Si ia hodhëm komunizmit

Për t’i parë më mirë Vesna ngriti getat nga drita, rrëshqiti brenda tyre dorën për t’i kontrolluar, hapi gishtat e më pas dalngadalë, i nxori jashtë, duke kërkuar ndonjë fije të hequr. Njëra prej këmbëve ishte në rregull, ndërsa te tjetra gjeti një fije të ikur. «Këto janë bërë për t’u hedhur», – tha me vete duke i vënë mënjanë dhe nga grumbulli që kishte përpaa mori një palë të tjera. Ishin ulur në kuzhinën e saj, një mëngjes të sw dieles plot dritë. Kisha shkuar t’i kërkoja për pak fshesën me korrent, pasi imja pikërisht atë ditë kishte vendosur t’i jepte fund ekzistencës së saj tw gjatë e të frytshme. E ulur në anën tjetër të tryezës, e ëma zgjati dorën dhe mori getat e lëna mënjanë: «Gjynah moj Vesna, këto geta mund t’i mbash ende në shtëpi. I çoj unë për t’i qepur». Vesna i hodhi një vështrim mospajtues, pasaj ia plasi të qeshurit. «Jo, hiqe nga mendja», i tha dhe ktheu sytë nga unë. «Sa herë që dua të hedh ndonjë palë geta poshtë, kjo përpiet «t’i shpëtojë», i çon për t’i qepur, i përdor për të mbushur jastëkë, për të lidhur qesen e plehrave ose për të kalluar lëngjet. Gjithmonë gjen dhjetwra mënyra për t’i futur përsëri në punë çorapet ose getat e vjetra. Kujton se jemi ende në vitet ‘50. E ëma rrufiste qetë-qetë kafenë, duke tundur kokën, thua se, sado që të përpiqej ajo, ne s’mund ta kuptonim. «Nuk jemi në vitet ‘50. Harrove që s’gjeje geta në dyqan para nja dy vjetësh? Ndërsa ti më kërkoje të ndreqja ato të vjetrat, ato që kisha «shpëtuar’ unë. Ti qepa me një fije najloni, duke u futur brenda me një elektrik të vjetër dore (shyqyr Zotit që e kisha ruajtur, se sa inat më vjen që hodha poshtë vegzwn e vjetër prej druri që e përdorja për të zënë fije e çorapeve!). Ç’më thua, të hedh poshët një palë geta vetëm se u ka ikur një fije!»
U thashë se nuk e dija që kishte ende ndreqje çorapesh. Tani getat prodhoheshin në mënyrë industriale, megjithëse te ne kushtonin shtrenjtë. Kësisoj, mësova se kishte ende një çorapeqepëse, e cila kishte mbyllur dyqanin dhe punonte në shtëpi. U përpoqa ta përfytyroja, të ulur me llampën përpara dhe me makinën qepëse të vogël si prej kukullash. Ndoshta është po ajo që banonte në “Maksimirska ulica” ku unë shkoja dikur, një herë në muaj, me një shportë plot me çorape për të ndrequr. «Ke kohë të presësh», – më pyeste, duke e ditur se i kisha gati një palë që «u kishte ikur vetëm një fije» dhe që doja t’i merrja me vete. Duhet të kishin kaluar më shumë se njëzet vjet: asokohe çorapet e holla ishin të rralla e të kushtueshme dhe mund t’i hidhje vetëm pasi t’i kishe ndrequr shumë herë.
«Pa shiko tani, – vazhdoi nëna e Vesnws, – ku i dihet, nga një çast në tjetrin mund të shpërthejë lufta civile; serbët kundër kroatëve, çekët kundër sllovakëve, hungarezët kundër çifutëve. E si mund të jesh e sigurt?» Por Vesna ngriti zërin: – «Moj mama, po të ndodhin të gjitha këto që thua ti, kujt do t’i bjerë në mend të shkojë e të marrë çorapet që ka çuar për të qepur në dyqan!».
