Femrat që kanë hyrë në histori
Përkthyesja: Drita Cenaj
SHOKË DHE DASHNORË: ROSA LUXEMBURG
Kur shkruhen biografitë e përsonaliteteve të cilat patën aso idealesh që ishin më të mëdha se vetë, jeta shpeshherë ndodh që vetë jeta e tyre të idealizohet, të sakatohet, të shndërrohet në hije, e cila, me kalimin e kohës, shkon duke u zvogluar. Mbesin klishetë për pandërlidhshmërinë e jetës private me jetën që i është përkushtuar revolucionit, klishetë për atë sa është e parëndësishme dashuria ndaj një femre apo ndaj një mashkulli kundruall dashrisë së madhërishme për të shtypurit, për proletariatin apo për njerëzimin. Fytyrat revolucionare reduktohen vetëm në brengën për fatin e botës, në një kushtrim luftarak, në jë thirrje për sulm…. Rigor mortis që nuk zmbrapset në kujtesën historike. Julija Kristova këto i quan “ Elektra” , që përjetësisht kanë humbur himenin, luftëtare për çështje të baballarëve, të ftohura nga ekzaltimi, figura dramatike me ndihmën e të cilave, nëpërmjet marrëveshjes shoqërore ndërtohet paragjykimi i femrave të cilat dëshirojnë t’i shmangen fatit të vetë femrës. Ato janë abate, revolucionare dhe, nuk përjashtohet, feministe.
Është fat që Roza Luksemburg (1871/1919) nuk pati telefon: letrat i shkruante me një dashuri të veçantë. Janë ruajtur rreth l000 letra dashurie, që gjate lidhjes 17 vjeçare me dashnorin dhe bashkëluftëtarin e vet Leo Jogiches (E.Ettinger, Rosa Luxemburg’s Letters tu Leo Jogiches, London, 1981). Këto letra dëshmojnë për vendosmërinë e saj për të fituar të drejtën e vet për të qenë e lumtur përkundër të gjitha pengesave (dhe klisheve) të imponuara.
Kur i hap letrat tuaja dhe shoh gjashtë faqe përplot shqyrtime lidhur me Partinë Socialiste të Polonisë dhe asnjë fjalë për jetën e përditshme, më vjen shumë rëndë. Pa marrë parasysh të gjitha ato që m’i ke thënë (…) unë po ta këndoj atë këngën e moçme: kërkoj lumturunë time. Po, gjakimi im për të kërkuar lumturinë është këmbëngulës andaj per racionin tim ditor të lumturusë jam e gatshme të
shtyrë me një kokfortësi mushke. (6.3.1899)
Me Leo Jogichesin u njoh kur filloi të studiojë në |Universitetin e Cyrihut si nëntëmbëdhjetëvjeçare e ndjekur nga Polonia. Leo ishte 23 vjeçar dhe bashkërisht e krijuan Partinë Socialiste të Polonisë, të cilën Roza e prezentoi në Internacionalen Socialiste. Shoqëria e lindur gjatë punës revolucionare vazhdoi deri në vdekje, megjithëse lidhja intime u ndërpre në vitin 1907.
Roza Luksemburg mund t’i bënte të gjitha . Me intensitet të njëjtë i përjetonte, si dashurinë, ashtu edhe revolucionin. Në doktoratën e vet u paraqit me një tezë brilante, megjithëse teza e saj nuk u çua deri në fund. Ajo shkruante me një lehtësi dhe sugjestivitet të jashtëzakonshëm në disa gjuhë, ndërkaq ai nuk ia doli të shkruajë çfarëdo vepre në çfardo gjuhe ku do të prezantonte përgatitjen e vet. Me rritjen e famës së saj në në lëvizjen socialdemokratike gjermane (në vitin1898 hyri në Partinë Socialdemokratike) shtohej edhe frustracioni i aktivistit të përkushtuar të partisë së vogël revolucionare në ekzil. Femra në të cilën ishte i dashuruar Leo, tani u bë njëri nga përsonalitetet më me ndikim në të majtën politike evropiane dhe në skenën marksiste të cilave ua përkushtoi krejt jetën e vet. (Para vitit 1896 rrallë ndonjë socialist tjetër mashkull përjetoi një kthesë të këtillë të madhe të roleve të jashtme konvencionale në dashurinë e vet). Përderisa Jogiches-in e brente ndërgjegja për shkak të rentës së lartë nga e cila jo vetëm që jetonte por financonte edhe Rozën dhe aktivitetet partiake, për Rozën ky fakt ( si dhe shkujdesja e saj karakteristike e shpenzimit të të të hollave) ishte vetëm një «vështirësi e vogël».
Roza Luksemburg, kurrë nuk synonte t’i maste forcat me Jogiches -in, nuk synonte as ta posedonte e as ta nënshtronte. Ajo u përpoq ta donte, të depërtonte në qenien e tij , ta sigurojë kujdesin dhe vëmendjen e tij, me një fjalë ta nxjerrë nga lëvozhga…. Shumë kohë ajo nuk e humbi shpresën se kësaj do t ia dalë,se dashuria e tyre vetevetiu do të zhvillohet nëse ai bëhet më i çiltër dhe nëse fillon të marrë pjesë në projektin e përbashkët jetësor. Kjo nuk pati sukses, nuk ia dolën, por Jogishes-i kurr nuk gjeti forcë për tu ndarë nga femra e cila pandërprerë iu drejtua anës së tij më të mirë. Ajo u nda nga ai ( në moshën 37 vjecare krijoi një lidhje të re me djalin njëzetedyvjeçar të shoqes së vet Clara Zetkin). Jogishes-i, si xheloz që ishte nuk mundi të pajtohej me ndarjen. Ai iu kërcënua Rosës se së pari do ta vrasë ate e pastaj edhe veten. Për këtë ajo një kohë mbajti edhe revolver. Mëgjithatë ai i mbeti besnik Rosës deri në vdekje – deri në vitin l9l9 kur e vranë pasi u përpoq të zbulojë vrasësit e saj. Letrat që Rosa Luxemburg i dërgoi Leo Jogiches-it dëshmojnë se jeta e kaluar në luftëe për socializëm nuk do të thotë se duhet të jetë e zbrazët. Ato janë të shkruara nga dora e revolucionares e cila përkundër rrethit jo vetëm që u zhvillua intelektualisht por njëkohësisht arrijti edhe pjekurinë politike dhe emocionale. Këto letra iu adresuan një mashkulli, një revolucionari që nuk ia doli të jetë i tillë.Ajo ishte e vetëdijshme për këtë dhe nuk ia fshehu atë.
I vetëdijshëm ishte edhe ai.
EMMA E KUQE – EMMA GOLDMAN
Zakonisht imazhi i revolucionares, prijëses së lëvizjes punëtore (megjithëse asnjëherë në radhët e para), paraqitet si një qenie me kah të caktuar nën hijen e së cilës vazhdimisht mbesin guximi, avantura e këmbëngultësia gjersa me përkushtimin e e pakusht ndaj partisë së vet del në pah dëgjueshmëria si vlerë e themeltë e saj me të cilën qitet anash origjinaliteti i dukshëm i ideve. Historia e lëvizjes punëtore e ngrit lart ate si të persekutuar duke paraqitur njëkohësisht ,me ngjyrat më të zymta jetën e saj të përshkuar nga një mori vuajtjesh me të cilat përballet stoikisht e papërkulshëm para armikut klasor. Ajo është nënë, motër, shoqe (nganjëherë shoqe edhe në kuptimin e bashkëshortes), por kurrë edhe dashnore.Gëzimi i jetës mbetet tabu.
Jeta e femrave luftëtare për të drejtat e puëtorëve, me të vërtetë ishte e rëndë, por, megjithatë, edhe ato, së paku për ndonjë moment përjetuan ngrohtësinë e rrezeve të diellit.
Në kundërshtim me krejt këtë skemë është shembëlltyra e Emma Goldman-it, e cila në histori hyri si njëra nga personalitetet e krahut të majtë radikal të lëvizjes punëtore amerikane. Ajo lindi në vitin 1869 në një familje të varfër ebreje që jetonte në Rusi. Në moshën tetëmbëdhjetëvjecare, bashkë me motrën shkoi në SHBA dhe në këtë mënyrë shpëtoi nga tirania qe ushtrone në shtëpi babai i saj i vrazhdë dhe nga ndjekjet që bëri policia pas vrasjes së mbretit Aleksandri II.
Ajo u vendos në Rochester (shteti i Nju Jorkut ) dhe gjallëroi duke punuar nga dhjetë orë në ditë në një fabrikë tekstili, madje për dy dollarë e gjysmë në javë. Amerika e dëshpëroi shumë shpejt. Jo shumë kohë pasi që arriti këtu u martua me imigratin Jacob Kershnerin.
Edhe më shpejt u dëshpërua me jetën bashkëshortore.E grishur nga zëri i revolucionit shumë shpejt u vendos në Nju Jork.
Dënimi me varje i pesë anarkistëve të Çikagos në vitin 1887 orientimin e saj të luhatshëm definitivisht e çoi drejt anarkizmit (konstantën e jetës së vet e përmblidhte me fjalët «kryesisht në kryengritje») dhe që atëherë jeta i kaloi në vorbullën e mendimit dhe aksionit radikal në Europë dhe Amerikë.
Alix Kates Shulman, autorja e përmbledhjes biografike Në barrikada. Jeta anarkike e Emma Goldmanit, atë e përshkruan si «një anarkise me rreze tërheqëse magnetike, feministe, aktiviste radikale, oratore, shpëtimtare, pacifiste, teoriciene, ithtare e lisisë në dashuri dhe si nxitëse të çrregullimeve».
Emma Goldman, me fjalimet e veta të gjithanshme, së shpejti arriti popullaritet të madh. Ajo kishte një talent të rrallë që me këto fjalime të godasë mu thelbin e çështjes: ligjëratat për ateizmin ua mbate besimtarëve anglikanë, për lirinë në dashuri u fliste moralistëve etj. Në fjalimet dhe në tekstet e veta të botuara në revistën Mother Earth (Toka Nënë) të cilën e botoi dhe e redaktoi ndërmjet viteve l906 dhe 1918, rrëzoi përtokë të gjitha shënjtëritë e deriatëhershme të pranuara nga shoqëria borgjeze.
