Duke rilexuar sëmundjen si metaforë, mendova
Me fjalën metaforë nënkuptoja thjesht përcaktimin më të hershëm dhe më të shkurtër që di, të cilin e ka dhënë Aristoteli në Poetikën (1457b). “Metafora”, shkruan Aristoteli, “do të thotë t’i japësh diçkaje një emër që i përket diçkaje tjetër”. Duke thënë se diçkaje është ose është si diçka-që-nuk-është është një veprim i mendjes aq i vjetër sa dhe filozofia e poezia dhe fushë për lloj-lloj kuptimesh, duke përfshirë edhe ato shkencore, si edhe mundësish shprehëse. (Për të vërtetuar këtë, polemikës kundër metaforave të sëmundjes, që kisha shkruar dhjetë vjet më parë, i vura si parathënie një vringëllim të shkurtër e të ethshëm metaforash si yshtje tallëse kundër magjisë së të menduarit metaforik). Natyrisht, njeriu nuk mund të mendojë pa metafora. Po kjo nuk s’do të thotë se nuk ka metafora që bëjmë mirë të mos i përdorim. Përderisa çdo të menduar është interpretim. Po kjo nuk do të thotë se nganjëherë nuk është e drejtë të jesh “kundër” interpretimit.
Të marrim, për shembull, një metaforë rrënjëfortë që ka formuar (dhe ia ka errësuar kuptimin) një pjesë të madhe të jetës politike të këtij shekulli, atë që ndan e polarizon qëndrimet dhe lëvizjet shoqërore sipas lidhjes së tyre me të “djathtën” ose me të “majtën”. Këto terma zakonisht i lidhin me Revolucionin Francez, me vendosjen e përfaqësuesve në Asamblenë Kombëtare të vitit 1789, kur republikanët e radikalët u ulën në të majtën e kryetarit të Asamblesë dhe monarkistët e konservatorët në të djathtën. Po kujtesa historike nuk mund të jetë e vetmja arsye e jetëgjatësisë së çuditshme të kësaj metafore. Ka më shumë të ngjarë që qëndrueshmëria e saj në gjuhën politike, që atëherë deri në ditët tona, të vijë ngaqë imagjinata moderne e shekullare ka prirje t’i nxjerrë metaforat nga orientimi i trupit në hapësirë – majtas e djathtas, poshtë e lart, para e prapa – për të përshkruar konfliktin shoqëror, një praktikë metaforike që i ka shtuar diçka të re përshkrimit të përhershëm të shoqërisë si një lloj trupi, një trup i disiplinuar, i sunduar nga “koka”. Kjo ka qenë metafora mbisunduese për shoqërinë që nga koha e Platonit dhe Aristotelit, ndoshta nga që vlente për të përligjur shtypjen. Më shumë se sa të krahasosh shoqërinë me një familje, ta krahasosh atë me një trup, e bën rendin autoritar të shoqërisë të pashmangshëm e të pandryshyeshëm.
Rudolf Virhovi, themeluesi i patalogjisë qelizore, na jep një nga shembujt e rrallë dhe shkencërisht kuptimplotë të procedurës së anasjellë, duke përdorur metafora politike për të folur për trupin. Në polemikat e biologëve të viteve 1850, Virhovit i vinte për mbarë të përmendte metaforën e shtetit liberal për të parashtruar teorinë e vet të qelizës si njësinë themelore të jetës. Sado të ndërlikuara strukturat e tyre, organizmat janë, para së gjithash, thjesht shumëqelizorë – shumëqytetarë, si të themi; trupi është një “republikë” ose një “bashkësi”. Ndër shkencëtarët që bënin retorikë, Virhovi ishte një disident, ndër të tjera edhe ngaqë metaforat e tij kishin natyrë politike dhe, duke marrë parasysh standadet e mesit të shekullit të nëntëmbëdhjetë, ishin antiautoritare. Megjithatë krahasimi i trupit me një shoqëri, liberale ose jo, është më pak e zakonshem sesa krahasimi me sisteme të tjera të ndërlikuara dhe të integruara, të tilla si një makinë ose ndërmarrje ekonomike.
