Majat e Shalës

Autorja: Rose Wilder Lane

Përkthyesi: Avni Spahiu

Pasoi një pushim i shkurtër, të cilin ai nuk e theu. Lulashi po mendohej. Pataj ai u lëkund ca, vuri dorën mbi zemër dhe mori prapë fjalën. Në fytyrën e Perollit nuk kishte asnjë shprehje. Unë nuk dija se ç’po ndodhte. Kur Lulashi i dha fund fjalës së tij, Perolli tymosi cigaren e tij për ca çaste pa folur. «Ke bërë mirë’, tha ai, atëherë, në shqip, duke m’u kthyer mua «a e ke stilografin?»
E nxora nga xhepi i pantallonave dhe ia zgjata me shpejtësi – tepër shpejt. Ai e mori pa u ngutur. Pastaj, nxori fletoren dhe zuri të shkruante. Lulashi vështronte lëvizjen e lapsit me një lloj mahnitje galdimi. Perolli lexoi me zë fjalët që kishte shkruar, mbylli fletoren dhe e futi në xhep. Ai nuk tregonte asnjë gëzim lehtësimi, por vetë atmosfera e dhomës kishte një lehtësi.
Që të dy u mbështtën të lehtësuar dhe sikur për herë të parë po kënaqeshin duke pirë duhan. Lulashi më vështroi; profili i tij malësor u shndërrua në pamje të plotë të një fytyre të hijshme, të ndjeshme dhe të fuqishme, të mbështjellë në të bardhë. Si dukesha unë, vallë, në ata sy malësorë, po vrisja mendjen, e strukur aty në batanijet e hedhura, me një xhemper kafeje të mbledhur rreth qafe, me pantallonate mia të rrudhosura e të përbaltuara dhe këmbët pa dollake?
«Mezi pres të shoh gratë e fisit tim të veshura në rroba amerikane», tha Lulashi. «Fundet janë të rënda dhe të mërzitshme; patallonat janë më të mira».
Perolli ia përktheu.
«Zot! A pandeh se të gjitha gratë amerikane bajnë pantallona!, thashë unë. «Pra, i thuaj se ia di për nder. Pajtohem se në male pantallonat janë më të mira. I thuaj se mua më interesojnë shumë gratë e fisit të tij dhe se dëshiroj t’i bëj disa pyetje rreth tyre. Dhe, do të më lëshojë shpirti mu këtu nëse s’më thua se ç’ka ndodhur».
«Do të tregoj me kënaqësi çdo gjë që di, por kush e merr vesh natyrën e grave, që i ngjajnë ujit që rrjedh nëpër male. Mos u merakos; çdo gjë u mbyll».
«Ç’do të thuash? Pyete se a mendon se është mirë të fejohen fëmijët para se të lindin. (Çfarë shkrove në fletore?)».
«Thotë se mendoj se kjo nuk është mirë. (Të them se mirë është)».
«Lavdi perëndisë! Pra, ai nuk mendon se gratë janë të lumtura në martesë? (Po, më thuaj se ç’të tha ai, apo jo?)».
«Thotë se sa i përket lumturisë, populli i tij nuk pret lumturi nga martesa. Lumturia vjen nga gjëra të tjera. (S’ta them dot; ai do të kuptonte. Por do të ta them gërmë për germë. Ai më dha b-e-s-ë-n se i tërë fisi i tij do t’i jetë besnik qeverisë shqiptare për jetë të jetëve. Kujdes! Të mos dyshojë se po të flas për këtë gjë)».
Shqiptarët, me gjuhët e tyre të shumta, janë mësuar me biseda të tilla. Shpresoj se e mashtrova Lulashin. Nuk kam shumë aftësi në të shtirur. Didi më merreshin mendtë.
«Nga vjen lumtiria e tyre, pra?», pyeta unë. («Për perëndi, ç’e shtyri ta bënte këtë?»).
