çatinë e kabinës tre herë për të paralajmëruar: shiko majtas. Pasi kishte parë hijet e bardha valë valë të një deri dhe brirët e tij të shkëlqyer duke gërbujitur kaçubet që i ruanin kokën, Van der Vyver-i i dha makinës tepër shpejt kur ndodhej sipër një grope. Trumhazja e zbrazi pushkën. E drejtuar lart, ajo kish marrë në shenjë përmes çatisë së kabinës bash kryet e Lucas-it. Plumbi çpoi çatinë dhe u rras në trurin e Lucas-it nëpërmjet fytit të tij.
Kjo është deklarata rreth asaj që ndodhi. Megjithëse njeri me kaq emër në rreth, Van der Vyver-it iu desh të zbatonte rregullën e betimit se kishte thënë të vërtetën. Kjo është regjistruar, dhe do të ruhet aty në arkivën e komisariatit të policisë vendore sa të jetë gjallë Van der Vyver-i, dhe më tepër se sa kaq, sa të jenë gjallë fëmijët e tij, Magnus-i, Helena, dhe Karel-i, po të mos keqsohet gjendja në vend, shembulli i tubimeve të zezakëve në qytte përhapet në zonat fshatare dh vendi digjet e rrënohet siç ka ndodhur me mjaft komisariate policie. Meqë asgjë që mun të bëjë qeveria nuk i zbut agjitatorët dhe të bardhët që i nxisin ata; nuk kënaqen kollaj ata, në qytete: zezakët mund të ulen, të hanë e të pinë në hotelet e të bardhëve, tani, Ligji për Imoralitet u miratua, zezakët mund të flenë me të bardhët… Nuk është më krim.
Van der Vyver-i ka një gardh të lartë sigurimi rreth shtëpisë dhe kopshtit në fermë, që e shoqja e tij, Alida, mendon se e prish tërësisht hijeshinë e përroit të saj të rremë, rrethuar me fier tropikal, me shtat jakarandasi. Një antenë si shtizë flamuri gjendet në oborrin pas shtëpisë. të gjitha mjetet e transportit që ka ai, duke përfshrië kamionin ku vdiq zezaku, kanë tela ë çuar, të cilëve u dridhen majat, kur shoferi bie në ndonjë gropë: ata janë pjesë e sistemit të sigurimit që kanë ngritur fermerët e rrethit:» çdo fermë lidhet me tjetrën me radio, ditë e natë pa ndarë. Ka ndodhur që të dërguar nga matanë kufirit të kenë minuar rrugët në thellësi të fermave, duke vrarë fermerët e bardhë dhe familjet e tyre gjatë kohës që kishin dalë në pronat e vta për piknike të dielash. Gropa në rrugë mund të kishte plasur një minë këmbësorie, dhe Van der Vyver-i mund të kishte gjetur vdekjen bashkë me argatin e tij. Kur fqinjët përdorin sistemet e komunikimit për të lajmëruar me radio dhe për të thënë se u vjen keq për «këtë punë» me ndonjërin nga djemtë e Van der Vyver-it, nuk thuhet: mund të kishte ndodhur edhe më keq.
Nga cilësia dhe rregullimi i arkivolit, duket qartë se fermeri kish paguar goxha para për funeralin. Dhe një funeral zotnijsh do të thotë shumë për zezakët; shikoni se si do të zhvishen nga ato pak para që kanë kursyer tërë jetën e tyre, duke paguar shoqëritë e varrimit për të mos përfunduar në ndonjë arkë te varre të pashënjuara. Gruaja e re është shtatëzënë (pa tjetër) dhe një tjtër vocrrak, që ka mbathur këpucë të kuqe shumë më të mëdha se numrii këmbës së vet, mbështetet poshtë barkut të saj të dalë. Ai është aq i vogël sa nuk mund të kuptojë se çfarë ka ndodhur, çfarë po sheh me sytë e tij këtë ditë, por as nuk rënkon as nuk sillet vërdallë; është solemn pa e ditur psenë. Zezakët i lënë fëmiëjt e tyre të vegjël të shohin çdo gjë, ata nuk i mbrojnë fare nga pamjet e frikshme dhe të dhimbshme, ashtu siç bëjnë të bardhët me të vetët. Ja, gruaja e re rrotullon kokën e saj dhe qan si fëmijë, duke ngashëryer herë në gjoksin e një të afërmi herë të një tjetri.