Sa më të mëdha që ishin pengesat, aq më mirë e kam ndjerë veten, pati shkruar Emma Goldman
Jeta e saj politike përshkohej nga një varg shpresash dhe zhgënjimesh, duke filluar që nga arritja në portin amerikan e deri te përvojat në Bashkimin Sovjetik dhe tradhtia e anarkistëve në luftën qytetare të Spanjës. Gjatë kohës së histerisë antibolshevike në SHBA, bashkë me një grup të anarkistëve, në vitin 1919 e deportuan në BRSS. Si shenjë paralajmëruese të ngjarjeve që do të pasonin ajo i konsideroi cungimin e lirisë së fjalës dhe paraqitjen e elitizmit partiak. Atëbotë shkroi:
Triumfi i shtetit do të thotë disfatë e revolucionit.
Por, parashikimet e tilla, si dhe idetë e saj mbi decentralizimin, në kohën e romansës në marrëdhëniet e lëvizjes punëtore me centralizmin gjatë viteve të errëta të stalinizmit,deri sot mbetën të panjohura.Në vitin 1922 u largua nga BRSS dhe njëzet vjetët e ardhshme i kaloi duke shkruar dhe duke vepruar politikisht në Europë. Kurrë nuk iu nënshtrua puritanizmit revolucionar sepse në të shihte hijen e Vëllait të Madh.
. Cenzura e shokëve të mi tek unë ndikoi njësoj si ndjekjet policore: më forcoi më shumë sigurinë në vetvete.
Njëra nga deklaratat e saj më të popullarizuara, me të cilën i «tërboi» shokët e vet të «të devotshëm dhe të paprishur» të cilët ia shihin për të madhe që nuk po heq dorë nga një banalitet i tillë, siç është vallëzimi në kohën kur përgatitet revolucioni proletar i përbotshëm është sa vijon: (sot e kësaj dite në SHBA shiten bluzat me këtë citat:
Nëse nuk guxoj të vallëzoj ky nuk është revolucion i imi ).
Feminizmi i Emma Goldmanit i shkon më shumë për shtati feminizmit të viteve të shtatëdhjeta, sesa senzibilitetit të kohës së saj. Në vlugun e luftës më të ashpër për të drejtën e votës edhe për gratë ajo kritikon argumentin absurd se me vetë pjesëmarrjen e grave në votime arrihet një hap i madh cilësor në jetën politike
Ajo kritikon botëkuptimet e ngushta lidhur me emancipimin e gruas:
Ato (gratë përparimtare) kanë menduar se nuk iu duhet tjetër përveç mbrojtjes nga tirania e jashtme, por për zhvillimin dhe jetën shumë më të dëmshëm janë tiranët e brendshëm, pohon në eseun Tragjedia e emancipimit të gruas. Botëkuptimi redukcionist i emancipimit ( sipas formulës: çlirimi ekonomik + çlirimi politik) është tepër i ngushtë për të përfshirë dashurinë dhe ekstazën e pafund që përmbajnë ndjesitë e thella të femrës së vërtetë – dashnores dhe nënës plotësisht të lirë.
Bashkëshortësia, sipas Emma Goldmanit, në rend të parë është një aranzhman ekonomik, një kontratë për sigurim që në shumë aspekte është më
i pavolitshëm se polisa e thjeshtë e sigurimit, sepse sipas kësaj kontrate, gruaja preminë (burrin) e paguan me humbjen e emrit, intimës dhe vetërespektit të vet. E dashuria, përkundrazi, «nuk ka nevojë për mbrojtje sepse ajo e mbron vetveten».Dashuria e lirë dhe amësia e lirë – këto janë idealet e Emma Goldmanit. Fushatën për kontrollin e lindjeve e filloi disa vjet para Margaret Sangerit – pionieres së lëvizjes për kotracepcion në SHBA. Në vitin 1916 e burgosën për arsye se haptas i mësonte gratë se si përdoren mjetet kotraceptive ( me parullën: «Gra, duhet të zgjeroni njohuritë e jo amën e fëmijëve»), por, sapo e liruan nga burgu, menjëherë filloi të njëjtat ligjërata.
Autobiografia në një mijë faqe, Të jetosh jetën tënde (1931) është shembull i vetërefleksionit të frymëzuar dhe autoironik, por njëkohësisht edhe dokument i kohës dhe i marrëdhënieve ndërnjerëzore në lëvizjen punëtore revolucionare. Në këtë libër mësojmë për dashuritë e shumta të Emmës, ndër to edhe për «shokun» e saj shumëvjeçar Alexander Berkman, prijësin e anarkistëve amerikanë.
Pak para vdekjes, në moshën gjashtëdhjetepesëvjeçare, revolucionarja e palodhshme përjetoi një lidhje të re të dashurisë me një mashkull tridhjetegjashtëvjeçar në Kanada. Me te përjetoi «harmoninë e plotë të ideve (…) dhe plotësimin e tërësishëm të shpirtit tim femëror». Sa qe gjallë (vdiq në vitin 1940) vazhdimisht ishte në luftë, vazhdimisht shtronte pyetje të ndryshme dhe vazhdimisht dashuronte.
TRE REVOLUCIONET E GIUSEPINA MARTINUZZIT
A do ta ndriçojë ndonjëherë fama edhe varrin tim?
As çaj kokën për këte.
Tanimë është zgjidhur çështja e autorësisë së sonetit Genio, shkruar nga Giuseppina Martinuzzi në vitin 1890. Varrimi i kësaj atifashisteje militante më 25
shkurt të vitit 1925 në Llabin, u shndërrua në një manifestim protestues të proletariatit të Istrës kundër regjimit fashist. Prapa kufomës së stolisur me «lule simbolike të çlirimit social» në një kolonë të gjatë u rreshtuan shumë xehetarë të Llabinit me fenerë në duar, qytetarë dhe fshatarë nga fshatrat përreth, si dhe prefekti bashkë me këshilltarët komunalë.
Jeta e gjatë dhe pjesëmarrja në të gjitha ngjarjet politike të Istrës në gjysmën e dytë të shekullit IXX dhe në çerekun e parë të shekullit XX, krahas personalitetit të saj të jashtëzakonshëm, bënë që Giuseppina Martinuzzi të sigurojë një vend të merituar në histori. Ndryshe nga jeta e shumë femrave të tjera që luajtën rol të rëndësishëm në lëvizjen punëtore në këto anë, jeta dhe veprimtaria e saj janë hulumtuar jashtëzakoisht mirë nga literatura historiografike.
Ajo lindi me 14 gusht 1844 në një mjedis intelektual të këtij qyteti të vogël dhe fëmijërinë e kaloi në një «mirëqenie të mërzitshme». Që në moshën dymbëdhjetëvjeçare filloi të shkruajë vjersha, por në opinion për herë të parë u paraqit në vitin 1869 me një baladë të botuar në revistën “La donna e la civita”. U përcaktua për profesionin e mësueses dhe kështu në vitin 1873 e hasim në Shkollën profesionale të femrave në Labin. Pas mbarimit të shkollës, 32 vjet punoi si mësuese nëpër Istër dhe Triestë. Ishte autore e disa teksteve të rëndësishme metodiko-pedagogjike.
Giuseppina Martinuzzi u formua në periudhën e lulëzimit të vetëdijes kombëtare të italianëve të Istrisë. Prijësi kombëtar Tomaso Luciani, mik i shtëpisë dhe kumbar i Giuseppinës ka ndikuar dukshëm në formimin e saj, madje edhe gjatë kohës kur ai ishte i burgosur në Veneci.
Megjithatë,ndryshe nga përfaqësuesit e tjerë të shumtë e me ndikim në lëvizjen e atëhershme iredentiste italiane, liberalizmi naional i Giuseppina Martinuzzit asjëherë nuk kishte ngjyrime antisllave. Prej vitit 1877 u jep mësim nxënësve nga lagjet punëtore të Triestës. Këtu fillon të anojë kah rryma e lëvizjes kombëtare me ngjyrime humaniste- majtiste, garibaldiste ( republikane). Kjo rrymë qysh me 1869 themeloi Shoqatën Punëtore të Triestës (SHPT) me qëllim që të tubojë punëtorinë rreth vetes. Në fillim të viteve të nëtëdhjeta, kjo shoqatë ishte fidanishte e grupeve të cilat marksizmin e përqafojnë në planin ideologjik dhe organizativ. Transformimi i Giuseppina Martinuzzit nga një nacionaliste italiane në luftëtare internacionaliste për të drejtat e punëtorisë zgjati me vite
Siç shkroi më vonë, «mu për arsye se punova si mësuese, arrita të bëhem edhe socialiste». Punoi edhe si sekretare e SHPT, udhëhoqi Seksionin për gra si dhe Seksionin për arsimim të popullit që vepronin pranë kësaj shoqate. Në këtë kohë publikoi shumë shkrime. Në vitin 1888 themeloi revistën e vet “Pro patria”.
Pas dy vjetësh revista pushoi së dali, për shkak të presionit të organeve austriake të pushtetit dhe për shkak se u konfrontua me parimet e nacionalizmit ekstrem italian. Si redaktore, ajo u detyrua të përballojë rezistencat e fshehura dhe të hapura të rrethit (« janë xhelozë ndaj veprimtarisë patriotike të një femre», pati shkruar më vonë). Kur iu shmang burive të nacionalizmit, e shpallen edhe tradhtare.
Librin me prozë lirike “Semprevivi” ( Qindfaqëshi) ua kushtoi xehetarëve labinas.Vitin e ardhshëm e lëshoi vendin e sekretares së SHPT dhe iu bashkua Partisë Socialdemokrate të Italianëve, që sapo ishte formuar në Austri. Në atë kohë lexon me përkushtim veprat e klasikëve të marksizmit. E sulmojnë edhe më fuqishëm. Gazetat përparimtare e cilësojnë si «idol i punëtorëve».
Në vitin 1905 themeloi Seksionin Socialist të Grave: punëtoret që i tubon rreth vetes i arsimon dhe i nxit për pjesëmarrje të barabartë në lëvizjen punëtore.
Duke u rreshtuar në krahun e majtë të Partisë Socialiste, pas themelimit të Partisë Komuniste të Italisë (1921), bëhet njëra nga themelueset e saj. Ajo u vu në ballë të Seksionit Komunist të gruas. Megjithqse nuk merrr pjesë drejtpërdrejtë në kryengritjen e xehetarëve labinas (në vitin 1921 ajo tanimë ishte në moshën 77 vjeçare) ndikimi dhe popullariteti i saj ishte aq i madh, sa e ftuan që të bëhet kumbareshë e flamurit të Republikës së Labinit.
