Pse letërsia është e nevojshme si jeta
Përkthyesi: Enver Robelli
Susan Sontag e mbajti këtë fjalim falënderues me rastin e pranimit të shpërblimit “Literary Award të Los Angeles Library” më 7 prill 2004. Kjo ishte paraqitja e fundit e saj publike. Sontag, njëra ndër shkrimtaret dhe publicistet më të njohura amerikane, vdiq në fund të dhjetorit të vitit 2004).
Para shumë kohësh, në shekullin e 18-të, një mbrojtës i madh dhe kapricioz i letërsisë, Samuel Johnson, në parathënien e “Dictionary of the English Language” shkroi: “Fama më e madhe e një populli lind nga shkrimtarët e tij”. Një tezë e pazakonshme, madje edhe atëherë. Sot, ndërkaq, edhe më e pazakonshme, ndonëse, siç besoj, ajo ende është e vlefshme në fillim të shekullit 21. Unë flas për famën që mbetet, jo për atë që vdes.
Letërsia është dije, sado e kufizuar – si çdo dije. Por, ajo ende është një ndër rrugët më të rëndësishme për të kuptuar botën. Shkrimtarët e mëdhenj kuptojnë shumë nga ndërlikueshmëria, nga ndërlikueshmëria e shoqërisë, e jetës private, e varësive familjare dhe ndjenjave, nga fuqia e erosit, nga rrafshet e ndryshme të ndjesisë dhe të përpjekjes.
Në një kulturë të degjeneruar pothuaj gjithkund prej nesh kërkohet ta thjeshtësojmë realitetin, të injorojmë mençurinë. Në trashëgiminë e çmueshme të letërsisë, të letërsisë botërore gjendet shumë mençuri, e cila neve edhe më tutje mund të na ushqejë, e cila jep një kontribut të pashmangshëm për humanitetin tonë, duke artikuluar një pikëpamje komplekse të ndjesive njerëzore dhe të kundërthënieve, pa të cilën në letërsi dhe në tregim nuk ka jetë.
Letërsia është formë e përgjegjësisë – kundrejt vetë letërsisë dhe shoqërisë. Letërsinë unë e kuptoj në kuptimin normativ, si një që vë parakushte të larta dhe i mbron ato. Shoqërinë unë gjithashtu e kuptoj në kuptimin normativ. Do të mund të thuhej se shkrimtarët e mëdhenj, duke shkruar sinqerisht për shoqërinë e tyre, evokojnë nocione më të zhvilluara të drejtësisë dhe të sinqeritetit, për të cilat ne kemi të drejtë, disa do të thoshin jemi të obliguar të angazhohemi.
Një shkrimtar, i cili ndihet i detyruar ndaj letërsisë, natyrisht që trajton problemet morale, çështjen se çka është e drejtë dhe çka e padrejtë, çka është më e mirë dhe çka më e keqe, çka është e pështirë, admiruese apo e mjerë, çka sjell gëzim dhe çka has në duartrokitje. Me këtë unë s’mendoj në moralizim të ashpër. Shkrimtarët seriozë merren me probleme konkrete morale. Ata rrëfejnë tregime. Ata evokojnë të qenit tonë njeri në tregime, me të cilat ne mund të identifikohemi, ndonëse figurat na janë të panjohura. Ata stimulojnë fantazinë tonë. Tregimet e tyre zgjerojnë dhe thellojnë humanitetin tonë. Ata formësojnë gjykimin tonë moral.
Kur unë flas për tregimet, mendoj se rrëfimi ka një formë – një fillim, një mes (pra një zhvillim) dhe një fund. Secili shkrimtar dëshiron të rrëfejë shumë tregime, por është e qartë se jo të gjitha tregimet mund të rrëfehen – lërë më përnjëherë. Ne duhet të bëjmë një zgjedhje. Mjeshtëria e shkrimtarit qëndron në atë që në këtë tregim të vetëm, në pasusin e vetëm, në periudhën e vetme kohore, në hapësirën gjeografike të shpjegojë mundësisht shumë. Kush rrëfen një tregim, thotë: kjo është me rëndësi tani. Ai redukton vëllimin dhe njëkohëshmërinë e të gjitha gjërave në diçka lineare, në një shteg.