«Lumturia», vazhdoi Lulashi, «buron nga qielli. Ajo buron nga rrezet e diellit, nga drita e hija e maleve dhe nga gjelbërimi në pranverë. Ajo buron edhe nga prehja kur të jesh i lodhur, nga ushqimi kur të kesh uri dhe nga zjarri kur të kesh të ftohtë. Ajo vjen kur këndojmë së bashku, kur jemi në rrugë të vështira dhe kur jemi më të forë se guri. Dhe, ka një lloj lumtirie që i vjen njeriut në luftë, por kjo është diç tjetër. Për ne, martesa nuk ka të bëjë aspak me lumturinë».
Duke përkthyer, Perolli shtoi, «këtë e bëri ngaqë qeveria shqiptare e ka ndihmuar shkollën amerikane këtu».
Atëherë, për herë të parë e shikova Lulashin me gjithë mendje. Deri atëhrë s’kishte qenë pos një kafshë mrekullisht e bukur; një burrë, siç do të kenë qenë burrat para se qytetet dhe makinat e tavolinat e zyrave nuk sollën lëkurë dhe sy të mërzitshëm, vozitje dëfrimi, të rrahura krahësh dhe jaka të ngrira. Tashti po kuptoja se ai ishte njeri i vërtetë.
Ai vërente përtej përfitimit të menjëhershëm të tij dhe të popullit të tij. Ai kishte hedhur poshtë çfarëdo përfitimi nga ardhja e papritur e këtij njeriu në duart e tij, të cilin e donin serbët. Ai jetonte nën hijen e maleve që vlonin nga trupat serbe. I tërë fshati ishte i ndikuar nga serbët, qeveria e Tiranës ndodhej dyqind milje larg dhe ai nuk dinte gjë për të, pos se i kishte premtuar njëqind kruna në muaj shkollës së malit që kishin filluar Aleksa dhe Francesa. Por, prapë, ai kishte ardhur, vullnetarisht, pa e shtyrë kush, të jepte besëne besnikërisë për atë qeveri, ngaqë ajo kishte ndihmuar shkollën. Dhe, besa, fjala e nderit, do ta mbante atë, këtë e dija, siç nuk i mbajnë kurrë taktatet qeveritë e Perëndimit. Unë e adhuroja atë burrë. Ndieja gjithandej dhe njëfarë lloj keqardhje të butë për të, për shkak të besimit të tij në vlerën e aftësisë për të lexuar. Pas së gjithash, ç’na dha ne kjo? Si pjesa dërrmuese e civilizimit, kjo s’bëri gjë, pos të na mbijë dëshirën për t’u bërë skllevër. Na ka bërë shumë pak më të sjellshëm, ca më shumë simpatikë ndaj pikëpamjeve të të tjerëve dhe nuk na ka larguar aspak më shumë nga lufta, varfëria dhe mizerja, nga ç’janë shqiptarët.
«Çfarë, pra, do të thotë martesa për shqiptarët?», thashë unë, duke u përpjekur të mbaja perin e bisedës.
Lulashi, në të vërtetë, u ngatërrua nga ideja se martesa dhe lumturia ishin disi të ndërlidhura. Ai ishte bujar, por zëri i tij ishte pak i befasuar. «Martesa është çështje familjae», tha ai. «Njeriu martohet ngaqë e mbush moshën, dhe kështu ka qenë familja jonë brez pas brezi. Ju martoheni në Amerikë, apo jo? Ju e mbani gjallë familjen? Si bëhen martesat në Amerikë?»
«Te ne», ia ktheva unë, «martesa nuk ka të bëjë shumë me familjen. Të rinjtë mrriten duke menduar për vetveten. Dhe, kur të jenë mjaft të moshuar, nëse kanë mjaft para për të jetuar, dhe nëse takojnë dikë që u përlqen dhe duan të martohen, ata martohen. Martohen për të qenë të lumtur, sepse kanë gjetur dikë me të cilin duan ta kalojnë jetën. Ata ndahen nga familjet e tyre, herë-herë ikin shumë larg dhe jetojnë në shtëpinë e tyre vetëm».