«Çuditesh ti, bijë e dashur, që njerëzit duhet të mendojnë se si të jetojnë dhe të mbijetojnë edhe në kohë lufte. Le që, si ta ha mendja ty se mbijetuam në komunizëm ne?» – ia ktheu e ëma. Me të vërtetë, si kemi bërë? Sigurisht jo duke flakur tej gjërat e nevojshme. Në përgjithësi, në asnjë vend komunist nuk kishte shumë send që mund të hidheshin poshtë. Madje mund të thuhet se ekonomia shtëpiake komuniste është shembulli thuajse i përkryer i unitetit ekologjik, vetëm se kjo ekologji ka një origjinë krejt tjetër: nuk vjen si rrjedhojë e shqetësimit për natyrën, që shkaktohet nga një lloj i veçantë frike për të ardhmen. Ky unitet ekologjik, si dhe çdo lloj tjetër uniteti, bazohet mbi parime themelore: mbledhja dhe riqarkullimi. Ripërdoret, riqarkullohet, përsëri përdoret, duke përkufizuar sërish një send (në këtë rast getat), duke i kthyer në diçka tjetër duke i ndryshuar funksionet njëri pas tjetrit dhe hidhet poshtë vetëm pasi të jemi siguruar (nëpërmjet përvojës) se nuk mund të përdoret më në asnjë lloj mënyre tjetër. Për të bërë një riqarkullim ashtu siç duhet, domethënë të dobishëm, lipset të dish më parë se çfarë të mbledhësh. Mbledhja e gjërave varet kryesisht nga përvojat e ndryshme në vende të ndryshme komuniste ose më saktë nga shkallët e ndryshme të varfërisë. Në vija të trasha, mund t’i grupojmë si më poshtë; sende të dobishme në përgjithësi (copa të vjetra, këpucë, elektroshtëpiake, mobilie, tenxhere, kanistra, fshesa e gazeta); sende që zakonisht njerëzit normalë, në vende normale, i hedhin poshtë (që me fjalë të tjera shërbejnë për të mbajtur a ruajtur lloj-lloj gjërash: shishe, kavanoza, filxhanë, kanaçe, tapa e shtupa, llastikë, qese plastike, letër ambalazhi, kuti kartoni): sende të huaja (lloje-lloje e nga gjithfarë vendesh: lapsa e fletore, veshje, çamçakëz, letra karamelesh); sende që mund të zhduken (grup shumë i gjerë e i larmishëm që përmbledh miell, kafe, vezë, ilaç, sapun, geta, vida, gozhdë, spango, tel elektriku, parfum, bllok shënimesh, libra; nuk dihet, nuk mund ta parashikosh se çfarë mund t’i shtosh listës tjetër e pikërisht për këtë arsye duhen raujtur). Fakt është se në qoftë se në vendet perëndimore jo shumë të pasura, vetëm të varfërit mbledhin e riqarkullojnë sende pak a shumë sipas mënyrës sonë, në Evropën Lindore ishim kaq të varfër sa që të gjithë detyroheshim të vepronim njësoj. Të gjithë jetonim vazhdimisht me mungesa të mëdha, duke mos ditur se ç’do të gjenim të nesërmen në dyqan.
Unë laja dyshemenë e shtëpisë sime me nje palë benevreke të vjetër burrash, pa e kuptuar se sa qesharake ishte të ngulje një palë brekë në shkopin e dyshemesë, dhe kështu bëja deri sa një ditë një shoqe imja (natyrisht e huaj) ma vuri në dukje duke qeshur. Njësoj si nëna e Vesnws, mendoja se ishte gjynah t’i hidhje poshtë kur mund t’i pagëzoje përsëri si leckë për të larë dyshemenë. “S’e blen dot një leckë?” më pyeti shoqja ime. Si s’e bleja, po pse ta bleja? Edhe gjyshja ime kështu bënte, edhe mamaja po ashtu; le që, deri në fund të viteve 60, ku ishte parë të shiteshin leka për dyshemenë në dyqan? Përvoja e gjatë ka treguar se ndërresat e brendshme prej pambuku kanë një aftësi fantastike për të marrë pluhurat dhe për të pastruar dyshemenë, dritaret, pllakat e kështu me radhë, kaq e vërtetë është kjo, sa nëna ime vazhdon të ndjekë të njëjtën metodë.