Secila kohë ka mënyrën e vet të leximit të personaliteteve të ndryshme historike. Një studim i Giacoma Scotti-t (Fara e Istrisë revolucionare. Jeta dhe vepra e Giuseppina Martinuzzit, ‘ mësueses së kuqe’, Rijekë, 1979) është lavdëruar si demistifikim i klisheut socrealist me të cilin qe lënë nën hije periudha gjysmëshekullore e evolucionit politik të Giuseppina Martinuzzit (P. Strçiq). Ajo nuk u ngrit vetëm mbi prejardhjen e vet kombëtare dhe klasore. Me vetë paraqitjen e saj i tejkaloi kufizimet që vinin nga përkatësia e saj gjinore, por u shqua edhe me luftën këmbëngulëse për të drejtat e gruas, veçanërisht të grave më të shtypura, – punëtoreve. Revolucionit të tretë të Giuseppina Martinuzzit deri tani historianët nuk i kanë kushtuar vëmendjen e merituar. Veprimtaria e saj si aktiviste e lëvizjes së gruas në një periudhë kohore një çerek shekulli dhe shkrimet që kanë tematikë çlirimin e gruas, ende presin mirënjohjen e duhur, shikuar nga qasja e sotme ndaj pozitës së gruas. Qysh me referatin lidhur me lëvizjen e gruas, që mbajti në Kongresin Rajonal të Socialistëve Italianë në Pulë më 1899, Giuseppina Martinuzzi vazhdimisht manifestoi një ndjeshmëri jodoktrinare ndaj ekzistimit të antagonizmave gjinore ndërmjet femrave dhe meshkujve proletarë. Duke e shpjeguar eksploatimin e dyfishtë të gruas dhe punës së gruas ajo hedh poshtë akuzat për konkurrencë jolojale dhe demaskon shtypjen klasore të gruas.
Proza dhe poezia e saj lirike, si dhe eseistika politike me elemente të shprehjes letrare romantike dhe realistike, dëshmojnë se ajo, kur duhet, di të ngritet edhe mbi përkatësinë e vet gjinore, kombëtare dhe klasore…Rrjedha e këtyre tri revoluciuoneve të Giuseppina Martinuzzit nuk ishte edhe aq e lehtë. Por pamja nga varrimi që iu bë në Labin dëshmon për realizimin e pëhershëm të synimeve jetësore të saj.
PREJ VETMISË DERI TE FAMA: MARGARET MEAD
Shtruarjen e pyetjes se ç’është jo që «u mungon» femrave që,- me disa përjashtime të rralla,- të arrijnë kulmet e karrierës shkencore, kritika bashkëkohore feministe lidhur me mospjesëmarrjen dhe diskriminimin e femrës në jetën shkencore, e kthen në kah të kundërt. Në vend që të shtrohet ashtu, tani shtrohet çështja se përse femra në përgjithësi mbetet larg agazhimit shkencor.
Përgjigjet kësaj pyetjeje janë të ndryshme. Feministet kanë vërejtje ndaj shkencave natyrore dhe teknike, sepse manifestojnë një indiferentizëm të dukshëm ndaj pasojave që mund të ketë aplikimi i zbulimeve të tyre në jetën e individit por edhe të shoqërisë, e madje edhe në vet ekzistencën e njerëzimit. Realiteti i vrazhdë në sistemin e avancimit, zakonisht mbështetet në lidhjet dhe njohësit sipas vijës mashkullore. Ngarendja pas rezultateve, shkencëtareve nuk u lë kohë (e as hapësirë) të lirë për jetë private dhe familjare…
Por, antropologjia /etnologjia kulturore, në anën tjetër, gëzon reputacionin si tërheqëse për femrat. Kështu është sigurisht për arsye se këtu ndërlidhet synimi për të hulumtuar detajet me njohjen e tërësisë së një kulture. Këtu studiohen si njësoj të rëndësishme, si trupi i njeriut, gjuha, doket dhe ritet, kultura materiale, por edhe religjioni. Ndryshe nga eksperimenti në kushtet laboratorike, që hulumtuesit i krijon iluzionin se është duke sunduar mbi situatën, hulumtimi i njerëzve dhe i mënyrës së tyre të jetës nga shkencëtari kërkon aftësinë për t’u bërë pjesë e situatës. Përveç kësaj, tanimë ekiston mendimi se antropologjia si profesion është më e afërt për femrat. Për krijimin e një mistifikimi të tillë sigurisht se më së shumti ka ndihmuar karriera spektakulare e Margaret Mead (1901-1978).
Kah fundi i marsit të vitit 1925 si vajzë njëzetetrejeçare, e dashuruar në tregimet romantike të R. L. Stivensonit lidhur me detrat jugore, ajo shpesh qëndronte pranë kuvertës së anijes së udhëtarëve që rrëshqiste në ujërat e ngrohta të portit plot gjallëri Pago-Paga. Porti ishte përplot anije të flotës pacifiste amerikane që ishin ankoruar këtu. Aaeroplanët fluturonin mbi portin përplot anije, ndërsa në të njëjtën kohë dëgjohej edhe muzika nga orkestri i marinës. Margaret Mead, mu në këtë mjedis mori me qira një dhomë në atë hotelin e rrëzbitur të cilin Somerset Maugham e përshkruan në njërin nga tregimet e veta. Kështu filloi qëndrimi i saj nëntëmujor në një atmosferë të tillë që si rezultat solli bestselerin e parë antropologjik “Pjekuria në Samoa” (1928) dhe famën botërore të autores së tij.
Antropologjia ishte vetëm njëra nga fushëveprimtaritë tërheqëse të studentes nga Universiteti femëror elitist Bernard, të cilën koleget e veta e kujtojnë si një projektil përplot energji, inteligjencë dhe kërshëri që është në prag të lansimit drejt lartësive qiellore. Ajo pati vendosur që në jetë të arrijë «diçka të madhe»- e çka, nuk ishte fort e rëndësishme. Bashkë me shoqet nga universiteti Bernard ishin të gatshme për eksperimentime me të gjitha idetë e reja. Krahas shkallës solide të arsimimit për këtë gjeneratë të femrave ishte e afërt edhe psikoanaliza edhe feminizmi, por edhe idetë (dhe praktika) e lirisë seksuale. Ato shkaktuan skandal publik, kur në pesëvjetorin e Revolucionit të Tetorit u paraqitën në mesin e studentëve me qirinje dhe flamuj të kuq, duke kënduar «Internacionalen». Ato e përqeshnin virgjërinë dhe kultivonin «miqësitë e thella dhe kreative të femrave» (që nuk përjashtonin as afërsinë seksuale) dhe me krejt qenien ishin pjesëmarrëse të boemisë intelektuale njujorkase. Hapjen ndaj çdo gjëje të re në një mënyrë e simbolizonte vetë antropologjia. Kjo shkencë e re, sipas fjalëve të Margaret Mead, në vitet e njëzeta ofroi përgjigje për kontradiktat e botës bashkëkohore ndërmjet «argumenteve të marra të shek.XIX, të bazuara në superioritetin etnocentrik»- izolacionizmit, moralit viktorian e ksenofobisë dhe udhërrëfimeve të reja që i trasuan Marx, Freud, Havelock Ellis dhe mësuesit e tij, antropologët e shquar Frany Boas dhe Ruth Benedict.
Thuhet se Freudi, duke iu përgjigjur pyetjes së një bashkëqytetari se çfarë duhet të bëjë një person normal për të bërë një punë të mirë, u përgjigj: liebën und arbeiten ( të dashurojë dhe të punojë). Margaret Mead në të dy këto aspekte ishte e jashtëzakonshme. Ajo botoi 28 libra dhe 181 punime shkencore, si dhe një mori shkrimesh dhe kolumnash, të botuara nëpër gazeta të ndryshme, si dhe paraqitje të shumta në televizion. Sa i përket dashurisë, megjithëse e imët dhe jo shumë e bukur (sa i përket pamjes së saj mund të thuhet se në vitet e rinisë kishte një fytyrë të ngjashme me atë të Mick Jaggerit) ajo gjatë tërë jetes ishte tërheqëse për meshkujt. Ndjenja e saj për dashurinë ishte e fuqishme edhe në vitet e fundit të jetës, pohon autobiografja e saj Jane Hov ( “Margaret Mead A life, `1984) në bazë të pohimeve të shumë dëshmitarëve të intervistuar. U martua tri herë, e do të martohej përsëri, sikur të mos kishte pasur do punë të tjera më të ngutshme. Burrin e parë nga ditët studentore e la, pasi rrugës tek po kthehej në shtëpi nga Samoe u njoh me djaloshin brilant Re Fortuna nga Zelanda e Re. Me të u martua gjatë rrugës për Guine të Re, ku po udhëtonin për punë hulumtuese. Nga kjo ekspeditë Margaret u kthye me shënimet për librin e ri, gjithashtu bestseler (Rritja në Guine (1930). Nga ekspedita e dytë së bashku me Re Fortunën u kthye me shënimet nga të cilët doli libri tjetër Gjinia dhe temperamenti në shoqëritë primitive (1935), si dhe me kandidatin për burrë të tretë, antropologun Gregory Bateson. Martesa me Batesonin, me këtë pjesëtar të aristokracisë angleze dhe të establishmentit akademik të vendlindjes së tij Cambridge-it zgjati më shumë dhe solli në jetë vajzën e vetme të Margaret Meadit. «Ajo imponoi tempo të tillë, sa që unë më nuk munda ta ruaj hapin me të»,u ankua Batesoni pas shkurorëzimit me Margaretën.
Hiperaktiviteti në punë dhe zhvillimi intelektual në korelacion me preokupimet dhe problemet e kohës së vet, sollën popullaritetin në përmasa botërore të kësaj shkencëtareje. Qysh në librat e saj të para kërkonte dëshmitë për teorinë e mentorit të vet Boas mbi determinizmin kulturor, pra për teorinë e cila dallimet ndërmjet kulturave dhe sjelljeve të njerëzve nuk i shpjegon me prirjen «natyrore», por me ndikimin e kushtëzuar nga tradita kulturore.
Veprat me të cilat civilizimit perëndimor i bëhet një kritikë implicite, duke tërhequr vërejtjen për «jonatyrshmërinë» e konkurencës, të bashkësisë së vogël familjare, të edukimit të rreptë të fëmijëve, zgjuan interesim të gjrrë e të jashtëzakonshëm. Duke dhënë argumente për tezat e tyre, ajo u bë aleate e ideve dhe lëvizjeve të ndryshme përparimtare – dr.Spock (argumentet për edukimin joautoritar të fëmijëve), feminizmit (rolet e gjinive mësohen më vonë dhe nuk janë të lindura), ekologjisë, kontrakulturës së rinisë në vitet e gjashtëdhjeta (ajo u angazhua publikisht për legalizimin e pirjes së marihuanës, vazhdimisht kritikoi dhe sulmoi represionin seksual etj).