Më piku në kokë, kur po vëreja befasinë gjithnjë më të madhe në sytë e Lulashit, se sa i rastësishëm dhe vetjak – në të vërtetë sa i cekët – është i tërë sistemi ynë. Ne martohemi ngaqë duam një qenie tjetër njerëzore, ngaqë – në fund të fundit – duam të shfrytëzojmë atë qenie tjetër njerëzore për ta bërë veten të lumtur. Se, edhe atëherë kur dikush bëhet i lumtur, duke dhënë në vend se duke marrë, kjo prapë në thelb është kërkesë që tjetri të marrë atë që i jepet dhe kjo nganjëhrë është kërkesa që plotësohet më së vështiri. Dy persona, secili me kërkesë që tjetri të jtë burim i lumturisë personale të tij apo të saj, duke kërkuar, mbërthyer e këmbëngulur në këtë dhuratë nga tjetri – ky është spektakli i martesës amerikane. S’është çudi pra, që shpesh ajo përfundon në një grumbull rrënojash, nga të cilat qenie të sakatosura njerëzore dalin përmes shkurorëzimit.
«Nuk e marr vesh kur thua se ata duhet të kenë para për t’u martuar», tha Lulashi. «Gjithmonë gjenden para për t’u martuar, apo jo? Një burrë nuk i kushton fisit më shumë i martuar nga ç’i kushton i pamartuar dhe nëse vajza të reja arrijnë në fshat me anë martesash, të tjerat jepen në martesë. Edhe në fiset më të skamura martesat kurrë nuk ndalen».
«Ne kemi tjetër sistem të posedimit të pasurisë në Amerikë», i thashë unë. «Në atë sistem, burrat shpesh nuk kanë mundësi të martohen deirnë moshë të shtyrë. Kurrë nuk janë në gjendje të martohen kaq të qrinj sa ju. Në të vërtetë, shumë prej tyre as që martohen fare».
«Se nuk ka mjaft gra?»
«Oh, jo! Edhe gratë punojnë dhe nuk martohen. (O Zot! Peroll, i thuaj se është vështirë të shpjegohet)».
«Ai mendon», tha Perolli, «se ti do të thuash se në vendin tuaj djemtë jetojnë si priftërinj dhe gratë si virgjëresha të betuara, siç ka këtej nganjëherë. Ai është tepër i tronditur nga ky mendim. Më duhet t’i them diç, po çfarë? Sidoqoftë, ai do të krijojë bindjen se amerikanët janë plotësisht të shthurur?».
«Pra, i thuaj se ne kemi – kemi një formë tjetër martese, që nuk është pikërisht martesë – i thuaj se kemi gra pa kurorë. Ai do ta kuptojë këtë, nga Turqia», thashë unë më kot. Dhe, derisa Perolli po përpiqej të shpjegonte dhe me këtë të mbante lart nderin e Amerikës në sytë e të parit të Shalës, thellësisht të prekur, unë bëja përpjekje të gjeja një mënyrë tjetër të qasjes. Sepse, dëshiroja të dija se ç’mendonin gratë shqiptare për martesat e tyre me burra që nuk i kishin parë kurrë dhe isha i bindur se ato nuk do të më tregonin kurrë përmes ndërmjetësve meshkuj. Lulashi këtë do ta dinte.
«Por, lumturia më e madhe që e përmendët ju, është në jetën e burrave», thashë unë. «A janë gratë të lumtura?».
«Jo», tha Lulashi. «Nuk mendoj se gratë tona janë të lumtura». Ai sikur u trazua tepër, sytë e tij të zinj ishin të shastisur e të pikëlluar dhe ai prishi rehatinë – gjë që u ndodh rrallë shqiptarëve – duke ndenjur ulur, aty në dysheme, pranë grumbullit të gacave në tangar. Ato ishin futur thellë në hirin e zi. Dhoma e errët ishte tepër e ftohtë, e kapluar nga zhurma fëshfëritëse dhe e pandërpreë e shiut dhe e ujëvarave të panumërta që derdheshin nga malet përmbi.
«Mbase nuk do të duhej ta pyesja për këtë? Mbase ai është i martuar me një grua të palumtur?», pyeta unë.
«Jo», ma ktheu Perolli. «Ai nuk është i martuar. Ai është i vetmi burrë në Shalë që nuk është i martuar».