Aty e kuptova që mikesha ime nuk dinte asgjë për rroat e ricikluara; triko të bëra me lesh të shqepur, pallto të vjetra të kthyera nga ana tjetër dhe të përshtatura për fëmijët, ose një çarçaf i ri që qepej duke prishur dy të vjetër. Ajo nuk e dinte se në «ekologjinë e varfërisë» asgjë nuk shkon kot e aq më pak rrobat, që zakonisht nuk u jepen të tjerëve (mos janë gjë më poshtë se ty) ose vetëm arixhinjve. Njerëzit mund të fyhen kur u tregon se duke pasur veshje të reja je më i pasur se të tjerët. Por para se t’i përdorim për qëllime të tjera (ky është hapi i dytë) i mbajmë ato si «rroba për në shtëpi:. Dikush që s’është mësuar, duke hyrë në ndonjërën prej shtëpive tona do të gjendej përballë një pamjeje të çuditshme e megjithatë të rëndomtë, të një njeriu të respektuar, madje edhe të rëndësishëm (një profesor në universitet, për shembull), të veshur me pizhama me vija, ne një pulovër të vjetër të ngrenë nga mola e të arnuar me lesh të një ngjyre tjetër, me shapka të vjetra e me një penjuar të rrjepur. Meqenëse ky «koleksionizëm» është një sport kombëtar, askujt s’i bëhej vonë të paraqitej i sajuar në një mënyrë kaq absurde. Kushtet e jetesës vrasin çdo lloj intimiteti ose, po t’ju pëlqejë ndryshe, ia bëjnë atë të ditur gjithë bashkësisë. Apartamentet janë shumë të vogla e të ngjeshura pas njëri-tjetrit ose me shumë ndarje; në të gjitha shtëpitë është e pamundur të mos ndeshesh me tjetrin kur shkon në banjë apo në kuzhinë. Njësia familjare komuniste nuk mund t’i sigurojë të gjitha gjërat vetë dhe për pasojë apo varet fatalisht nga fqinjwt, tek të cilët kërkon borxh sheqer ose kafe, t’i japë një dorë për të larë rroat ose për të bërë punët e shtëpisë, ndihmë për të regjistruar djalin në një shkollë më të mirë ose diskuton për politikën e mallkuar. Kësisoj fqinji ose fqinja juaj do t’ju shohë patjetër me rrobat «e shtëpisë».
Mbase, këtu ka edhe një anë të mirë, nuk krijohen iluzione të gabuara për njërin apo për tjetrin. Megjithëse logjika e ruajtjes dhe e riqarkullimit të rrobave të vjetra që është e qartë, është e vështirë për atë që nuk jeton afër një vendi komunist të kuptojë pse hiqen mënjanë disa sende që janë bërë enkas për t’u hedhur. Për shembull, pse duhet ruajtur një kuti e vjetër këpucësh? Kur i ke blerë e i ke sjellë këpucët në shtëpi, mund ta hedhësh kutinë pa pikë ngurrimi. E, pra, një kuti e mirë dhe e fortë mund të ketë shumë përdorime; njerëzit e mbajnë në fund të dollapit ose mbi komo në dhomën e gjumit. Po t’i kërkoni dikujt t’ju tregojë fotografitë e familjes, ai nuk do t’ju sjellë një album, por një kuti këpucësh të pluhurosur, së cilës do t’i heqë me kujdes gjalmën me të cilën e kishte lidhur, sikur kjo kuti të mbante diçka të çmuar, një copë nga jeta e tij, diçka që nuk duhet parë çdo ditë. Arsyeja e kutisë ëshë e thjeshtë: për shumë kohë s’ka pasur albume në treg, dhe, kur kishte, kushtonin shumë shtrenjtë. Përveç kësaj, duket se këtu njerëzit nuk kanë shumë fotogafi, edhe ato që kanë nuk i shohin ose nuk ua tregojnë aq shpesh të tjerëve. Kutitë e këpucëve janë të mira edhe për të ruajtur faturat, sidomos ato të vjetrat, edhe të dhjetë vjetëve, njëzet vjetëve të shkuara, madje edhe më shumë. Faturat e ujit, të gazit, të dritës, faturat e qirasë, të kursimeve… Kur ke të bësh me një burokraci aq të shtrirë e të pazonjën, është më mirë ta kesh mundësinë të ktheheh prapa me vjet, për të provuar pafajësinë tënde. Një kuti këpucësh është si një kompjuter, mbushur me të dhëna të grumbulluar me rregull, të domosdoshme për të mbijetuar në një sistem që ka për qëllim të shkatërrojë individin.