Raportet e veta nga shoqëritë «ekzotike» i plotësonte duke i krahasur me kulturën bashkëkohore amerikane dhe kështu në raportet e saj vërehet se ajo nuk është thjesht vetëm vëzhguese e ndryshimeve shoqërore.
Thuhet se Ruth Benedict për nxënësen dhe mikeshën e vet ka thënë: «Ajo nuk e ka ndër mend të bëhet antropologia më e mirë, por vetëm antropologia më e njohur». Ky vlerësim, padyshim i drejtë, ndoshta përmban edhe një dozë të qortimit të mësueses, sepse nxënësja nuk shkoi gjurmëve të saj. Deri në fund të jetës ishte e punësuar në muzeun më të madh amerikan American Museum of Natural History dhe megjithëse mbajti ligjërata në të gjitha universitetet më të shquara të kohës, ajo nuk u kufizua vetëm në karrierën shkencore akademike. Bindjen për diskriminimin e gruas në një mjedis të tillë shoqëror ia forcoi edhe më shumë rasti i vetë Ruth Benedictit, të cilës iu deshën plot 25 vjet pune në Univesitetin Columbia që të marrë titullin e profesorit te rregullt, madje, pak muaj para se të vdiste. Edhe sot e kësaj dite, në shkencën të cilën Margaret Mead e bëri të afërt me publikun më të gjerë në SHBA përqindja e femrave të papunësuara , me gjithë titujt e doktorit të shkencës, është më e larta (40,5 %). Në mjediset ku shimica e etnologëve janë femra, ai profesion ai ka status të ulët shoqëror.
Ashtu si pranvera që nuk vjen vetëm me një dallëndyshe, ashtu as fama e Margaret Meadit nuk mund t’u garatojë femrave trajtim të barabartë në profesion. Ajo është vetëm udhërrëfyese.
ZOT I VETVETES: MARGARET SANGER
Margaret Sanger (1879-1966), si çupëz e vogël nga paralagja e punëtorëve që shtrihej nën hijen dhe pluhurin e fabrikave të pista, shpeshherë vështronte nga distanca bregoret e blerta ku fsheheshin vilat e bukura dhe ku mund të vëreheshin «nënat që me burrat e vet para muzgut luanin krocket dhe tenis» e që dukeshin aq të freskëta e të reja, të pudrosura e të veshura me ato fustanet e bukura» dhe duket se që atëherë pati vendosur: herdokur, atë botë do ta pushtoj. Nëna e Margaretës kundërmonte në qumështin që në kujtimet e saj nuk pushoi së rrjedhuri gjatë tërë jetës: ajo ishte fëemija i gjashtë nga njëmbëdhjetë fëmijët, të cilët, megjithëse të mirëseardhur, familjes vetëm ia shtuan varfërinë. Margareta e deshi familjen e vet, por me gjithë qenien e urrente atë qytezë të pluhurosur industriale, banaliteti i së cilës për pak nuk ia shoi ambiciet e saj. Pasi e hetuan talentin e çupës së re, dy motrat më të mëdha sakrifikuan disa kursime të veta modeste dhe motrën e vet e dërguan në shkollë. Duke lënë shtëpinë në moshën trembëdhjetëvjeçare, ajo u nis në rrugën drejt karrierës së shkëlqyeshme si njëra nga aktivistet e pakta feministe me prejardhje nga klasa punëtore, duke u bërë edhe themeluese dhe prijëse karizmatike e lëvizjes për kontrollimin e lindjeve.
Në kundërshtim me klishetë e zakonshme, edhe në shoqëritë tradicionale femrat kishin një shkallë të konsiderueshme të kotrollit mbi trupin e vet dhe mbi reproduksioni. Edhe në viset tona janë të njohura gratë e specializuara të cilat «ua gjejnë çaren» atyre që duan «të mbulojnë marren». Gjinekologu më i madh në antikë Soranosi nga Efezi (98-138 p.e.sonë) në shkrimet e veta përmend një vistër mjetesh kontraceptive, të cilat e asgjësojnë spermën në vaginë. Mjetet e përgatitura në atë mënyrë ishin kontracepcioni më i përhapur deri në shek. XVI, kur paraqitja e epidemisë së sifilisit në Europë e nxiti zbulimin e paraardhësit të pëlhurtë të prezervativës së sotme. Fjala condum për herë të parë haset e shkruar në vitin 1706 dhe besohet se dr. Condum ka qenë mjek në oborrin mbretëror të mbretit Charles II . Condumi, krahas shpuzës vaginale, ishte mjeti kontraceptiv më i përhapur në shek.XVIII. Me zbulimin e vulkanizimit të gomës në vitin 1840, kondomi (prezervativ) u bë mjeti mbrojtës më i sigurt dhe filloi të shitet në rrugët e Londrës dhe të qyteteve të tjera. Megjithatë, shumë meshkuj nuk kishin qejf të humbnin kohën me to, andaj gratë, të pambrojtura nga shtatzënitë e padëshirueshme, edhe më tej vazhduan të abortojnë, duke sjellë si pasojë, jo rrallë, edhe vdekjen e tyre.
Në gjysmën e parë të shek. XIX, kur profesioni i mjekut, që ishte në rritje të vazhdueshme, arriti t’i qërojë hesapet me «gratë që dijnë të bëjnë çare», -Charles Knovlton botoi në Nju Jork një doracak (pa emër të autorit, pra anonim) të cilit i vuri një titull poetik Frytet e filozofisë. Duke iu drejtuar grave, pësimet e të cilave i kish parë vetë gjatë përvojës së vet si mjek dhe të cilat e kishin prekur thellë, ai në një mënyrë të kapshme për masën e gjerë e shpjegoi funksionimin e trupit të njeriut, aktin seksual dhe i përshkroi deri në hollësi mënyrat dhe teknikat për pengimin e shtatzënisë. Ai preferoi shpëlarjen e vaginës me preparate bimore 5 deri 10 minuta pas marrëdhënieve seksuale. Shpërndarjen e librit së shpejti e ndaluan, ndërsa daljen e tij në duar të lexuesve “Daily Telegraph” e përcolli me konstatimin:
«Ndërmjet këtij libri të mbrapshtë dhe ushqimit të helmuar nuk ka kurrfarë dallimi». Për ndihmën që ia dha kënaqësisë së femrave dhe shëndetit të tyre, dr. Knovlton u shpërblye me tre muaj burg. Gjatë kohës sa ishte në punë të detyrueshme në burg, libri i tij u bë bestseler dhe botimi i parë u shit shumë shpejt me gjithë tirazhin prej 125.000 ekzemplarësh. Pas këtij libri, së shpejti u paraqit edhe doracaku i Charles Drysdalea “Fizika,religjioni seksual dhe natyror” (1855), në të cilin autori e vë theksin mbi teknikën e llogaritjes së ditëve të pafrytshme (që në këtë përpjekje pionere është një llogari e pasaktë), teknikë kjo që edhe sot e kësaj dite, veçanërisht në mesin e grave religjioze është mjaft e popullarizuar (gojëkëqinjtë e quajn edhe «rulet vatikanas»). Henry Allbut mori guximin të shkruajë në vitin 1886 librin “Doracak për bashkëshorten”, në të cilin ai preferon të ashtuquajturin kapuç holandez, paraardhësin e diafragmës së sotme, por mëkatin e pagoi më përjashtimin nga shoqata e mjekëve. Libri i tij, megjithatë, u shit në tirazh prej 390.000 ekzemplarësh.
Të gjitha këto, megjithatë, ishin vetëm përpjekje të vetmuara individuale. Propagandën e kontracepcionit e pengonin ligjet për mbrojtjen e gjoja rendit shoqëror, si dhe ligjet e hekurta të profesionit të mjekut. Këtyre ligjevem, Margaret Sanger u shpalli luftë – dhe në këtë luftë ngjadhënjeu. Ajo nuk i zbuloi mjetet kontraceptive, madje nuk ishte as njëra nga ithtaret e para të tyre, por ajo organizoi lëvizjen femërore për kontracepcion gjatë dhjetvjetëshve të parë të shek.XX. Përkundër apatisë, madje edhe armiqësisë të feministeve të atëhershme, ajo bëri që kontracepcioni të bëhej çështje e feminizmit. Ajo konsideronte se lufta e grave për të drejta të barabarta apo për arsimim më të mirë, nuk sjell shumë levërdi nëse gruaja nuk mund ta kontrollojë në rend të parë trupin e vet. Kontracepcioni është ai «çelësi i tempullit të lirisë», theksonte ajo. Ishte njëkohësisht njëra nga feministet më të urrejtura, sepse e demistifikoi si e keqe e pashmangshme: si obligim apo si mjet i thjeshtë të reprodukimit. Gruaja që mund të kënaqet pa u frikësuar nga dënimi në sytë e disave dukej edhe më e rrezikshme se gjarpëri parahistorik.
Zanatin e motrës medicinale, Margareta e mësoi duke punuar për tre vjet si shegërte në disa spitale amerikane të lëna pas dore. Pak para përfundimit të shkollimit u paraqit princi i saj, arkitekti me perspektivë, Viliam Sanger.Ai e mori për dore dhe e çoi në shtëpinë e vet të bardhë mbi atë bregun e ëndërruar të fëmijërisë, por Margareta së shpejti e kuptoi se kjo metaforë e ngritjes nuk i përmbush synimet e saj të fëmijërisë.Andaj, së shpejti u vendosën në qendër të Nju Jorkut – në Grenvitch Village. Së shpejti u bënë anëtarë të Partisë Socialiste, ndërsa Margareta iu kthye profesionit të motrës medicinale dhe filloi të vizitojë lagjet e varfëra të punëtorëve. Përpara i dilnin vazhdimisht pamje të tmerrshme: nga dhjetë veta në një dhomë, pa ushqim dhe pa të holla për të ushqyer fëmijët e shumtë. Të shtuneve, para vendeve ku bëheshin abortimet me çmime më të lira renditeshin në rreshta të gjatë të pritjes gratë nga këto kuarte të varfëra. Shumë nga ato e pësonin keq dhe nuk e pritnin as të shtunën e ardhshme. «Pasanikët i dinë të gjitha truket, e ne dijmë vetëm të lindim» – i ankoheshin këto gra motrës medicinale. Nga padituria, ato qeshnin me fjalët e saj, kur përpiqej t’u mësonte për përdorimin e coitus interruptusit apo kondomit. Duke u ballafaquar me refuzimet e feministeve më të shquara, të cilat atëbotë preokupim kryesor kishin luftën për të drejtë të votës, Margareta drejtohet kah socialistët dhe kërkon përkrahje prej tyre. Filloi me ligjërata në Komisionin shëndetësor të Partisë Socialiste, nga të cilat doli një seri artikujsh, si dhe broshura “Kufizimi i familjes”, e cila u dedikohej punëtorëve. Margareta bëri një agjitacion të palodhshëm, edhe nëpërmjet revistave që botoi e redaktoi vetë Gruaja e revoltuar (1914) dhe Revista për kontroll të lindjeve (1915). Kur ia doli t’i mposhtë rezistencat e ndërmarrjeve të shtypit («Kjo është punë për Sing-Sing, zonjë e dashur»), arritën ndalesat nga policia. Bashkë me motrën dhe një shoqe, në vitin 1916 themeloi Këshillimoren për kontracepcion (nuk arritën të sigurojnë asnjë mjek që do të punonte aty). Vetëm gjatë ditëve të para të punës, 500 femra shkuan për të kërkuar ndihmën e tyre, por pastaj në Këshillimore ndërhyri policia dhe i arrestoi të tria. Megjithatë, as kjo nuk e ndali dot lëvizjen për kontracepcion.