Gjykimet morale bazohen në aftësinë tonë të perceptimit, një aftësi e cila, natyrisht, është e kufizuar, por që mund të zgjerohet. Ndoshta është fillimi i mençurisë dhe i përunjësisë, që të përulesh para një mendimi dëshpërues se gjithçka ndodh njëkohësisht dhe se ne këtë nuk mund ta kuptojmë me nocione morale, me nocionet e shkrimtarit. Poetët, të cilët nuk besojnë aq në rrëfimin e tregimeve, ndoshta më lehtë pajtohen me këtë pikëpamje. Fernando Pessoa në “Librin e trazimit” kishte shkruar: “Kam vërejtur se unë gjithnjë mendoj njëkohësisht në dy gjëra dhe atyre u kushtoj rëndësi. Besoj se të gjithë njerëzit janë paksa kështu. Te unë është ashtu që të dy realitetet, ndaj të cilave kam kujdes, kanë rëndësi të njëjtë. Këtu qëndron origjinaliteti im. Këtu qëndron ndoshta edhe tragjedia ime dhe komedia e saj”. Po, të gjithë njerëzit janë paksa kështu – por, kjo “vëmendje e dyfishtë” është një qëndrim i mundimshëm kur e mban për një kohë të gjatë. Eshtë shumë normale që njerëzit reduktojnë ndërlikueshmërinë e ndjenjave dhe mendimeve të tyre dhe atë që gjendet jashtë përvojës së afërt e mbajnë larg vetes.
A nuk është ky refuzim i një vetëdijeje të zgjeruar, e cila percepton më shumë se atë që ndodh në këtë moment të vetëm dhe në këtë vend të vetëm, thelbi i perceptimit tonë të paqartë të së keqes dhe i aftësisë së pakufishme të njerëzve për të bërë keq? Meqë pa dyshim ka gjëra, të cilat nuk të dekurajojnë, por të gëzojnë, përherë mbetet enigmë pse ka aq shumë mjerim dhe të keqe. Një pjesë e madhe e letërsisë dhe e të gjitha mendimeve, të cilat përpiqen të shkëputen nga rrëfimi dhe bëhen krejtësisht abstrakte, pyet: pse ekziston e keqja? Pse njerëzit tradhtojnë dhe vrasin njëri-tjetrin? Pse duhet të vuajnë të pafajshmit?
Ndoshta pyetja duhet të formulohet ndryshe: pse nuk ekziston e keqja gjithkund? Edhe më saktë: pse ajo ekziston këtu dhe atje, por jo gjithkund? Dhe çka duhet të bëjmë ne që s’jemi të prekur prej saj? Kur Voltaire dëgjoi për tërmetin, i cili shkatërroi Lisbonën më 1755, ai u trondit mbi pafuqinë për të perceptuar se çka ndodh gjetiu. “Lisbona është bërë rrënojë”, kishte shkruar ai, “por, këtu në Paris ne po vallëzojmë”.
Për njerëzit e shekullit 20, të kohës së gjenocidit, nuk duket të jetë as paradoksale as befasuese që ndaj asaj që ndodh në të njëjtën kohë në një vend tjetër mund të reagohet njëkohësisht. A nuk është pjesë e strukturës bazë të përvojës se ajo që është “tani” ndodh si “këtu” ashtu dhe “atje”? Megjithatë, unë theksoj se ne mund të jemi po aq të befasuar mbi paqëllueshmërinë e reagimit tonë mbi njëkohëshmërinë e fateve më të ndryshme njerëzore, siç kishte qenë Voltaire dy shekuj e gjysmë më parë. Ndoshta është fatkeqësia jonë që të jemi të befasuar përballë njëkohëshmërisë së gjërave. Që ne, të cilët jetojmë në mirëqenie dhe në siguri, sonte në mbrëmje të mos shtrihemi të uritur në shtrat apo të mos masakrohemi nga një bombë, derisa diku tjetër, pikërisht në këtë moment, në Grozni, në Naxhaf, në Sudan, në Kongo, në Gaza, në favelat e Rios.
Të jesh udhëtar – dhe shkrimtarët shpesh janë udhëtarë – do të thotë të të kujtohet gjithnjë njëkohëshmëria e ngjarjeve, në botën e vetvetes dhe në botën tjetër, të cilën e ke vizituar. Një përgjigje e parë ndaj këtij perceptimi të dhimbshëm mund të qëndrojë në atë që të themi: është çështje e ndjesisë, e kufijve të fuqisë sonë përfytyruese. Po ashtu do të mund të thuhej se nuk është e “natyrshme” që përherë t’ia kujtosh vetes se bota është e madhe. Se njëra ndodh derisa të ndodhë tjetra. E saktë. Por, pikërisht për këtë na duhet letërsia – për të zgjeruar botën tonë.