Në çdo shtëpi, përparësinë absolute e ka mbledhja e kavanozave prej qelqi, ma ha mendja meqenëse në to mund të vendosësh sende të tjera. Edhe në këtë rast, gjëja më normale në botë, pasi ta kesh mbaruar marmalatën ose turshinë, do të ishte ta hidhje kavanozin mundësisht në një kosh të caktuar për grumbullimin e mbeturinave prej qelqi. Mirëpo s’ndodh kështu për të vemten arsye se tek ne zbulohet shpejt një mënyrë tjetër riqarkullimi; gjithmonë gjendet diçka për ta futur brenda: një grusht me gozhda të ndryshkura, vida njëshe (që s’i gjen në dyqanin e hekurishtave kur i do) kopsa, llastikë (pasi janë hequr nga paketimet), tapa të ndryshme, brisqe rroje të vejtër (s’i dihet, mund të vijë një ditë që të zhduket në treg), copa sapuni, spango (kushedi si vjen puna), bukë të tharë e të grirë, kafe të pabluar, hudhra të njoma ose edhe turshi të bëra në shtëpi. Në kavanozat e mëdhenj mbahen ushqime që ruhen në vende të freskëta, në ballkon gjatë dimrit, si të ishin në frigorifer, një shpikje kjo tejet praktike. Po qe se thyhet ndonjë kavanoz, kapaku i tij përdoret si tavëll duhani. Këtu të gjithë pinë duhan e tavllat s’mjaftojnë asnjëherë!
Pjesa më e madhe e njerëzve ruajnë kutitë prej teneqeje, sidomos ato të mëdhatë, por as të voglat nuk hidhen poshtë. «Gjynah t’i hedhësh» thoshte shpesh një fqinje imja e moshuar,e kësisoj mbillte më shumw se dymbëdhjetë kanaçe me rruka të kuqe dhe i vendoste në ballkon, në hyrje të shtëpisë, nëpër shkallë, në banjw. Kam përshtypjen se grave u pëlqejnë më shumë teneqetw me ngjyrë të verdhë se ato të argjendta; duken më mirë në ballkone e parvaze, nëpër oborre, madje edhe brenda në shtëpi, kudo ku mund të vihen. Merret një kuti teneqeje, një gozhdë dhe një çekiç, kthehet kutia mbrapshtë e i bëhet një vrimë me gozhdë dhe me çekiç dhe ja ku është gati: ke bërë kështu, thuajse nga hiçi, një vazo të re. Kjo quhet ekologji. Një lule mund të rritet edhe në një tigan ose në një legen të vjetër, sidomos nga ata me ngjyrë të kuqe ose blu e me pika të bardha. Në saje të këtij sistemi lulet e qytetit që mungesa e diellit i bën rakitike, marrin një çikë gjallëri. Natyrisht, kjo ndodh nëse mund t’ia lejosh vetes të mbash të tilla vazo luksoze si tiganët e vjetër, se zakonisht këta përfundojnë nën lavamanë për të mbajtur qepë e patate. Qëllon që të dalin në dritë një herë në vit, kur lyhet kuzhina ose ndonjë dhomë tjetër me gëlqere (në anët tona këtë punë e bëjmë ende vetë). Me këtë rast, ata shndërrohen përsëri në enë për të mbajtur bojën. «Sot e kësaj dite s’heq dot dorë nga zakoni i larjes së vazove të vogla pastike të kosit» më thotë Vesna. «Nga mesi i viteve ‘60, kur filloi prodhimi i tyre (më përpara kosi shitej në kavanoza qelqi që duheshin kthyer), unë shkoja ende në shkollë dhe i përdorja për bojwrat e ujit. Në shtëpi, vajzat e vogla luanin me to si të ishin ende të vogla ose i përdornin për të vënë kripën apo sheqerin. Tani, megjithëse s’më duhen më, prapë i ruaj, një zot e di pse. Them se sot për sot ruajtja e sendeve të tilla pasqyron më shumë një status mendor, sesa një nevojë reale. Mbledhim gjëra, se kemi frikë nga e ardhmja. Është shumë më e thellë nga sa e mendoja. Fjalët e saj më kujtuan një tjetër lloj grumbullimi: makutërinë me të cilën koleksionoja, kur isha e vogël, letrat e karameleve dhe të çokollatave që më jepte një shok i klasës, babai i të cilit jetonte jashtë. I shtrija midis faqeve të një libri, i kundroja, duke e mbajtur vështrimin mbi fjalët e huaja, si framboise os esucre ose chocolatier dhe ndieja erën që kishte lënë përmbajtja e tyre e shijshme dhe ekzotike, por që unë nuk e kisha provuar kurrë. Ndërsa «jashtë shtetit» (një kategori njerëzish në atë kohë kuptonin çdo gjë që ndodhej përtej kufijve pa asnjë dallim), ambalazhonin çdo karamele me një letërz të mrekullueshme, tek ne kishte vetëm një lloj karameleje që quhej “505 sa crtom”. Të futura në një kuti të metaltë ngjyrë rozë, ato dhuroheshin zakonisht për Vitin e Ri (jo për Krishtlindje). Kjo s’ka pse t’ju habisë, sepse në atë kohë, në fillim të viteve ‘50, kishte vetëm një fabrikë karamelesh që kishte marrë emrin e heroit të luftës Josip Krash.