Në fillimet e mjekësisë perëndimore, në Greqi, merrnin nga artet metafora të rëndësishme lidhur me njësinë e trupit. Një metaforë e tillë, ajo e harmonisë, u bë objekt talljeje disa shekuj më vonë nga Lukreci, i cili arsyetonte se ajo nuk mund të përligjte përbërjen e trupit nga organe qenësore dhe joqenësore, madje as natyrën e tij lëndore: domethënë, vdekjen. Më poshtë po japim vargjet e fundit, në të cilat Lukreci hedh poshtë metaforën muzikore – i pari sulm që di unë kundër të menduarit metaforik për sëmundjen e shëndetin.
Jo të gjitha organet, le ta dini,
Janë njëlloj të rëndësishme, as dhe shëndeti
Nuk varet njësoj nga të gjitha,
po nga disa prej tyre –
Farët e frymëmarrjes,
e fuqisë së ngrohtë të jetës –
Na mbajnë gjallë; kur këto na lënë,
Ikën dhe jeta nga gjymtyrët tona.
Pra, në qofshin mendja
E fryma pjesë të njeriut të dhëna nga natyra,
Le ta mbajnë për vete muzikantët atë fjalë
Që e kanë marrë nga Helikona e lartë
ose ndoshta
E kanë gjetur diku tjetër dhe
ia kanë përshtatur
Diçkaje që s’kish emër në mjeshtrinë e tyre –
E kam fjalën për harmoninë. Çfarëdo qoftë,
Le t’ua kthejnë atë prapë muzikantëve.
De Rerum Natura, III, 124-35
Një histori e të menduarit metaforik lidhur me trupin, në këtë nivel të lartë përgjithësimi, do të përfshinte shumë figura të marra nga artet dhe teknikat e ndryshme, sidmos nga arkitektura. Disa metafora janë të pazërthyeshme, si nocioni poetik i trupit si tempull. i përmendur nga Shën Pali në predikimin e vet. Disa kanë dhe njëfarë resonance shkencore, si për shembull nocioni i trupit si fabrikë, figurë e funksionimit të trupit kur është mirë me shëndet, dhe nocioni i trupit si kështjellë, figurë e trupit të sulmuar nga sëmundjet.
Figura e kështjellës ka një gjenealogji të gjatë parashkencore, dike qenë sëmundja metaforë për vdekshmërinë, dobësinë dhe brishtësine e njeriut. Në ciklin e madh të ariave në prozë mbi sëmundjen, Lutje për Raste të Paraqitura (1627), të shkruara kur mendonte se do të vdiste, Xhon Doni* përshkruan sëmundjen si një armik që sulmon dhe rrethon kështjellën-trup:
Shikojmë Shëndetin, e zgjedhim mishin, pijet,
ajrin dhe ushtrimet, dhe latojmë e lëmojmë
çdo gur që shkon në ndërtimin e kësaj
ngrehine; e kështu Shëndeti është punë e gjatë
dhe i rrëzon, i shemb, i shkatërron të gjitha;
një sëmundje e paparandaluar, me gjithë
kujdesin tonë, e padyshuar, me gjithë
kurreshtjen tonë. …
Disa pjesë të trupit janë më të brishta sesa të tjerat: Doni thotë se truri dhe mëlpia janeë në gjendje t’i qëndrojnë rrethimit të etheve “çnjerëzore” dhe të “pashtruara” që “do të hidhnin në erë në çast, si minë, zemrën”. Në figurat e Donit, sëmundja është pushtuese. Mund të thuhet se të menduarit mjekësor modern fillon kur metaforat e trasha ushtarake bëhen më të përcaktuara, gjë që mund të ndodhë vetëm me ardhjen e një mënyre të re të shikuari, të përfaqësuar nga patologjia qelizore e Virhovit. dhe një mënyre të kuptuari më të saktë të faktit se sëmundjet shkaktohen nga organizma të veçantë, të njëjtësueshëm dhe të dukshëm (me anën e mikroskopit). Vetëm kur “pushtuesi” nuk u shikua më si sëmundje po si mikroorganizëm që shkakton sëmundjen, mjekësia filli të ishte vërtet e efektshme dhe metaforat ushtarake morën një saktësi dhe besueshmëri të re. Që atëherë metaforat ushtarake kanë hyrë përherë e më thelle në të gjitha fushat e përshkrimit të situatës mjeksore. Sëmundja shikohet si pushtim i organizmave të huaj, të cilit trupi i përgjigjet me veprimet e veta ushtarake, të tilla si mobilizimi i “mbrojtjes: imunitare, dhe mjekësia bëhet “agresive”, si në rastin e gjuhës që përdoret në shumicën e kimioterapive.
