I admiroj njërzit për veprën e tyre

Autorja: Susan Sontag

Përkthyesja: Elvana Zaimi

Intervistë me Susan Sontag

Me kalimin e viteve, ju i keni dhënë fjalës “intelektual” një emër të mirë. Keni treguar se është e mundur të jesh një intelektual në këtë lloj kulture edhe pa qenë akademik.

Dhe jam shumë krenare për këtë. Gjithmonë mua më kanë prezantuar me “Ju jeni kaq libreske, jeni ajo që shumë njerëz mendojnë se mund të jetë një intelektual”. Mund të jetoj deri në 200 vjet dhe prapë do të më paraqesin në këtë mënyrë. Më tërbon vetëm ideja se duhet të bëj vazhdimisht kompromis me atë që përfaqësoj, e vënë kundruall me atë që shkruaj aktualisht. Dua të them, gjithë jetën kam jetuar e shtypur nga admirime të ndryshme, por unë i admiroj njerëzit për veprën e tyre.
Le të marrim një shembull që s’ka fare të bëjë, por që është shumë i vërtetë. Kur isha adoleshente, në Universitetin e Çikagos, e adhuroja T. S. Eliotin. Unë i përkas atij brezi, në të cilin Elioti ishte Zot. Por i adhuroja veprën, i adhuroja idetë. Nëse për ndonjë gjë, ndonjëherë, të kisha menduar për të si person, kjo do të ishte pak e sikletshme. Dhe nuk e kam menduar, çfarë “përfaqëson” kjo vepër? Kjo është një tjetër pengesë, një lloj tjetër meditimi. Mua më bindnin disa ide, njëra sosh (ndoshta nuk është rastësi që këtu përmenda Eliotin) ajo që në thelb, vepra nuk sillet rreth teje; është jo personale.
Një pjesë të mirë të bisedave të mia publike e kam harxhuar duke rënë në ujdi me idetë e njerëzve për atë çka unë përfaqësoj, vënë kundruall asaj që nxjerr në pah ose vlerës së veprës sime. Në fund, vijmë te “intelektual” dhe “i zgjuar”. Po të kisha qenë mashkull, a do të flisnin gjithmonë njerëzit për mua si një intelektuale apo e zgjuar? S’ma ha mendja se do e bënin.

Midis veprës dhe shkrimtarit nuk ka gjithëherë një pikëtakim, apo jo? Nganjëherë, personaliteti i shkrimtarit del në sipërfaqe nga vepra e tij dhe kthehet në një forcë më vete. Këtu kam parasysh se si Walter Benjamin del si personalitet në “Nën shenjën e Saturnit”, eseja juaj për të.

Po, dhe është pikërisht koha kur kuptova se nuk duhet të shkruaja më ese. Më mirë ta mbyll këtu, kjo nuk është më ese, është portret. Po shkruaj për një temperament të caktuar, atë melankolik, dhe që në momentin që unë nuk puqem me idetë, duhet t’i kthehem rrëfimit.

Në esenë tuaj, “Një kulturë dhe ndjeshmëria e re”, ju shkruani: “Letrarët, duke ndjerë se vetë statusi i njerëzimit po sfidohej nga shkenca e re dhe teknologjia e re, e përçmuan dhe e mëshiruan ndryshimin. Por letrarët. . . janë në mënyrë të pashmangshme në anën mbrojtëse. Ata e dinë që kultura shkencore, ardhja e makinerisë, nuk mund të ndalohet”. Kjo – ajo që është shkruar tridhjetë vjet më parë, por që e gjen veten fare mirë në diskutimet e tanishme për Internetin.

Ajo që më bën përshtypje tani nuk është se nuk mund të ndalohet teknologjia, por ajo që nuk mund të ndalohet kapitalizmi. Habitem nga ajo që quaj pushtimi i plotë i kapitalizmit. Vlerat tregtare dhe motivet tani duket se janë mjaft të vetëqarta për njerëzit. S’dua të them që njerëzit nuk kanë qenë interesuar më parë për vetë përparimin e tyre apo të ardhurat materiale, por ata kuptuan që ka pasur disa zona aktiviteti ku nuk mund të aplikohej kriteri material. Ose se duhej të hynin në konflikt: do të paguesh shumë mirë për diçka që mendon se është e pavlerë ose pa interes, dhe në të vërtetë mund të mos e bësh!

Teknologjia përhap kapitalizmin. Me e Bay-n, tregu arrin drejt e në dorën tënde.