«Gratë tona kanë fëmijët e tyre; ato i duan fëmijët e tyre», tha Lulashi. «Dhe, ato nuk grinden me burrat e tyre. Rrallë ndodh që të ktë fjalë të keqe në familje. Por nuk ma merr mendja se gratë tona janë të lumtura. Nuk e di se a do të ishin më të lumtua po t’i zgjedhnin vetë burrat. Vajzat për martesë nuk janë shumë të zgjuara. Por shpesh mendoj, kur shoh ndonjë vajzë të re që e çojnë në shtëpinë e ndonjë plaku, që mund të jetë edhe i sëmurë, i shëmtuar e i ngrysur ngaqë s’mund të dalë jashtë pragut të derës, e kjo është gjë e keqe. Sa më përket mua, unë do të dëshiroja të shihja këtë mënyrën amerikane këtu. Duhet thënë popullit tim se është keq të fejohen fëmijët pa lindur. Tashti nuk e bëjmë këtë edhe aq shpesh. Rëndom tani mbushin pesë a gjashtë vjet, mjaft të moshuar sa për t’u parë se si do të duken dhe ç’duan. Por prindërit shpesh nuk vrajnë mendjen për këto gjëra; ata mendojnë më shumë se si të martojnë fëmijët e tyre në një fis më të pasur e më të fortë, në mënyrë që kur të plasë lufta dhe kohët e keqija, do ta kenë fisin e fortë dhe të kamur për t’u dalë krah. Gjithashtu, është më mirë për fëmijën kur martohet në një fis të mirë. Kështu që, prindërit nuk mendojnë shumë për vetë fëmjët, sa për vetë familjen e fisit».
«Pse nuk është martuar?», e pyeta unë Perollin. «Mos ia kanë dhënë vajzën që donte dikujt tjetër?»
«Si do të mund ta bënin këtë, kur ai do të ishte foshnjë atëherë?», tha Perolli, i prekur nga padituria ime. «Jo. Kur mbushi moshën e martesës, i pagoi familjes së vajzës dhe i gjeti dikë tjetër për t’u fejuar. Të gjithë e dinë pse nuk është martuar. Ai nuk dëshiron të martohet me një grua nga malësia dhe ai të tjera gra nuk njeh».
«Dhe, në vendin tim», i thashë Lulashit, «mendoj se do të ishte më mirë sikur prindërit të mendonin më shumë për familjen e djaloshit».
«Po», u përgjigj ai, «po të mendonin për karakterin e asaj familjeje, siç do të bënin pa dyshim në Amerikë. Këtu mendojnë më shumë për tokë dhe për bylyk të bagëtive dhe për burrat e fortë që i ka fisi. Shumë herë kam vrarë mendjen gjatë natës – ngaqë rri zgjuar shuëm duke menduar për popullin tim – se ne do të kishim fëmijë të mirë po të ishin gratë të lira të zgjedhin vetë burrat e tyre. Ato do të gjenin burra të rinj, të fuqishëm dhe të bukur. Edhe djemtë do të gjenin vajzat më të fuqishme dhe më të bukura. Ka dhe një gjë tjetër. Ma merr mendja se ka njërfarë shpirti që i lidh dy njerëz, diç që di më shumë se truri i tyr se si do të jenë fëmijët e tyre dhe se ai shpirt do t’i sillte në martesa më të mira po të dëgjohej. Unë këtë nuk di ta them si duhet, ngaqë nuk gjej dot një fjalë për të, por unë e kuptoj këtë. Do të dëshiroja të provonim atë mënyrën amerikane këtu», përsëriti ai.
Ai u ngrit në lartësinë e tij prej dy metrash, i shkëlqyer në rroba të badha leshi dhe brez mëndafshi, me qostekët e derdhur në gurë të çmuar, që i cingërinin në gjoks dhe hodhi prapë pushkën mbi sup. «Tash ika në shtëpi», tha ai, «Sikur zonjushat nga Amerika do të vinin me mua për të pirë kafe në oxhakun tim, udha që do të shkelnin këmbët e tyre do të ishte gjithmonë pranverë për sytë e mi».