Gjithçka duhet ta bëjë Van der Vyver-i ose familjet e tyre që punojnë; edhe në dasma edhe në stinët e të korrave gratë dhe fëmijët punojnë për të, gjithashtu, të mbartura – mbështjellë me batanijet e tyre, mbi një kamion, duke kënduar – te fushat pa lindur dielli. Nëna e të vdekurit është një grua që nuk mund t’i ketë kaluar të tridhjetat (ato nisin të bëjnë fëmijë sapo bëhen të zonja të vetes) por ajo është e pjekur rëndshëm, ka veshur fustan të yi, dhe rri midis prindërve të saj që tashmë punonin për Van der Vyver-in; qysh kur Marais-i, si e bija e tyre, qe fëmijë. Prindërit e mbajnë sikur të ish e burgosur ose e çmendur që duhej ngujuar. Por ajo nuk thotë asgjë, nuk bën asgjë. Ajo nuk i ngre sytë përpjetë; ajo nuk e shikon Van der Vyver-in, grykëhola e të cilit këndoi në kamion, ajo ia ka ngulur sytë varrit. Asgjë nuk do ta detyrojë për t’i ngritur sytë lart; nuk duhej patur frikë se do t’i ngrinte sytë lart; se do ta kqyrte atë. E shoqja e tij, Alida, ëshë ngjitur me të. Për të treguar respektin e duhur, si për çdo funeral të bardhësh, ajo ka vënë kapele detari në një të kaltër të çelur, të cilën po e përdor këtë verë sa herë vete në kishë. Ajo përherë është e gjindshme, megjithëse duket sikur ai nuk e vë re këtë; këtë ftohtësi dhe përmbajtje – e ëma e tij thotë se nuk u ngjiz mirë kur qe fëmijë – ajo i pranon për veten vet, por i vjen keq që kjo e ka penguar për të hedhur kandiaturën, siç do të bënte, për deputet në parlament për zonën në emër të partisë që drejton. Nuk lejon q të ciket nga rroat e saj, dhe as nga të tjerët kujt, mbledhur me të ngjeshur. Ai, po ashtu, vështron varrin. Nëna e të vdekurit dhe ai kqyrin varrin, duke u marrë vesh si zezaku jashtë me të bardhin brenda kabinës në çastin para se të këndonte grykëholla.
Para se të këndonte grykëholla qe një çast dehashpirti i madh që përjetoi çatia e kabinës së makinës, ndërkohë që plumbi duhej të kalonte, midis të riut zezak jashtë dhe fermerit të bardhë brenda mjetit të udhëtimit. Qenë çaste të tilla, pa shpjegim, midis tyre, megjithëse shpesh për rreth fermës i zoti do të kalonte pranë të riut pa ia kthyer përshëndetjen, sikur të mos e njihte fare. Kur plumbi çau ferrën, ajo që pa Van der Vyver-i qe dreri që mori në thua i frikësuar nga shpërthimi i fuqishëm dhe i a mbathi me të katra. Pastaj ai ndjeu pëlltumën mbrapa vetes, dhe përtej dritares pa djalin duke rënë nga makina. Ai qe i sigurtë se ky i fundit kish kërcyer përpjetë dhe qe shembur përdhe – si kafsha e gjahut, nga frika. Fermeri gati sa nuk ia dha gazit nga lehtësimi, ishte gati të bënte shaka; ndërsa hapi derën, nuk dukej e mundur që një plumb, duke përshkuar çatinë, të kishte bërë ndonjë dëm.
Djali nuk qeshi me të nga frika që pati. Fermeri e mori në krahët e vet, e hodhi në kamion. Qe i sigurt, fare i sigurt, se ai nuk mund të kishte vdekur. Por gjaku i të riut zezak u përhap ngado nëpër rrobat e fermerit duke ia njomur edhe tupin, ndërsa ngiste makinën.
Si do ta marrin vesh ndonjëherë; kur t’i futin në dosje copat e prera nga gazetat, dëshmitë, provat; kur t’i kqyrin fotot dhe t’ia shohin fytyrën – fajtor! fajtor! kanë të drejtë! – si do ta marrin vesh; kur komisariatet e policisë të digjen nga dëshmitë e gjithë asaj që ka ndodhur tani; pse, ç’e bëri ligji krimin në të shkuarën. Si mund ta merrnin vesh që nuk e merrnin vesh. I riu zezak, vrarë pashpirtësisht nga pakujdesia e të bardhit, s’ishte argati i fermerit; ai ishte i biri.

Përktheu: Ukzenel Buçpapaj