Nuk e kam hallin te kultura teknologjike. Hallin e kam te kapitalizmi. Unë përdor një fjalë, procesor. Është makina e shkrimit më madhështore e shpikur ndonjëherë. Nuk përdor Rrjetin. Deri tani, informacionin e marr nga librat dhe shtojcat e revistave, por ndonjëherë e ndjej se disa revista në internet – e cila fare mire mund të jetë edhe kjo – është diçka që më pëlqen, dhe që dua ta lexoj. Dhe, dëgjoni, bota elektronike prodhon art me një cilësi shumë të lartë. Për mendimin tim, puna më interesante përsa i përket fotografisë nuk mund të bëhet pa përpunimin elektronik. Ka dhe disa video që më pëlqejnë, edhe pse mendoj se disa syresh janë shumë të holla. Ke nevojë për më shumë dendësi.

Mendoj se thellësia nuk është dhe aq e thjeshtë për t’u përftuar në mediat elektronike

Është njësoj sikur puna nuk pretendon se mund t’i japësh vëmendje të plotë. Njoh shumë njerëz që kanë dy televizorë në dhomë; ata do të shohin dy figura dhe do të lëvizin zërin. Pra, një gjë e rë që po ndodh me teknologjinë është shtrirja dhe shtresëzimi i vëmendjes. Por vërej edhe fuqizimin e këtij aspekti. E shoh t’u japë pushtet pacientëve që mund të hyjnë në informacionin mjekësor për veten e tyre. Dy herë kam qenë paciente me sëmundjen e kancerit, një herë në vitet ’70 dhe sërish kohët e fundit. Ndryshimi mes asaj se sa dinë pacientët për kancerin e tyre është si nata me ditën. Personalisht, paraqes një rast ndryshe – jam një doktoreshë e frustruar. Ideja ime e hershme se si do ta kaloja jetën ishte të bëhesha mjeke, kështu që jam në gjendje për të thithur informacionin mjekësor. Në vitet ’70, kur m’u shfaq për herë të parë kanceri, isha shumë kurioze dhe lexoja libra për mjekësinë dhe bëja shumë pyetje, gjë që i mërziste shumë mjekët e mi. Dhe më kujtohet vetja, ditë pas dite, muaj pas muaji, kur bëja kemioterapi. Qenë pesë, dhjetë, pesëmbëdhjetë njerëz në dhomë dhe ditë për ditë unë isha me ta. Jam e komunikueshme, kurioze, dhe gjithmonë pyesja për mjekimet që na jepnin – por kjo ndodhte shumë më parë se mund të imagjinoja që do të shkruaja Sëmundja si metaforë. Askush nuk i dinte emrat e narkotikëve të tyre. Unë i dija emrat e të mive. Ishin fjalë shumërrokëshe, por nuk ishte shkencë bërthamore. “Kemioterapi”, thoshin ata. Por çfarë lloj kemioterapie? Është përherë një kokteil; gjithmonë janë më shumë se dy narkotikë. Pas 22 vjetësh, më ka dalë një kancer i ri, jam sërish në spital në sallën e kemioterapisë dhe secili i di emrat e narkotikëve të tyre. Jo vetëm kaq, por ia nisin edhe muhabetit se kanë lexuar një protokoll të Universitetit të Indianas, apo një kërkim nga diku tjetër, dhe të japin adresën në internet. Dhe kjo është e mrekullueshme.

Siç keni vëzhguar dhe tridhjetë vjet më parë, shpesh janë intelektualët letrarë ata që janë më pak entuziastë për përparimet e teknologjisë

Hapi i madh është hapi i Gutenbergut. Dikush habitej se si mund të shkoja me kaq kënaqësi drejt makinës së shkrimit. Dhe unë ia ktheva: “Hapi i madh është nga shkrimi me dorë, në makinë shkrimi. Nga shkrimi me makinë shkrimi te kompjuteri nuk ka asnjë hap tjetër”. Në të njëjtën mënyrë, hapi i vërtetë është kur librat janë çuar në botim dhe bëhen objekte uniformë, të riprodhueshëm. Ata mund të jenë objekte uniformë të riprodhueshëm në ndonjë formë jo të bazuar mbi letër, dhe në njëfarë mënyre, nuk shoh ndonjë kërcënim nga kjo. Nuk më duhet OED-ja në formë libri. Jam e gëzuar që është një CD dhe që mund ta instaloj në kompjuterin tim. Por, nëse do të lexosh poezitë e Xhori Grahamit, të cilat janë njëmend të vështira, nuk mund t’i lexosh hiperkinetikisht. Ose mos e lexo fare Xhori Grahamin, ose lexoje fare ngadalë, dhe herë pas here. Është një përpjekje për kredhje dhe zbërthim. S’mund ta lexosh dot “Vëllezërit Karamazov” nga kompjuteri. Ose të marrësh më të mirën prej tij, ose jo. Njoh njerëz që e kanë shumë të vështirë të shohin një film. Ata duan njësi më të shkurtra vëmedjeje. Por njoh dhe njerëz të tjerë të cilët dëgjojnë Morton Feldmanin – orë të tëra muzikë që e kalojnë pragun e dëgjueshmërisë.