Në këso lloj fjalësh ka gjithmonë diçka ngjitëse. «I thuaj se këmbët e mia do të jenë të lumtura në atë udhë», i thashë unë perollit të dëfryer.
«Të lumtë goja!», tha Lulashi. «Të lumshin përjetë ato këmbë të vogla që të sollën në Theth!»
Këmbët e vogla kishin mbathur atë çasst një palë çorapë të rrudhura e të trasha prej leshi, tejet qesharake përfundi palëve të këmbëve të pantallonave, mbi të cilat nuk kisha vënë çorapët e qullura prej leshi dhe Perolli e unë ia plasëm gazit me tërë forcën, sapo u mbyll dera pas Lulashit.
«Si do të vetë unë në shtëpinë e tij në këtë gjendje?», pyesja duke fshirë sytë.
«Oh, do të t’i bëjnë ca opinga nga lëkura e dhisë», tha Perolli. «Ai nuk do të na presë edhe aq shpejt». Ai zgjati duart në shenjë kremtimi. «Besa e paqes nga Shala», klithi ai. «Këtë nuk e kam pritur! Kjo do të thotë paqe në tërë veriun; kjo do të thotë siguri e brendshme për Shqipërinë e Veriut – ah, sikur të mund t’i bëja edhe fiset e tjera që të bashkoheshin!»
Francesa dhe Aleksa hynë brenda me padurim, për të ditur se çfarë kishte ndodhur dhe që të triat ia morën një valleje ngazëllimi. Ishte ky një lehtësim i papërshkrueshëm, kur mësuam se Perolli do të dilte nga Shala i gjallë dhe se besa ishte diç e papritur.
«Por, Peroll», tha Francesa, pasi i kisha rrëfyer për tërë bisedën, «do të thuash se këta njerëz janë – janë absolutisht të moralshëm? Dua të them, siç e kuptojmë në këtë fjalë? Nuk çojnë dashuri në këto vende malore? Nuk ka fëmijë ilegjitimë? Asnjëherë?»
«Asnjëherë? Paj, kam dëgjuar për një rast», tha Perolli. «Por, mos harro se një gjë e tillë do të thotë hasmëri mes fiseve. S’do mend, askush nuk do të çonte dashuri me një vajzë të fisit; se fisi ndjek rrënjët deri te prejardhja e përbashkët dhe kjo do të sihte sikur kur amerikani të çaonte dashuri me të motrën. Dhe, po ta mashtronte një vajzë të fisit tjetër, qindra njerëz do të përziheshin. Burrat duhet t’i nderojnë gratë në këto male. Po qe se nuk e bëjnë këtë, ata vriten dhe jo vetëm ata, por edhe familjet e tyre. Gjakmarrja nuk është shaka.
«Megjithëkëtë, kam dëgjuar për një rast. Familja e djalit i kisthe çuar fjalë familjes së vajzës, me të cilin ai ishte i fejuar, t’i thotë se ai nuk mund të martohej me të, ngaqë do të kishte një fëmijë me një grua tjetër. Të tri fiset u mblodhën në kuvend dhe ndaluan gjakderdhjen, por familja e djalit u desh t’i paguante fisit të së fejuarës dhjetë mijë kruna, si dhe familjes së djalit me të cilin ishte e fejuar vajza tjetër. Pastaj ata të dy u martuan dhe djali i parë u martua me vajzën që do t’i lindte fëmijë. Por ky ishte një turp për të dy familjet.
Por ai preu admirimin tonë gojëhapur ndaj një bashkësie kaq të rreptë morale. Ai ishte burrë i Pejës, i arsimuar në Evropë, i kthyer në Tiranë dhe qëndrimi i tij ndaj këtyre fiseve të paditura të këtyre maleve nuk ishte qëndrim admirimi.
«Në të vërteë, ata janë si mos më keq», theksoi ai.