Margaret Sanger është ndër revolucionaret e rralla që përjetoi jetësimin e idealeve të veta. Në vitin 1937 u rregullua me ligj e drejta për këshilla për kontracepcion. Madje u themelua – ç’ironi ! – Komiteti për kontracepcion pranë Shoqatës amerikane të mjekëve. Duke trashëguar pasurinë e burrit të vet të dytë, ajo themeloi qendrën hulumtuese, e cila financoi zbulimin e «spirales» (IUD) dhe të pilulës hormonale kontraceptive më 1959.
Margaret nuk ishte as modeste as e tërhequr. Përkundrazi, i pëlqente të jetë në qendër të vëmendjes dhe nuk ua falte atyre që i konsideronte se i ka rivalë. Në histori do të hyjë si feministe. Por, biografia e Margaret Sangerit është tipike për femrën e cila në botën ku mbisundonijn meshkujt, ka, jo vetëm ambicie, por edhe aftësi që, megjithëse duke u nisur nga fillimet më se modeste, të arrijë majat e suksesit. U detytua të përballojë bashkëpunime dhe aleanca të ndryshme, shpeshherë të pakëndshme – duke filluar nga qarqet politike radikale e deri tek ato më konzervative (disa nga mjekët të cilët filluan t’i pranojnë idetë e kontrollit të lindjeve ishin eugjenikë dhe racistë të mëdhenj) e deri te burrat e vet (të pasur). Luftoi për çështjen e gruas, por nuk kishte durin ndaj kundërshtareve të veta potenciale. Por, një gjë është e sigurtë dhe e qartë: vepra të cilën na e la trashëgim Margaret Sanger na përkujton se kontrolli i lindjeve e ndihmon cilësinë (e jo vetëm «sigurinë») e jetës seksuale dhe se vetëm shtatzënia e bërë me dëshirë dhe vetëdije e meriton të quhet e tillë.
HUMBËSET GJENIALE Të GJENIVE:
MILEVA MARIQ-EINSTEIN, SYLVIA PLATH
Sot e kam ndër mend të shkruaj për Mileva Mariq-Einsteinin (1875-1948), për gruan e cila ka mundur të hyjë në historinë e shkencës si matematiciene brilante, por që jetën e vet e përfundoi si ish bashkëshorte anonime dhe e harruar e një gjeniu.
Por, njëkohësisht, duke shfletuar një kalendar të femrave të shquara konstatova se më l999 do të mbushen 36 vjet prej ditës kur poetja e lodhur nga jeta, Sylvia Plath (1932-1963), në moshën 36 vjeçare e futi kokën në furrën me gasbutan dhe kurrë më nuk u zgjua.
Poete dhe matematiciene, njëra amerikane në ekzil në Angli e tjetra serbe në ekzil në Zvicër; dehja enigmatike e poezisë kundruall lehtësisë së pafundme në zbërthimin e botës abstrakte të formulave matematikore – dhe një ngjashmëri e pabesueshme. Mu kjo ngjashmëri më ndihmoi që të lirohem nga dilema se cilën nga ato ta pasqyrojë sot në shëmbëlltyrat e femrës në histori. Të dyja ato ranë viktimë e lidhjeve tepër të rënda (a thua edhe të paqëndrueshme) ndërmjet kreativitetit (të gruas) dhe bashkëshortësisë.
Duket se mënyra e vetme e interpretimit të bashkëshortësisë është se kemi të bëjmë me realizimin kulminant të synimit të gruas. Bashkëshortësia si bashkësi juridike ideale e mashkullit dhe femrës, si familje e harmonishme ku «dora e gruas» në altarin e përditshmërisë sjell të ashtuquajturat sende të vogla e të parëndësishme si – aromën e rrobave të lara, ngrohtësinë e supës, buzëqeshjen e fëmijës… Ose: pelenat e përlyera, enët e palara, varfërinë e ndarë padrejtësisht, fushëbetejën, në të cilën, pas përleshjes mbeten gjymtyrë të thyera, trupi i nxirë dhe zemra e thyer. Jeta përbëhet edhe nga njëra edhe nga tjetra apo nga të gjitha ngapak. Bashkëshortësia si dëshirë e gruas, a e përjashton edhe nevojën e pafrenueshme për kreativitet, synimin kah absolutja? Historia e gruas ofron një mori dëshmish se këto dy synime, në shumicën e herave e përjashtojnë njëra-tjetrën. Zgjedhja për gruan ishte e pashmangshme, e çmimi tepër iu lartë: vetmi ose përulje, sille kah ta sjellësh, pozita e viktimës është e pashmangshme. Feminizmi bashkëkohor, ashtu si utopia kominuste për zgjidhjen përfundimtare të «çështjes së gruas» synon të krijojë një mutant të ri – supergruan, e cila me njërën dorë pikturon, shkruan roman apo libër shkencor, ndërsa me dorën tjetër përkund fëmijën, me dorën e tretë përzien gjellën, ndërsa me dorën e katërt rregullon grimin në fytyrën e vet të qeshur. E jeta, edhe me tej është e vrazhdë ndaj tyre, megjithëse, si kurrnjëherë më parë, gruaja përpiqet ta përmirësojë pozitën e vet me aq këmbëngulje e kokfortësi.
Mileva Mariq ka lindur në Titel (Vojvodinë) dhe është femra e pestë (megjithëe ne gjeneratën e vet ishte e vetmja) që studioi matematikën dhe fizikën në universitetin e Cyrihut. Gjatë studimeve ishte në një brez me Albert Ajnshtajnin, të cilit i bëri përshtypje aftësia e saj për t’i kuptuar gjërat aq lehtë, këmbëngulësia dhe aftësia e saj për të gjetur zgjidhje të thjeshta dhe elegante të problemeve të vështira matematikore. Aty u njohën dhe u martuan në vitin 1903. Që atëherë Mileva Ajnshtajn heq dorë nga të gjitha ambiciet e veta shkencore me të cilat gjithashtu pëpiqej të kompensonte sëmundjen e trashëguar të kërdhokullës e cila i shkaktonte pengesa gjatë lëvizjes. Nuk hyri në provimin e diplomës, ndërsa kur e pyeten se përse nuk e patentoi stabilemntin për matjen e dridhjeve elektronike në konstruktimin e të cilit mori pjesë me emrin e vet (e jo të bashkëshortit), ajo u përgjigj: «Pse? Po ne tani jemi Ein Stein (Një gur)!» Ein Stein kishte domethënien: se pas lindjes së fëmijës së parë, së pari kryente të gjitha punët e shtëpisë, madje pa ndihmën e askujt, e pastaj, bashkë me Albertin vazhdonte bashkëpunimi për zbulimin e teorisë së relativitetit deri në orët e mëngjesit. Se çfarë është saktësisht kontributi i saj për zbulimin e teorisë së relativitet, nuk do të merret vesh kurr. Shënimet origjinale janë asgjësuar. Por, vetë Ajnshtajni pohon se baza matematikore e teorisë ëshrë rezultat i Milevës: «Gruaja më ka ndihmuar shumë», theksonte ai vazhdimisht, «ajo m’i zgjidhte të gjitha problemet matematikore». Kur fitoi çmimin Nobel në vitin1921, për këtë zbulim, të gjitha të hollat e shpërblimit ia dorëzoi Milevës. Vitet e bashkëshortësisë së tyre të cilat ia kushtuan teorisë së relativitetit janë periudha më e frytshme e Ajnshtajnit. Mileva i ndërroi vendbanimet sa herë që bashkëshorti i saj ndërroi universitetet ku jepte mësim si në Pragë, Cyrih, Berlin. Sa më shumë që rritet fama e tij, pas lindjes së djalit të tyre të dytë (1910) aq më shumë bie pjesëmarrja e saj në punën e bashkëshortit. Duket se këtu filloi shkatërrimi i themeleve të bashkëshortësisë. Kur shpërtheu Lufta e parë Botërore, ata tashmë kishin filluar të bëjnë jetë të ndarë. Pranë burrit tashmë të famshëm, Mileva nuk dukej sa duhet reprezentative. Andaj, më 1918 u shkurorëzuan. Deri sa në ditët kur u njoh me Ajnshtajnin, Mileva theksonte me vetëbesim të plotë se edhe ajo mund të bëhet fiziciente, po aq e mirë si edhe kolegët e saj meshkuj, tani pas ndarjes, nuk i mbeti tjetër, por vetëm të kujdesej për lulet, të rropatet me sigurimin e ekzistencës, duke mbajtur privatisht orë të matematikës dhe duke u përkujdesur për djalin e dytë me të meta mentale. E, kur ky djal vdiq në vitin 1965, në shtyp u shkrua se «vdiq djali i profesorit Ajnshtajn». Nënën as që e përmendi kush.
Mileva vdiq në një spital të Cyrihut, si njëra nga ato gratë anonime të cilave jeta u solli plot pezm.