Metaforat më të trasha gjallojnë në arsimin shëndetësor, që vazhdon ta përshkruajë sëmundjen si diçka që pushton shoqërinë, dhe orvatjet për të ulur vdekshmërinë nga një sëmundje e dhënë i quan përpjekje, betejë, luftë. Metafora ushtarake u përhapën në fillim të shekullit, në fushata të zhvilluara gjatë Luftës së Pare Botërore kundër sifilizit dhe, pas Luftës kundër tuberkulozit. Shembull i fushatës së zhvilluar në Itali kundër tuberkulozit në vitet 1920 është një pllakat me titullin “Guerra alle Mosche” (Luftë kundër Mizave), që tregon rrezikshmërinë e sëmundjeve të përhapura nga mizat. Mizat paraqiten si aeroplanë armiq që hedhin bomba vdekjeprurëse mbi popullsinë e pafajshme. Çdo bombë ka mbishkrimin e vet. Njëra ka të shkruar “Microbi”, mikrobe. Tjera – “Germi della tisi”, mikrobet e tuberkulozit. Një e tretë ka vetëm “Malattia”, sëmundje. Një skelet i mbështjellë me një mantel të zi me kapuç i ka hipur mizës së parë si udhëtar ose pilot. Në një pllakat tjetër, “Me Këto Armë Do Ta Mundim Tuberkulozin”, figura e Mortjes paraqitet e mbërthyer pas murit me shpata të zhveshura dhe secila shpatë ka një mbishkrim që tregon një nga masat e luftës kundër tuberkulozit. “Pastërti” ka të shkruar njëra shpatë. “Diell” ka të shkruar tjetra. “Ajër”. Pushim”. “Ushqim i mirë”. “Higjienë. (Dihet se asnjëra nga këto armë nuk mud të bënte gjë. Ato që e mundin – domeshënë, e shërojnë – tuberkulozin janë antibiotikët, që u zbuluan vetëm nja njëzet bjet më vonë, në vitet 1940).
Ndërsa dikur bellum contra morbum, luftën kundër sëmundjes, e bënte mjeku, tani këtë luftë e bën gjithë shoqëria. Em vërtet, shfrytëzimi i luftës si rast për një mobilizim ideologjik masiv e ka bërë nocionin e luftës të dobishëm si metaforë për lloj-lloj fushatash që kanë si qëllim mundjen e “armikut”. Kështu kemi pasur luftë kundër varfërisë, tani të zëvendësuar me “luftën kundër drogës, si edhe luftëra kundër sëmundjeve të veçanta, të tilla si kanceri. Shpërdorimi i metaforave ushtarake mund të jetë i pashmangshëm në një shoqëri kapitalistem, një shoqëri që po kufizon vazhdimisht sferën dhe besueshmërinë parimeve morale, një shoqëri që mendon se është budallallëk të mos ura nënshrohesh veprimet llogaritjeve të interesit vetjak dhe të përfitimit. Zhvillimi i luftës është ndër ato veprimtari të pakta që njerëzit mendohet praktike se nuk i shikojnë “me realizëm”; domethënë, nuk e kanë syrin te shpenzimet dhe rezultatet praktike. Në një luftë totale edhe shpenzimet najë totale dhe të pakursyera – lufta në këtë rast përcaktohet si një gjendje e jashtëzakonshme, në të cilën asnjë sakrificë nuk është e tepërt. kurse luftërat kundër sëmundjeve nuk janë vetëm thirrje për më shumë punë dhe më shumë para për kërkime shkencore. Metafora shpreh mënyrën sesi sëmundje shumë të frikshme shikohen si “tjetri”, i huaji, siç është armiku në një luftë moderne; e kalimi nga demonizimi i sëmundjes te fajësimi i të sëmurit është i pashmangshëm, pavarësisht a shikohen të sëmurët si viktima. Viktimat nënkuptojnë pafajësi. e pafajësia, nga logjika e pamëshirshmeqë sundon të gjithë termat e marrëdhënieve, të çon mendjen te faji.
Metaforat ushtarake ndihmojnë për stigmatizimin e disa sëmundjeve dhe, dike zgjeruar kuptimin, të të sëmurëve. Pikërisht zbulimi i stigmatizimit të njerëzve të sëmurë nga kanceri më bëri të shkruaja Sëmundjen si Metaforë.