«Të marrim një gjë të këtillë, për shembull». Dhe, ai natregoi se, në një shtëpi disa milje poshtë luginës, kisht enjë çupë nëntëvjeçare, që mbahej në burg. Rrëfimi ishte ky:
Një burrë i Pultit, kishte fejuar fëmijën e tij të palindur me një fëmijë të palindur të një shaljani, para tetëmbëdhjetë vjetësh. Të dy burrat, duke qenë miq dhe duke pirë raki një mbrëmje, kishin rënë dakkort që nëse një fëmijë lind djalë dhe tjetra vajzë, të martoheshin. Gruaja e burrit të Pultit kishte kundërshtuar; ajo nu e donte fisin e Shalës dhe nuk e donte as mikun e të shoqit, mbase sepse ai pinte shumë raki. Pos kësaj, ajo ishte grua ambicioze dhe thoshte se, po të kishte një vajzë, do ta martonte në Shkodër. Grua e egër, e pamend! Por, shkuesia ishte bërë dhe s’kishte mbetur gjë tjeër, pos të shpresonte që të dy fëmijët të lindnin djem apo të dyja vajza.
Mirëpo, ajo u bë nënë e një çupe dhe burri i Shalës u bë atë i një çuni. Çupa mbushi njëmbëdhjetë vjeç dhe pas pak vjetësh do të duhej të martohej në Shalë, kur serbët e malazeztë, duke u sulur nga malet në tërheqje e sipër para austriakëve, befas ifaduan Shqipërinë dhe në luftë kundër armiqve stërgjyshorë, i ati i çupës u vra. E ëma menjëherë i mori fëmijët dhe iku në Shkodër.
Katër vjet më vonë, kur çua tashmë ishte në moshë martese, Shala vajti në Shkodër përta kërkuar dhe ata u çmendën fare kur mësuan se e ëma jo vetëm që nuk do t’ua jepte, por në të vërtetë e kishte fejuar atë me një shkodran!
Xhandaria e Shkodrës, zgjidhjen e lehtë dhe të drejtpërdrejtë, vetëm sa e ndërlikoi. Zakoni i maleve nuk vlen atje. Dy shalianë bënë një përpjekje për ta grabitur vajzën, por u zunë nga autoritetet dhe u hodhën në burg. Nuk u vranë, kuptoni, por u zunë, u qortuan për një kohë të gjatë dhe u mbajtën në kafaz dhe pas ca kohe u liruan. E gjithë kjo, pothuajse në mënyrë absurde dhe të pakuptueshme. Ata menjëherë iu përveshën detyrës, por nuk ia dolën assesi ta zinin vajzën. Ajo ruhej për së afërmi, jo vetëm nga e ëma, por edhe nga familja e shkodranit, me të cilin padrejtësisht ishte fejuar. Ndaj, duke parë rrugën e drejtësisë të bllokuar, shaljanët zunë të motrën e saj tetëvjeçare dhe ikën triumfalisht me të në male.
Ajo ende nuk kishte mbushur moshën e martesës dhe nusja e Shalës duhettë presë edhe gjashtë vjet. Por drejtësia ishte vënë në vend, ndonëse si mos më keq. I Pultit ia kishte borxh një nuse dhe ai do të kishte një njse të Pultit, me durim. Vajza ishte sjellë në shtëpinë e tij dhe atje mbahej edhe tani, përkundër dëshirës së saj, derisa familja e priste të mbushte moshën e duhur për t’u martuar.
«Këto janë gjëra që ne duhet t’i ndryshojmë porsa ta forcojmë qeverinë», tha Perolli me vendosmëri dhe ne shpresonim se qeveria do të forcohej me kohë për ta shpëtuar atë vajzë, ndonëse shaljani i gjorë, pa fajin e tij, sikur do të gjykohej të mbetej beqar i pafat.
Në kuzhinën e atë Marjanit hasëm në të paktën njëzet vizitues nga fshati. Burrat ishin kthyer prapë, mes tyre dhe paria, pos Lulashit. Oxhaku ishte mbushur me kusi dhe tenxhere, që vlonin dhe avullonin. Ati, i ndihmuar nga kushdo që ndodhej afër, po na gatiste drekën. Mëdyshja ime u shpall; unë qëndroja përpara tyre këmbëzbathur. Një pun vrapoi menjëherë në fhat dhe u kthye qull i lagur, thuajse ishte zhytur në lumë, duke sjellë me vete dy copa të lëkurës së dhisë, të përshkuara me qime të buta bojëkafe.