Vlera e vërtetë e lirikës së Sylvia Plath u zbulua pas vdekjes së saj. Sensibiliteti i jashtëzakonshëm i poetes së ardhshme u hetua me rastin e vdekjes së babait të saj, atëherë kur nuk kishte më shumë se shtatë vjet. Megjithëse ishte ndër studentet shumë të suksesshme në një universitet elitist, duket se hija e vdekjes sikur e përvjedh me shikim gjatë tërë jetës. Pastaj vjen depresioni, shërimi psikiatrik, krizat shpirtërore që u përshkruan edhe në romanin autobiografik Kambana e qelqtë. Gjatë një udhëtimi me studentë në Angli, njihet me poetin e ri Ted Hughes. Martohen në vitin1956. Të dy, bashkëshortësinë e shohin si mundësi për të ndihmuar njëri-tjetrin në fushën e letërsisë. Më vonë u pa se lidhja e tyre ishte frytdhënëse vetqm për Tedin. Në vitin 1960 u lind vajza, ndërsa pas dy vjetësh edhe djali, kështu që Sylvies i mbetet gjithnjë e më pak kohë për të shkruar, sepse e prisnin obligimet e përditshme, që, domosdo ndikuan edhe në disponimin e pamjaftueshëm. Pas lindjes së djalit, burri kërkon të ndahen. Sylvia mendon se për bashkëshortin është bërë e mërzitshme, sepse viteve të fundit ishte shndërruar në amvise; e pranon së gjatë bashkëshortësisë e ka lënë pas dore punën e vet. Vetveten e kurajon: «Do të bëhem grua me të vërtetë aktive – jo shërbëtore – hije e dikujt, siç u pata bërë me të vërtetë». Kjo ishte vala e fundit e optimizmit dhe – pastaj furra e gasbutanit që hyri në legjendë.
Poezitë e saj, me të cilat thellësitë metafizike i arrin shpeshherë me metaforat që dalin nga kuzhina, mbeten të papërsëritshme: The smog of cooking, the smog of hell (…) (Aromë e gjellës, aromë e ferrit…)
Kurrë nuk do të mund të dihet me siguri se a do ta arrinte me të vërtetë Mileva Mariq-Ajnshtajn karrierën e shkencëtares, të cilën ia mundësonin aftësisë e saj të jashtëzakonshme, apo se a do të shkonte pas gjurmëve grishëse të vdekjes Sylvia Plath sikur të ishin «vetëm». Pa Albert Ajnshtajnin dhe pa Ted Hughesin.
Vetëm një gjë është e sigurtë: ata u sollën vetëm humbje.
ZONJA JONË NGA TIBETI: ALEXANDRA DAVID NEEL
Për zonjat nga rrethet e larta shoqërore që nga gjysma e shekullit XIX shëtitë me anije në viset e largëta të botës ishin pjesë e zakonshme e arsimimit të përgjithshëm. Në mesin e tyre kishte edhe asosh që ishin të prira për ta tepruar në shumë aspekte.
Alexandra David Neel duket se e kishte në gjak bredhjen. Për herë të parë iku nga shtëpia kur kishte vetëm pesë vjet. Sillej vërdallë në pyllin Vincennesk derisa e vërejti polici kujdestar që e mori dhe e çoi në shtëpi. Kur kaluan prindërit e saj nga Parisi në Bruksel, ajo vijoi mësimet në një shkollë me disiplinë të rreptë në formë të internatit, ku fitoi edhe njohuritë solide muzikore. Me rastin e ikjes së dytë, Alexandra pesëmbëdhjetëvjeçare u nis më këmbë përgjatë bregdetit të Belgjikës për të arritur në Holandë, ku hipi në një anije që po shkonte për në Angli. Në moshën tetëmbedhjetevjeçare i kaloi më këmbë malet Sv.Gothard me qëllim që t’i shihte liqenjtë e njohur italianë. Me vete bartte vazhdimisht një libërth të mendimeve të urta («është vështirë të jetohet nën barrën e domosdoshmërisë, por kjo assesi nuk është e domosdoshme».) Duke u përpjekur që vajzës t’ia ndërrojnë kahun e rrugës që po merrte, prindërit vendosën që t’ia hapin udhët për të hyrë në shoqërinë e lartë, duke besuar se ashtu do t’i harrojë një herë e përgjithmonë marritë që po i bënte. Për t’ ia hapur udhën atë e prezantuas si debutante nga familja mbretërore e Belgjikës.
Shoqërinë e lartë të oborrit mbretëror, Alexandra e nënkuptonte si shoqëri anarkiste. Atëbotë edhe Bruxelles ishte vendtakimi kryesor i anarkistëve evropianë ndërsa miku i familjes së saj Elisee Reclus ishte si njëfarë mbreti i pakurorëzuar i këtyre anarkistëve. E frymëzuar nga ai, Alexandra së shpejti formoi bazën teorike për hapat e vet të metejshëm («Dëgjueshmëria është vdekje»,thoshte Reclusi). Në Londër mëson anglishten e në Paris sanskritishten. Atje ndërron edhe fenë, duke kaluar në budizëm.
Në saje të një trashëgimie të papritur, ajo kaloi trembëdhjeteë muaj në Cejlon dhe në Indi. India që takon ajo gjatë kësaj vizite nuk është as afërsisht ajo bota idilike e raxhës anglez e as shihet kund ajo begatia përrallore e maharaxhës, por përpara i del India e njerëzve të urtë, por të varfër. Në Benares e takon mësuesin e vet të parë, i cili kish hequr dorë nga të gjitha kënaqësitë e kësaj bote dhe jetonte zhveshur e zbathur në një lulishte. Në Belgjikë kthehet në vitin 1893 pa asnjë para në xhep por, ç’është edhe më keq, edhe prindërit i gjen para bankrotimit. Përpiqet të sigurojë disi jetesën si gazetare, por pa sukses, dhe pastaj filloi të punojë si këngëtare operistike dhe këtu është diç më e suksesshme. Në një shfaqje në Paris e dëgjon Massenet dhe i ofron rolin kryesor në operën e vet Manon. Nuk arrin të angazhohet në Operën e Parisit, sepse nuk pranon që audicionin ta kryejë në shtratin e drejtorit. Deri sa ishte e angazhuar në Operën e Tunisit njihet me burrin e vet të ardhshëm. Monotoninë martesore përpiqet ta kalojë duke shkruar. Në atë kohë botoi librat Feminizmi racional (1909) dhe Modernizmi budist dhe budizmi i Budes (1911). Kur edhe kjo u bë monotone për shpritin kurreshtar të Alexandrës, zoti Neel i propozon të bëjnë një udhëtim të shkurtër. Në verë të vitit 1911 niset për në Azi. Udhëtimi që ishte paraparë të zgjaste gjashtë muaj, zgjatet në trembëdhjetë vjet.
Cejlon, Indi, Sikim, Tibet… Ishte e para europiane që pati rast të njihet me Dalaj-Lamën dhe të mësojë mësimet e urta lamiste. Një vit të plotë e kaloi në Himalaje, e vetmuar, në një shpellë afër shpellës së mësuesit të vet, i cili tashmë ishte shndërruar në një figurë mistike.
Megjithatë, u desh të kalojnë edhe shumë vite të tjera para se ta realizojë ëndrrën e vet: të depërtojë në zemër të Tibetit, në qytetin Lhasa, që ishte i mbyllur për të huajt. Pas kësaj vijnë tri përpjekjet e kota, dy vjet bredhje nëpër shkretërirën Gobi dhe një arrestim nga organet koloniale angleze. Në qytetin mistik, më në fund arrin të hyjë në moshën 56 vjeçare, në përpjekjen e katërt, kësaj radhe nëpërmjet Kinës perëndimore. Kështu, e veshur si lypëse me flokë të shprishura, ngjyrosur në të zezë, me fytyrë të parregulluar, kah fundi i vitit 1924 e arriti qëllimin dhe shumë shpejt emri i saj u bë i famshën anekënd botës. Pasi u kthye në Europë, në vitin 1925, botoi librin Udhëtimi i një parisieneje në Lhas.
Pjesën jetër të jetës së saj të gjatë e kaloi në pronën e vet në Francë, të cilën e shndërroi në «kështjellë tibetiane të meditimit». Ndërkohë bëri edhe disa udhëtime më të shkurtra nëpër Azi, por udhëtime aq të gjata sa që i mjaftuan për të pasqyruar nga distanca shpërthimet e Luftës së Dytë Botërore (edhe Luftën e Parë Botërote ajo e pati pasqyruar në shkrimet e veta).
Alexadra David Neel ishte në jetë, por vështrohej si përmendore e gjallë- «Zonja jonë nga Tibeti». Ajo ishte avanturiste, feministe, anarkiste (nderime arritën t’i bëjnë madje edhe anarkistët parisienë të gjashtëdhjetetetës), shumë kohë para se kjo të konsiderohej sadopak respektabile. Ajo është autore e shumë librave, me të cilat mistikën lindore e bëri të afërt edhe për lexuesit përëndimorë. Ajo ishte dhe mbeti e popullarizuar edhe sot e kësaj dite, megjithëse ka dashakëqinj që merren me dofarë insinuatash lidhur me gjoja prirjet e saja minhauzeniste.
Veçanërisht e kontestojnë origjinalitetin e përshkrimit të skenës së shërimit të vetvetes, pasi, gjoja, kishte kaluar disa ditë që kishte humbur udhën në një furtunë, pa ushqim dhe pa kurrfarë strehimi, madje me këmbë të pëlkyer e çizme të shkyera nga akulli i mprehtë. Megjithatë, pa marrë parasysh se a ndiente kënaqësi më të madhe në mistifikim apo në mistikë, për nga vokacioni ishte mistike. Ajo e provoi veten si budiste, teozofiste…Udhëtimin e vet të gjatë nëpër kontinente Alexandra Davin Neel e përfundoi në moshën 101 vjeçare, duke thyer kështu dhe një rregull tjetër të sjelljes së bukur.
MARSHI I GJATË JETËSOR I DING LINGUT
Jam e bindur se sikur të organizohej ndonjë anketë për të zgjedhur emrin e një personaliteti femëror nga e kaluara apo e tashmja e Kinës, rezultati do të dihej që më parë: Do të fitonte Jiang Quing. Duke qenë e eksponuar në opinion si «vejusha e parë» famëkeqe, ajo e vërteton katërcipërisht paragjykimin europocentrik (a thua edhe universal?), për disa nga mënyrat se si femra mund të depërtojë në skenën publike. Demonizimi i Jian Quing, e cila me sjelljet e veta dinake arrin ta shfrytëzojë Mao Zedongun – sundimtarin e mirë, bën që ajo të konsiderohet trashëgimtare dinjitoze e sojit të Lady Macbeth, do të thotë e afërt dhe e kuptueshme edhe jashtë rrethit të vet civilizues.