Dymbëdhjetë vjet më parë, kur isha e sëmurë nga kanceri, ajo që më tërbonte më fort – dhe ma largontemendjen nga frika e dëshprimi që më kishin pushtuar nga parashikimet ndjellazeza të mjekëve – ishte sse vetë mami i sëmundjes ua shtonte vuajtjet të sëmurëve. Shumë bashkëvuajtës, me të cilët bisedoja kur u shtrova së pari në spital, si edhe të tjerë që do të takoja pastaj gjatë dy viteve e gjysme që vazhdoja kimioterapinë si paciente ambulatore në shumë spitale të Shteteve të Bashkuara dhe të Francës, shprehnin neveri dhe një si lloj turpi për sëmundjen e vet. Sikur ishin robër të disa përfytyrimeve për sëmundjen, nga të cilat unë isha krejt e lirë. E më shkoi mendja se disa nga këto përfytyrime ishin anasjella e përfytyrimeve – tani tërësisht të diskredutuara – që kishin njerëzit dikur për tuberkulozin. Ndërsa tuberkulozin e shikonin shpesh në mënyrë sentimentale, si zgjerim të personalitetit, kancerin e shikonin me një neveri irracionale, si një rrëgjim të vetvetes. Kishte edhe paragjykime të ngjashme lidhur me përgjegjësinë dhe pritjen karakterologjike për të marrë sëmundjen: kanceri shikohej si sëmundje e të sështuarve, e të mbyllurve dhe e të ndrydhurve – sidomos e atyre që kishin mbytur zemërimin ose ndjenjat seksuale, – kurse gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të njëzetë (derisa gjetën sesi ta mjekonin) tuberkulozi ishtë sëmundje që prekte më shumë të ndjeshmit, të talentuarit dhe të apasionuarit.
Këto krahasime – midis meteve të tuberkulozit, që tani ne të gjithë mund të mendojmeë se i kemi kapërcyer, dhe familjet e tyre – më dhanë shkas për të shkruar librin e vogël mbi mistifikimet që rrethojnë kancerin. Nuk mendoja se do të ishte e dobishme – të shkruaja edhe një histori tjetër në vetën e parë sesi dikush kishte mësuar se kishte kancer, kishte qarë, ishte përpëlitur, ishte ngushëlluar, kishte vuajtur, marrë zemër … megjithëse edhe historija ime ishte e tillë. Një tregim, më dukej mura, do të ishte më pak i dobishëm sesa shtjellimi i një mendimi. Për kënaqësitë e tregimit unë do t’u isha drejtuar shkrimtarëve të tjerë; e megjithëse më vinin në mendje shumë shembuj nga letërsia që kishin të bënin me një sëmundje të “lavdishme”, tuberkulozin, gjeta se, në libra të tillë si Vdekja e Ivan Iliçit të Tolstoit, Hapat e Rajsmanit të Arnold Benetit* dhe Ditari i një Prifti Fshati i Bernanosit**, diagnoza e kancerit ishte diagnozë e sëmundjes së atyre që nuk kishin jetuar vërtet.
E kështu shkrova librin, e shkrova shumë shpejt, e nxitur nga një zell i ngjashëm me atë të përhapësve të Ungjillit dhe nga frika se mos nuk më kishte mbetur shumë koë për të jetuar, pa le
për të shkruar. Qëllimi im ishte të lehtësoja vuajtje të panevojshme – pikërisht siç e kishte thënë Niçeja në një pjesë të Agimit, që e kam hasur kohët e fundit:
Mendimi i sëmundjes! – Të qetësosh imagjinatën e të sëmurit që të mos vuajë, sa ka vuajtur deri tani, më shumë nga mendimi i sëmundjes sesa nga sëmundja vetë – kjo, them, është diçka! Madje është shumë!