Është e natyrshme që të mrekulloheshim pas atyre letërzave shumëngjyrëshe. Ato përfaqësonin kontaktin tonë të parë me jashtë, na jepnin ndjesinë se përveç tyre, atje, tej kufijve tanë, ekzistonte diçka më e panjohur dhe e dëshirueshme. Më tutje, filluam të koleksiononim lloj-lloj etiketash të huaja ëmbëlsirash, birrash, djathrash, veshjes; e pastaj paketa cigaresh importi, kanaçe birrash, shishe coca-cola që turistët hidhnin në det kur prisnin tragetin. Mjaft që të ishin të huaja. Përse? Sepse çdo gjë që vinte nga jashtë ishte më e bukur dhe më tërheqëse, që nga letrat e karameleve, deri te kanaçet e birrës, dhe është e natyrshme qe ashtu siç ishim ne, tw rrethuar nga varfwria tw twrhiqeshim nga ajo bota tjetwr qw dallonte dukshwm nga jona. Shumw, shumw kohw mw pas (ndoshta tepwr vonw) nuk mwsuam se ishte konsumizmi, njw mwnyrw mjaft e zhvilluar pwr tw twrhequr blerwsit. Por nuk besoj se arritwm tw bindeshim, vazhdojmw edhe sot e kwsaj dite tw seleksionojmw me pasion sende tw huaja sikur kwrkojmw tw zotwrojmw ende atë mitin e «së jashtmes», imazhin e saj. Është një ndjesi shumë familjare për ne. Më kujtohet vetja ime kur isha pesë vjeçe dhe merrja në banjw të kuqin e buzëve të mamasë, nxirrja nga goja çamçakwzin e bëja me pak të kuq dhe e përzieja derisa ngjyrosej i tëri; pastaj dilja jashtë dhe përpara shoqeve të mia bëja gjoja sikur ishte çamçakëz origjinal i markës «Bazooka Joe» (ndonëse e kisha provuar vetëm një herë në jetën time dhe vetëm një copëz të vogël), për t’u ngjallur atyre zilinë, por duke shpresuar se asnjëra nuk do të më kërkonte t’i tregoja vizatimet e vogla që duhej të gjendeshin në letrën e brendshme të mbështjelljes (vizatime që unë vetë s’i kisha parë ndonjëherë), me personazhe që flisnin me retë në gjuhën e panjohur të hënës.
Gjyshja ime ka vdekur në vitet ‘70, pasi kaloi nja dy muaj në spital. Në këtë kohë nëna përfitoi për t’i pastruar dollapin dhe sirtarët nga «rraqurinat», siç thoshte. ajo. Gjyshja ime ishte e famshme për të mbledhur e ruajtur çdo gjë që ia zinte syri. Se ç’mbante brenda dollapi i rëndë prej dru lisi, merrej me mend: pallto të vjetra (mua më pëlqente më shumë një jeshile, e qepur dikur midis dy luftwrave, që kishte një etiketë prej mëndafshi me mbishkrimin: Madewerkstatte Franziska Bundschuh), një peliçe prej astragani të, rjepur që vinte erë naftalinë, shumë palë këpucë, dorashka, një pirg me çarshafë të bërw me dorë, thuajse të reja, dhe, më në fund, fustanka e pagëzimit e nënws sime. Pastaj, kishte një musandër, e cila, në të vërtetë shërbente si një depo e vogël e mbushur si një anije, së cilës i duhet të bëjë një lundrim në ujëra të panjohura. Ishte plot me ilaç rrobash të grumbulluar kohë pas kohe e që ishte ngurtësuar i tëri, shishe me vaj të prishur; disa kilo sheqer, miell e kafe (me një fjalë artikujt më elementarë për jetesë); disa pako me çaj, biskota, makarona, konserva me salcë domatesh (gjyshes sime i plëqente shumë kuzhina italiane), fasule, madje edhe nja dy kilo kripë, megjithëse s’di të ketë njëri që të thoë se kjo e fundit ka munguar ndonjëherë. Ushqimet ishin ngjeshur të tëra në raftet e poshtme, ndërsa në ato të sipërmet kishte ç’të donte zemra; një rrotull me tyl të bardhë, lëmsha leshi me ngjyra të ndryshme, çorape e geta të reja e të qepura (ndonjëra prej tyre me siguri që duhet të datonte që para Luftës së Dytë Botërore), bojë flokësh e zezë dhe kafe, shampon, sapunë të vogël, krem duarsh, letër higjenike, ilaçe të skaduara – antibiotikë, aspirina, insulina (ndonëse asnjë nga familja ime s’vuante nga diabeti), si dhe tableta të tjera të paidentifikueshme – dhe, më në fund, pambuk dhe pesë a gjashtë paketa me peceta higjenike. Po ta shohësh mirë, musandra e gjyshes sime më shumë se një magazine, i ngjante një muzeu të gjithçkaje që na kishte munguar në komunizëm.