Njëra nga antitezat e shumta të Jian Qiung do të mund të ishte Ding Ling e cila në jetën e vet të gjatë arriti të bëhet edhe viktimë e saj. Ajo lindi në vitin 1905 dhe ishte moshatare, dëshmitare dhe pjesëmarrëse në ngjarjet kaotike të shekullit XX në Kinën e tronditur nga revolucionet. Emri i saj, e përshkon si asnjë emër tjetër, studimin e Jonathan D. Spence Dyert e paqes qiellore (Penguin Books,1982) që ka të bëjë me historine e kulturës kineze dhe revolucionet e saj prej vitit 1895 deri në vitin 1980.
Revolucionin e Sun-Yat-senit në vitin 1911, për të cilin shkruajti në romanet e veta, e përjetoi duke patur parasysh transformimet e nënës së saj dhe shpresat e zgjuara të femrave nga gjenerata e vet të cilat luftuan për barazi. Nëna e saj u regjistrua në klasën e parë si e vejë tridhjetëvjeçare, së bashku me të bijen. Duke pranuar sprovën që edhe ajo të inkuadrohet në orët e gjimnastikës i hoqi lidhëset tradicionale të shputave të këmbëve dhe pas vështirësive të shumta në ushtrimet e gjata ia doli të hyjë në radhën e më të mirave, madje jo vetëm simbolikisht. Ding Lind u rrit në shoqëri të feministeve, në një rreth të grave energjike e të guximshme, siç ishte brezi i nënës së saj. Duke u rritur në frymën e literaturës dhe bisedave me të cilat kritikohej martesa tradicionale, duke vënë si alternativë dashurinë e lirë dhe kohabitimin, ajo e refuzoi martesën me burrin të cilin ia kishin gjetur pleqtë nga klani i babait, ashtu siç ishte zakoni. Megjithatë, ia doli ta heqë qafet këtë martesë, pasi që regjistrimi i saj në shkollë, që deri atëherë konsiderohej vetëm e djemve, ngjalli aso fjalësh dhe turpi në mjedisin patriarkal, sa familja e dhëndrit mezi priste ta lërë një nuse të tillë të paturpshme. Ding Ling arriti të vazhdojë shkollimin, sepse e ëma u punësua si mësuese dhe siguroi mundësinë materiale.
Provimin pranues në |Universitetin e Shanghait e dha në vitin 1923, por më parë vetë e bëri një udhëtim të gjatë nëpër Kinë, duke kërkuar më kot punë, por ndërohë mësoi diç lidhur me organizmin sindikal dhe gazetarinë nga miqët e vet të cilët bashkëpunonin me revistat anarkiste dhe feministe. Në krye të motmotit kalon për të studiuar në Beijing, sepse konsideronte se kështu do t’i shmangej më se lehti trekëndëshit të vet në dashuri. Atje hyn në rrethet letrare, studion dhe jeton me moshatarin e vet Huo Yeping, i cili, gjithashtu, synonte famë letrare. Por, pasi që Huos më shumë se poezia (të cilën e shkruante pak a shumë në mënyrë konvencionale) i pëlqente politika, në vitin 1926 vendosen në Shanghai, i cili pasi kishte disa zona internacionale dhe një klimë më liberale u bë vendstrehim i fytyrave më të njohura të inteligjencisë së majtë kineze. Ding Ling fillon të botojë novelat e veta në vitin 1927 dhe pas pak vjetësh dalin edhe tri përmbledhjet e saj me novela që u pritën mirë nga kritika.
Protagoniste të novelave të saj janë gratë – shpeshherë margjinale -katundaret, prostitutat, provincialet me qytete të mëdha, intelektualet e zhgënjyera. Jeta e tyre është përshkruar pa kurrfarë zbukurimi, pa dyfytyrësi të moralizimit të rrejshëm. Gjatë kësaj kohë bashkëshorti i saj Ding Ling iu përkushtua plotësisht punës revolucionare. E arrestuan dhe së shpejti e vranë në fushatat gjithnjë e më të gjera të Guomintangës kundër komunistëve në vitin 1931. Pas vdekjes së tij, misionin e filluar nga ai e vazhdon vetë Ding Ling, megjithëse kishte mbetur vetëm me djalin e sapolindur. Ajo shkroi një roman lidhur me jetën e intelektualëve të majtë (Drita është para nesh). E arrestuan si aktiviste komuniste në vitin 1933 dhe së bashku me mashkullin me të cilin jetone i kaloi tre vitet e burgut shtëpiak. Iku nga ai duke e lënë vetëm, bashkë me vajzën e tyre, në duart e Guomintangës. Pasi kreu një varg detyrash partiake në vitin 1937 e përvetëson teorinë e Armatës së Kuqe. E prauan me entuziazëm si shkrimtare të njohur dhe si aktiviste e përndjekur. Udhëheq sektorin e kulturës, punon me popull, ndihmon arsimimin e femrës dhe me devotshmëri i përmbush të gjitha detyrat të cilat ia beson Mao Zedong si prijës historik i revolucionit. Vitet e para të kaluara në Yanan, janë vitet e ekstazës revolucionare: edhe skamja, edhe kushtet jetësore primitive, për Ding Ling ishin poezi e kulluar.
Atëbotë, me entuziazëm theksonte se është duke përjetuar rininë për së dyti, se ndjen kënaqësi edhe kur ec zbathur dhe kur mban veshur uniformë të thjeshtë ushtarake, se nuk i vjen aspak rëndë, megjithëse me ditë të tërë nuk ka as ku të lahet e pastrohet. Por, pak nga pak bëhet gjithnjë e më shumë kritike ndaj udhëheqësisë heroike të Marshit të gjatë. Në shkrimet e veta fillon të zbulojë mjerimin, vuajtjet e popullit, dyfytyrsitë dhe luftën për pushtet që shpeshherë fshihej prapa fytyrës së ndritur të komunizmit jananas. Një tekst me intonime të këtilla i titulluar Mendime me rastin e 8 marsit (1942), në të cilin ajo demaskon eksploatimin dhe nënçmimin seksual (dhe jo vetëm seksual) të femrave në lëvizjen revolucionare do të bëhet përcaktues i një varg ngritjesh dhe rëniesh që do të pasojnë në jetën e saj gjsatë dekadave të ardhshme. Ky eksces feminist bëri që të marrë një kritikë edhe nga vetë Mao Zedongu, andaj as vetëkritika e rreptë nuk ndihmoi, andaj e përzunë nga të gjitha funksionet dhe dy vitet e ardhshme i kaloi për riedukim në fshat. E «amnestuan» kur i ndie nevoja për një personalitet të përshtatshëm dhe atraktiv, të cilin do t’ua prezentonin gazetarëve të huaj (shkrimtare – revolucionare). Puna që bëri për zbatimin e reformës agrare, ku e dërguan në vitin 1946, i ndihmoi për të mbledhur materialin nga i cili do të lindë pastaj romani Dielli shkëlqen mbi lumin Sang -gan (1948). Ky lum bëri që ajo të kthehej truimfalisht në Beijing në vitin 1949, madje në mesin e njerëzve të parë të pushtetit të ri. Bëhet funksionare e lartë e kulturës: themelon dhe udhëheq shoqata të shumta, institucione, revista dhe punon në sektorin e PK për propagandë. Por, pjesëmarrja në lojën garuese për pushtet kërkon tagrin e vet dhe ajo e paguan: pamëshirshëm i denoncon kolegët e vet, heq dorë nga e kaluara e vet të cilën e vlerëson si «iluzione mikroborgjeze», «ekscentrizëm», «dembelllëk»….. Kur e hetoi se po afrohej koha e spastrimeve të tmerrshme në pushtet në vitin 1954, ajo përpiqet të tërhiqet. Megjithatë, edhe atë e akuzojnë se gjatë tërë jetës së vet veproi kundër partisë, se ka shkruar literaturë pornografike (novelat e hershme me tematikë nga jeta e femrave), se ishte lakmiqare e pushtetit dhe se me këmbëngulje madje po i hidhte poshtë këto akuza. Vetëkritikat nuk bëjnë punë: në vitin 1957 e përjashtuan ga PK dhe e shkarkuan nga të gjitha detyrat. E internuan në veri të vendit, në afërsi të kufirit me BRSS. Më vonë këtë internim do ta kujtojë me nostalgji. Duke qenë në shoqëri me partnerin shumëvjeçar, shkrimtarin Chen Ming ende ishte në gjendje të vjedhë ndonjë thërmijë të romantikës në mesin e fshatarëve të rraskapitur nga uria në këtë provincë të ftohtë të harruan edhe nga zoti. Ferri i vërtetë fillon në vitin 1966, kur kulti i personalitetit të Maos merr një hov të ri që solli pastaj të ashtquajturin Revolucion kulturor. Pasi dikush e kishte paditur si element antipartiak ra në duart e pjesëtarëve të Gardës së kuqe. E ndajnë nga Cheni, e pret pastaj herë puna e rëndë fizike herë «sesionet luftarake» të torturës psikike dhe keqtrajtimit fizik. Ia asgjësojnë projektin e romanit të ri. Përmes pusullave të kontrabanduara Chen e porosit:»Ditët e akullta do të shdërrohen në një puhizë pranverore. Kurrë, kurrë mos vajto!»
Me ngritjen e Jian Quingut në pushtet ditët e akullta i bëhen dhe më të gjata. Ding Lingun në vitin 1970 e dërgojnë në burgun famëkeq Quincheng të Beijinit. Aty në vetmi i kalon pesë vitet e ardhshme. Papritmas, ashtu si edhe e burgosën, në vitin 1975 e liruan nga burgu. Plotësisht e rehabilituan në vitin 1979.
Ding Ling vdiq në vitin 1987. Mbetet pikëpyetje se a do të mund ta kuptojnë lexuesit në perëndim (por edhe autorët perëndimorë që shkruajnë për të) radikalizmin dhe përmasat e një ekzistence të tillë ekzemplare?
BOMBA ME FJONGO: FRIDA KAHLO
Fridi Kahlos vdekja iu përfytyrua qysh në moshën gjashtëvjeçare kur u prek nga paraliza e fëmijëve. Kur i kishte pesëmbëdhjetë vjet iu përfytyrua edhe një herë, madje tmerrësisht. Megjithatë, përsëri vdekja e kurseu në këtë fatkeqësi komunikacioni, por do ta përcjellë si hije deri në fund të jetës. Do t’i shkojë prapa si qeni besnik pas të zotit të vet.