Pra, ka mundësi që ne po përftojmë një larmi vëmendjesh

Mendoj se është pikërisht ajo për të cilën bën fjalë eseja “Një kulturë dhe ndjeshmëria e re”, mesa e kujtoj vagull. Bënte fjlalë për jo domosdoshmërinë e të përjashtuarit, çka atëherë dukej shumë heretike. Tani, sigurisht, shtrohet pyetja, A ia ka qejfi njeriut të dëgjojë Morgan Feldmanin? A u duket vetja të zënë në çark, prandaj dhe janë kaq nervozë? Janë pikërisht çështjet neurologjike dhe antropologjike ato që më shqetësojnë mua.
Por, tek e fundit, a nuk është gjithë kjo një funksion i begatisë? A do të ketë begati të përjetshme në një cep të vogël të botës? Ndoshta po, ndoshta Kejnes është paksa demode. Por ta zëmë se përpara na presin kohë të vështira dhe njerëzit do të kenë probleme të vërteta materiale. A s’mendoni se ata do ta ulin ca ritmin? Është pothuajse një funksion luksi kjo gjë hiperkinetike.

Ju gjithashtu jeni parë edhe me syrin e lidhjes me Evropën, duke treguar se një amerikan mund të jetë intelektual siç kanë qenë edhe evropianët

Këtë e kam bërë me dëshirën time. Mendova se ia vlente bara qiranë, diçka që askush nuk po e bënte, dhe unë e dija si ta bëja.

Në esetë tuaja shpesh ua paraqisni shkrimtarët evropianë – Benjamin, Canetti, Barthes, Artaud- amerikanëve. Dhe në romanin e ri personazhi kryesor është një aktore polake që vjen në Amerikë. Mbani pra, lidhje evropiane?

Kjo ka të bëjë me përngjasimet. Kur u largova nga ky vend – dhe aktualisht ky vend qe, Kembrixh, Harvard, përfundova në Paris për një pjesë të mirë të vitit. Çdo gjë deri atëherë më ishte e njohur përmes pikturave dhe muzikës, por sidomos librave; çdo gjë ishte kanonike. Pikërisht në Evropë pata përballjen e vërtetë me modernen dhe bashkëkohoren. Kjo – nëpërmjet filmave. Ndoshta dhe nga Godardi. Ndjeva se jeta ime qe ndarë mes Godardit dhe pas Godardit. Më parë nuk e kisha kuptuar forcën e modernes. Thjesht ndjeja se e kaluara është më e madhe e e tashmja dhe se kultura evropiane është dukshëm më e madhe se ajo amerikane. Dhe Amerika ka qenë mjaft e dhënë për t’u lehtësuar, për ta hequr qafe të kaluarën. Mendova, Pse te dikush të mos i ketë të gjitha? – një mendim shumë amerikan, më duhet ta them. Dhe, a s’do të ishte mirë sikur t’i shikoje këto gjëra në një mënyrë më të freskët, dhe jo të bësh lloj lloj dallimesh që kanë të bëjnë me nocionet e kanonit? Edhe pse kam qenë një produkt i mënyrës së të menduarit kanonikisht, dhe vazhdoj të jem. Por këtu mund të hapim shumë degë dhe shtigje të reja, a nuk mendosni kështu? Pse të zgjedhim: Shumë amerikane.
Kur fillova të përpiqesha për të krijuar fiksion, prapë, nuk ia kisha idenë si t’ia filloja. Fiction-i po zinte një goxha vend në mendjen e dikujt. Kështu që mendova, Nuk dua veç të flas për turbullirën në kokën e dikujt. Pse nuk filloj të bëj filma?