Qëllimi i librit tim ishte ta qetësonte, jo ta ndizte, imagjinatën. Jo t’i jepte kutpim diçkaje, siç do të ishte qëllimi i përpjekjes letrare, po t’i hiqte kuptimin diçkaje: të zbatonte një strategji donkishoteske dhe shumë të diskutueshme “kundër interpretimit”, kësaj here në botën reale. Në trupin e njeriut. Kisha, para së gjithash, një qëllim praktik. Se kisha përvojën e trishtuar dhe shumë herë të përsëritur se ngarkesat metaforike që shprehin në mënyrë të shtrembëruar përvojën e të sëmurit nga kanceri kanë pasoja shumë reale: i pengojnë njerëzit që të kërkojnë në kohë mjekimin e sëmundjes ose që të bëjnë më shumë përpjekje për të gjetur një mjekim të përshtatshëm. Metaforat e mitet – për këtë isha e bindur – të vrasin. (Për shembull, bëjnë që njerëzit të kenë frikë të paarsyeshme nga masa të efektshme, të tilla si kimioterapia, dhe ushqejnë besimin në mjekime krejt të kota, të tilla si dietat dhe psikoterapia). Desha t’u jepja të sëmurëve të tjerë dhe atyre që kujdesen për ta një mjet për të davaritur metaforat dhe për të kapërcyer pengesat e krijuara prej tyre. Shpresoja të bindja të sëmurët e trembur që t’u drjtoheshin mjekëve ose të ndërronin mjekët e paaftë me mjekë të aftë, që t’u siguronin kujdesin e domosdoshëm. Ta shikonin kancerin sikur të ishte vetëm një sëmundje – sëmundje shumë e rëndë, po sëmundje. Jo një mallkim, jo një ndëshkim, jo një turp. Një sëmundje që nuk duhej të kishte “kuptim” të veçantë. As dhe një dënim me vdekje (një nga mistifikimet është barazimi kancer = vdekje). Sëmundja si Metaforë nuk është vetëm polemikë, është dhe një thirrje. Unë thosha: Të kërkosh që mjekët të të thonë të vërtetën; të jesh i sëmurë i informuar dhe aktiv; të gjesh një mjekim të mirë, se mjekim të mirë ka (me gjithë paaftësinë që, edhe ajo, është shumë e përhapur). Megjithëse ilaçi nuk ekziston, më shumë se gjysma e rasteve mund të shërohen me metodat ekzistuese të mjekimit.
Gjatë dhjetë vjetëve që kur shkrova Sëmundjen si Metaforë – dhe u shërova nga kanceri, duke përgënjeshtruar pesimizmin e mjekëve – qëndrimet ndaj kancerit kanë ndryshuar. Të jesh i sëmurë nga kanceri nuk është më turp, nuk është më “prishje e identitetit” (për të përdorur një shprehje të Erving Gofmanit). Fjalën kancer tani e shqiptojnë më lirisht, dhe në lajmërimet e vdekjes nuk thonë aq shpesh se filani ka vdekur “pas një sëmundjeje të gjatë”. Megjithëse mjekët europiane dhe japonezë prapë diagnozën e kancerit ia thonë së pari familjes dhe shpesh këshillojnë që t’i fshihet të sëmurit, mjekët amerikanë përgjithësisht kanë hequr dorë nga ky qëndrim, dhe tani njoftimi brutal i të sëmurit është bërë i zakonshëm. Çiltërsia e re në rastin e kancerit është pjesë e po sa asaj çiltërsie të detyrueshme (ose, po deshe, mungese dinjiteti) që na sjell diagramet e sëmundjeve të zorrës së trashë ose të traktit gjinor-urinar të udhëheqësve tanë kombëtarë në televizion dhe në faqet e para të gazetave – përherë e më shumë po bëhet një cilësi e shoqërisë sonë të flasë për gjëra që mendohet se nuk duhen përmendur. Ky ndryshim qëndrimi mund të shpjegohet edhe me frikën që kanë mjekët se mos i hedh në gjyq një shoqëri grindavece. E, sigurisht, një nga arsyet që kanceri tani nuk trajtohet më me aq frikë është se, ndryshe nga dhjetë vjet më parë, ai nuk është sëmundja më e tmerrshme. Në vitet e fundit barra e kancerit është lehtësuar nga shfaqja e një sëmundjeje që ka një ngarkesë turpi dhe aftësi shumë më të madhe për “prishjen e identitetit”. Duket se shoqëritë kanë nevojë të kenë një sëmundje që të njëjtësohet me të keqen dhe që ngarkon me faj viktimat e veta, po, nga ana tjetër, e kanë të vështirë të kenë më shumë se një nga këto sëmundje.
______________________________________________________
- J. Donne, poet anglez (1571-1634).
- A. Bennet, shkrimtar anglez (1870-1947).
** G. Bernanos, shkrimtar francez (1888-1948).