Por, e papritura e vërtetë s’kishte ndodhur ende. Kur hapëm njërin prej sirtarëve, mbetëm me të vërtetë të shtangur, megjithëse edhe ne ishim të mësuar të ruanim gjëra. Sirtari ishte plot e përplot me qese plastike, të lara, të thara, të ndara në grupe e të lidhura me llastikë. Lloje-lloje e ngjyra-ngjyra. Ato më të mëdhatë vinin nga magazinat e mëdha të huaja, ose nga dyqanet e famshme ku kishin shkuar njëzet vjet më parë kur udhëtonim më Austri, në Gjermani, Itali, Spanjë ose Suedi, pastaj kishte të tjera më të vogla që vinin nga dyqanet e Zagrebit, më tej virin qeset normale pa mbishkrime dhe në fund ato më të voglat. Si një arkeologe e vërtetë, gjyshja kishte krijuar një koleksion që dokumentonte zhvillimin dhe përdorimin e qeseve plastike që nga momenti kur ato filluan të hyjnë në vendin tonë, kur u përmirësuan standardet e jetesës (qeset jepeshin falas), gjatë krizës ekonomike (ato u zhdukën nga qarkullimi) e deri sot kur duhet t’i paguash. Disa miq që kishin qenë në Bashkimin Sovjetik na thoshin se atje qeset plastike ishin shumë në modë, sidomos ato me mbishkrime dhe me të vërtetë atje gratë i mbanin si çanta. Këtë ne nuk e bënim, por nga ana tjetër lanim qeset e përdorura dhe gjenim gjithmonë një mënyrë për t’i përdorur, derisa përfundonin në plehra (si qese për të mbajtur plehra natyrisht). Them se sirtarët e gjyshes time tregojnë, jo vetëm se si ia kemi hedhur komunizmit, por edhe pse falimentoi komunizmi: falimentoi për shkak të mosbesimit, të frikës nga e ardhmja. Është e vërtetë, njerëzit mblidhnin gjëra nga varfëria. Ishte një lloj varfërie disi e veçantë, një varfëri ku të gjithë vuanin se u mungonte diçka, pra të gjithë ishin të varfër, një varfëri ku të qenët i varfër dhe nevojtar ishte një mënyrë jetese që nuk mund të ndryshonte lehtë. As fjalët, deklaratat, premtimet ose kërcënimet e politikanëve nuk e ndryshonin dot. Dhe, më e rëndësishmja është se mbledhja dhe ruajtja ishte një dosmosdoshmëri, pasi askush nuk i besonte deri në fund një sistemi i cili kishte treguar se ishte i paaftë për të përballuar kërkesat themelore të qytetarëve për më shumë se dyzet vjet. Ndërsa, udhëheqësit grumbullonin fjalë për një të ardhme të ngritur, njerëzit grumbullonin sheqer e miell, kavanoza të vegjël e të mëdhenj, geta, bukë bajate, tapa, gozhdë, qese plastike. Sikur politikanët të kishin pasur mundësinë të hidhnin një sy brenda musandrave, dollapëve e sirtarëve tanë, në vend të librave të ndaluara apo materialeve kundër shtetit do të shikonin se cila ishte e ardhmja që po grumbullohej për projektet e tyre të mrekullueshme të komunizmit. Por, ata nuk i hodhën ndonjëherë sytë aty brenda.