Frika Kahlo lindi më 1910,- në vitin e shpërthimit të revolucionit meksikan në Coyoacan, në këtë paralagje piktoreske të Ciudad de Mexicos. Siç shkroi në ditarin e vet, shikimin depërtues e kishte trashëguar nga babai i vet Guillermo, ebrej me prejardhje nga Hungaria, i cili punonte si fotograf, ndërsa trupin e trashëgonte nga nëna Matilda, një katolike e rreptë meksikane.Vetëm një moment kozmik i pakujdesisë e përcaktoi krejt kahun e rrjedhës së mëtejme të jetës së saj. Tramvaji u përplas për autobusin në të cilin gjendej kandidatja pë t’u bërë studente e mjekësisë. Nga goditja pësoi thyerje të trefishtë të boshtit kurrizor ndërsa dorëza e metaltë e dëmton aq rëndë saqë i doli nëpër vaginë. Pasoi periudha e gjatë e palëvizshmërisë, 35 operacione, katër dështime të shtatzënisë që përpak nuk u bënë fatale e që ishin pasojë e dëshirës së pakursyeshme për të dëshmuar pjellshmërinë e vet. Prania e dhembjes në njësitë e saj gjatë katër dekadave të ardhshme. Pa marrë parasysh si përshkruajti ajo vetë pikturën e saj, pa marrë parasysh si u përpoqën ta klasifikojnë miqtë dhe kritikët e saj, dhembja është temë e prekshme në të gjitha pikturat e saj. Dhembja për shkak të dhembjes. E pikturoi skenën e fatkeqësisë, pamjet fantazmogorike të shumë spitaleve në të cilat u shërua. Dhembjen për shkak të qëndrimit agresiv të qenies njerëzore kundruall rrjedhës së natyrshme të gjërave: Rrënjët, pëlhurë nga viti 1943 është njëri nga autoportretet e shumta të Frida Kahlos, e paraqitur në pozitë të shtrirë, e pajtuar me urtësinë memece të natyrës, ndërsa zemra e saj, organ i rëndsishëm dhe këmbët degëzohen në rrënjët e paraqitura me një gjelbërim ngadhënjimtar. Dhembja për shkak të dashurisë së tradhtuar: autoportreti i njohur Dy Fridat – të dyja me gjoks të shqyer – njëra e ka zemrën e plotë dhe arteria e saj ushqehet me gjak nga piktura e dashnorit tradhtar, ndërsa tjetra është zemër e ndarë përgjysmë nga e cila vazhdon të rrjedhë gjak… Në pikturat e saj dhembja është pikturuar në të gjitha versionet e mundshme, në mënyrë analitike dhe simbolike, lirike dhe groteske.
Frida Kahlo nuk barti vetëm dhembjet e veta personale. Siç shkruan në ditarin e vet, që në moshën shtatëvjeçare ajo i heton padrejtësitë shoqërore, në moshën trembëdhjetëvjeçare bëhet anëtare e Lidhjes së Rinisë Komuniste, ndërsa kur i mbushi 17 vjet u bë anëtare e Partisë Komuniste të Meksikës. Në këtë kohë u njoh me veprën e Diego Riverës, e cila e mahniti tërësisht. Njëra nga veprat murale të tij zbukuronte edhe amfiteatron e shkollës fillore, ku ajo vijoi mësimet.
Përvoja e shkurtër në pikturë të cilës filloi t’i përkushtohej disa muaj para fatkeqësisë, më vonë, duke qenë e palëvizshme në shtrat apo në karrocën e invalidëve, i ndihmoi që sadopak të përpiqet që t’i harrojë dhembjet, duke pikturuar. Ishte në moshën shtatëmbëdhjetëvjeçare, kur pikturat e veta ia dërgoi për t’i parë e për t’i vlerësuar në adresë të Diego Riverit që ishte piktor me famë dhe intelektual i shquar komunist. Ky takim shënoi fillimin e lidhjes së përjetshme të dashurisë. U martuan pas dy vitesh. «U martua elefandi me pëllumbeshën», thanë në familjen e Fridës, duke komentuar martesën me Riverion korpulent shumë më të moshuar.
Mrrëdhëniet martesore Frida i përjetoi intensivisht. E portretoi madje si idol të pestë të rinisë së saj, përkrah Marxit, Leninit, Stalinit dhe Zapatës. Entuziazmi revolucionar i shprehur në ditarët dhe autobiografinë e saj (1953) dhe angazhimi në jetën shoqërore nuk e reduktuan pikturën e saj në formulën socrealiste. Gjatë qëndrimit në Paris në vitin 1938 çifti bashkëshortor Kahlo-Rivera iu bënë krah Lav Trockit që kishte ikur për t’iu shmangur hakmarrje së Stalinit. Trocki kalon në Meksikë dhe pasi një kohë e kalon në shtëpinë e tyre, më vonë bëhet fqinj i parë i tyre në Coyoacan ku në vitin 1940, megjithëse kishte ikur aq larg e arrin dhe e godet çekiçi nga dora e zgjatur e Generalissimusit. Flitet se Trocki në atë kohë ka flertuar, madje edhe mjaft seriozisht, me Fridën, e cila për ditëlindje ia pikturoi autoportretin në të cilin paraqitet mbi krahët e fluturës. Kur erdhi për ta vizituar Trockin, Andre Bretoni mbeti i magjepsur nga kjo dhuratë e Fridës dhe artin e saj e definoi si surealizëm. Edhe në katalogun e ekspozitës së saj të parë në Nju Jork, artin e Fridës ai e vlerëson me të njëjtat fjalë.
Bretoni ka menduar se jam surealiste, por kjo nuk është e vërtetë: Kurrë nuk kam pikturuar ëndrrat, por vetëm realitetin tim, pati thënë, duke e kundërshtuar këtë vlerësim Frida Kahlo, megjithëse edhe pas kësaj mori pjesë në shumë ekspozita të rëndësishme, bashkë me përfaqësuesit kryesorë të surealizmit.
U nda nga Riviero në vitin 1939, në kohën kur e zbulon avanturën e tij me motrën e saj. U martuan përsëri pas një viti në San Francisko, ku jetuan deri në vitin 1943. Pastaj u kthyen në Meksiko, ku piktoren autodidakte e ndërruan me vendin e profesoreshës në Akademinë Eksperimentale të Arteve në La Esmeralda.
Si shumica e femrave që në angazhimin e vet vend të rëndësishëm i dhanë revolucionit, Frida Kahlo nuk u mor drejtpërdrejtë me pozitën e gruas në botë, por si e tillë çfarë ishte, si artiste autentike, ajo vazhdimisht merrej me të.
Piktori duhet të jetë i dobishëm për shoqërinë, duhet të jetë luftëtar, i cili luftën e bën me armën e pikturës, pati shkruajtur ajo. Si të gjithë artistët e mëdhenj, ajo arriti të ngritet mbi klisheun socrealist. Burime të frymëzimit të saj ishin pikturat detare meksikane të shek.XIX, flora dhe fauna me krejt begatinë e tyre tropikale, pikturat e Boschit dhe Bruegelit, ndërsa në Meksikë e konsiderojnë si përfaqësuese të «realizmit progresiv».
«Pasi natyra ia kish dhuruar të gjitha aftësitë përvetësuese dhe pasi ishte mësuar në rrethin e meshkujve gjenialë», thotë Breton, ajo ia doli t’i shmangej klisheut edhe më të rrezikshëm. Nuk e ndau fatin e pjesëmarrësve atëbotë të barabartë në kahet avangarde artistike, të cilët me rrjedhën e kohës rrëshqitën në margjinat e historisë së artit dhe në kujtesë mbetën vetëm sipas roleve konvencionale të femrave si muza apo si dashnore.
Arti i Frida Kahlos është fjongo zbukuruese e rrezikshme si bomba, pati shkruajtur Bretoni.
DOFARË KRIMBASH TË RINJ TË MËNDAFSHIT: RADHA KUMAR
Kam pritur të shoh ndonjë krimb të mëndafshit në fildishtë, asosh që kam takuar shpesh në konferencat ndërkombëtare të feminizmit. Ashtu të mbështjella në lëvozhgën e vet, ato vërsuleshin me retorikë të zjarrtë, njësoj si ndaj patriarkatit të mbrapshtë, ashtu edhe ndaj Perëndimit imperialist në fakultetet e të cilit ende studionin.
Radha Kumar, një indase e imtë 36 vjeçare, flokëshkurtër dhe e thinjur, e veshur shkujdesshëm në rroba sportive, kur u paraqit ne skenë bëri që të relativizohet stereotipi i deriatëhershëm për indasen autoktone si qenie e virgjër e zhytur në tradicionalizëm. Prindërit e saj i takonin asaj gjenerate e cila luftoi për pavarësinë dhe ndërtimin e Indisë bashkëkohore. Të dy studiuan në Angli, ku edhe u njohën. Me martesën e vet i shkelën rregullat e ashpra të ndasisë së shoqërisë në kasta. Nëna e saj, profesoreshë e lëndës së historisë së ekonomisë në universitet, vinte nga kasta më e lartë shoqërore e brahmanëve (prijës fetarë). Babai, ekspert në ministrinë e petrokimisë ishte vajsya nga nënkasta bani (bankarë, pronarë tokash).
Por, me radikalizmin e vet, Radha ua kaloi edhe prindërve për disa hapa.. Qysh në bankat shkollore, në njërën nga shkollat elitiste të Delhit, shokët e shkollës, komunistë, e “detyruan” ta lexojë Manifestin e Partisë Komuniste. Cimerja e saj në kohën e studimit të letërsisë angleze në Kembrixh ia lexonte me zë bestselerin feminist Eunuku i grave . Në fillim ishte e shokuar.
“Kam menduar të bëj një jetë të mirë në Angli, të vesh fustane të bukura dhe të kem shumë dashuriçka”, pati thënë. Por mikrobi i feminizmit u shartua dhe zuri shumë mirë kur hasi në virusin e marksizmit, të cilin e bartte qysh më herët. Pas kthimit në Indi, kah mesi i viteve të shtatëdhjeta u inkuadrua në një kruzhok radikal majtist. Filluan të botojnë një revistë për punëtorët dhe vazhdimisht merrnin pjesë në aksionet që i ndërmerrnin punëtorët. Ajo ishte “feminisrte kujdestare e grupit” dhe vazhdimisht shkruante për pozitën e gruas. Në Univesitetin Nehru të Nju Delhit, ku regjistroi studimet e magjistraturës nga historia, bashkë me femrat e tjera themeloi grupin feminist, por shokët e saj majtistë e shpallën fraksioniste mikroborgjeze. Krejt kjo përfundoi ashtu që edhe shumë nga ata, së shpejti u bënë feministë.
Përktheu : Drita Cenaj