Para kurrshtjes së madhe të të gjithëve, unë vura shputat mbi copat e lëkurës dhe pasuan shumë thirrje të habisë me vogëlsinë e tyre dhe me formën e tyre të çuditshme: gishtërinjtë aq afër njëri-tjetrit dhe të mprehtë, në vend se të ishin të kthyer, secili veçan, siç janë gishtërinjtë e njerëzve të tyre dhe ata do të ishin të gatshëm t’i vëzhgonin edhe më për së afërmi – duke pyetur njëri-tjetrin, siç shpjegonte Rexha, nëse do t’i hiqja apo të mos i hiqja më vonë çorapët e thurura çuditshëm. Ndërkohë, djaloshi vizatoi me një gozhdë konturat e shputave të mia mbi lëkurë dhe iku me të në shpinë e vet, ku do të m’i bënin opingat.
Derisa ndodhte kjo, pleqtë e fisit u kthyen në dhomën e ftohtë të fjetjes me Perollin, duke i dhënë njëri pas tjetrit besën e besnikërisë, siç kishte bërë Lulashi dhe duke bërë shumë pyetje rreth synimeve dhe pushtetit të qeverisë së Tiranës. Ata ende nuk do ta quanin qeveri shqiptare; nuk mund të kapnin idenë e shtetit, që është aq i njohur për ne, saqë kurrë nuk e zëmë ngoje. «Qeveri» për ta do të thoshte vetëm pajtim i të qeverisurit, por jo edhe pjesëmarrje aktive e të gjithëve në të qeverisur. Në të vërtetë, ata nuk kishin koncept të asaj që ne e mndojmë si «qeveri». Kur ata thonë «qeveri», ata duan të thonë atë që ne e themi në grup «tani të gjithë u pajtuam, të ikim e të vazhdojmë punën».
Perolli kaloi atë mëngjes – dhe pothuajse tërë kohën e ditëve të ardhshme sa ishim së bashku, duke u përpjekur të shpjegojë idenë e një qeverie përfaqësuese para këtyre njerëyve të thjeshtë të përbashkësisë. Dhe, ai na tha se brenda gjashtë javësh, qeveria shqiptare vërtetë do të vinte në malësi. Ishte në plan të fillohej me dërgimin te këto fise të njerëzve nga Tirana që dinin shkrim-lexim. Ata do të ishin hallka lidhëse mes Tiranës dhe këtyre fiseve, që do të merrnin pjesë në të gjitha kuvendet e fisit dhe do të raportonin në Tiranë, si dhe do t’u shpjegonin malësorëve parlamentin e Tiranës.
Natyrisht, këta njerëz do të sillnin me vete edhe idetë e pasurisë private të Shqipërisë së jugut (që porsa është duke ndryshuar nga sistemi feudal në kapitalizëm modern) dhe unë ndieja keqardhje, mbase thjesht romantike, për zhdukjen e pashmangjshme të kësaj mbetjeje të fundit të gjallë të përbashkët primitive ariane, në të cilën kanë jetuar stërgjyshërit tanë dhe për zëvendësimin e Lulashit me burra, siç janë politikanët tanë. Unë jam konservatore, madje edhe reaksionare. Unë do të doja t’i ruaja malet shqiptare kështu siç janë. Por, askush nuk mund t’i ndalë ndryshimet në punët e njerëzve. Lëvizja e përjetshme e lavjerrësit vazhdon. Kemi mbikëqyrës dyqanesh në Angli dhe planifikues instalimesh në Amerikë kurse te Thethi, te burimet e lumit Shala, do të kemi agjitatorë të pronësisë private të tokës dhe shtëpive dhe – pa dyshim, me kohë – të pronësisë private të minierave, të hekurudhave dhe të centraleve energjetike.

Përktheu: Avni Spahiu