Tabula rasa

Autorja: Christa Wolf

Përkthyesja: Elda Gjana

Ne ruhemi nga idetë e çuditshme. “Proza” – kjo s’është gjë tjetër veçse një ide, një përfytyrim, një abstraksion. Mishërimi i saj në pazar tregohet në formën e një malli: si libër. Ky proces, që funksionon thuajse pa vështirësi, nuk admirohet mjaftueshëm – ne jemi imësuar që të na ofrohen për të blerë sajime të tilla, përdorshmëria praktike e të cilave është tepër e dyshimtë, për të mos thënë e pamundshme. Disa njerëz duhet ta mbështesin ballin dhe ekzistencën e tyre në këtë manipulim jashtëzakonisht serioz: jo vetëm botuesit, tipografët, librashitësit dhe propagandistët, por madje edhe autorët janë po kaq të lirë.
Sigurisht që jemi të lirë të eksperimentojmë brendapërbrenda mendimit. Padyshim që kjo është një përsjellje që nuk ka nevojë për shpjegime të hollësishme, mjaft që të dish të fshish mjeshtërisht gjurmët e ngulitura në kokë nëpërmjet lexismit të librave në prozë.
Çfarë do të më mungonte mua?
Përgjigjja nuk është vetëm e tmerrshme; ajo është edhe e pamundur.
Në qoftë se dikush do të mund të përgjigjej, atëherë do të dinte diçka të saktë mbi ndikimet e letërsisë.
Dhe brenda vetes filloj të vras: borëbardhën e dlirë që vuan pa pasur faj dhe njerkën e keqe, që në fund kërcen me pantofla përvëluese, kështu unë shkatërroj një model primitiv, bindjen themelore me rëndësi jetike për fitoren e pashmangshme të së mirës mbi të keqen. Gjithashtu unë nuk di asnjë legjendë, dhe s’i kam uruar vetes kurrë të jem në anën e Siegfried-it kundër kuçedrës; kurrë s’jam trembur nga ndonjë fëshfërimë në pyllin e errët: orë malesh! Kurrë s’i kam lexuar fabulat me kafshë dhe s’e kuptoj se ç’do të thotë: “dinak si dhelpra”, “trim si luani”. Hokatarin nuk e njoh, s’kam qeshur kurrë me dredhitë e njerëzve të dobët, që i përdorin për të mundur të fuqishmit. Shtatë xhuxhat, të marrët, don Kishoti, Guliver-i dhe Magelone-ja e bukur – të shporren. Larg Zeusit që gjëmon pafuqishëm dhe Forcës Shkatërrimtare, larg Adamit dhe Evës dhe parajsës. Kurrë ndonjëherë nuk është sulmuar një qytet me emrin Trojë për hir të një gruaje. Asnjëherë nuk ka luftuar një doktor Faustus me djallin për të shpëtuar shpirtin e tij.
I varfër, i grabitur, i zhveshur dhe i pambrojtur hyj në vitin tim të dhjetë: Lotë që djegin kanë mbetur të paqarë, shtrigës në librin e përrallave nuk iu nxorën sytë; nuk e kam njohur lehtësimin ngazëllues për shpëtimin e një heroi; kurrë s’jam frymëzuar nga ëndrra fantastike, që ia tregoj vetes në errësirë. Nuk di që popujt të jenë të ndryshëm dhe megjithatë të ngjashëm me njëri-tjetrin. Morali im s’është i zhvilluar, unë vuaj nga fishkja e shpirtit, fantazia ime është tharë. E kam të vështirë të krahasoj dhe të gjykoj. E bukura dhe e shëmtuara, e mira dhe e keqja janë koncepte të lëkundshme, të pasigurta.
E kam punën pisk.
E si duhet ta marr me mend, që bota ku jetoj është e populluar dendur, në mënyrë të larmishme dhe është e pasur me figura të çuditshme? Dhe që ajo fsheh aventura të cilat më kanë pritur pikërisht mua?
Shkurt: vizita te nënat s’u bë, nga burimet s’u pi ujë, s’u vendos masa për njerëz dhe sende. Emocionet e kaluara janë të pazëvendësueshme. Një botë, që nuk ishte magjepsur në kohën e duhur dhe që ishte e errët, nëse dija rritet, nuk kthjellohet, por bëhet shterpë. Të pashijshme dhe të kota janë mrekullitë, që i zbërthen, para se të besosh në to.
E pazëvendësueshme para së gjithash është përvoja, që s’ka shfrytëzuar plotësisht pasuritë e jetës nëpërmjet veprimeve të pakta, që ne mund t’i bëjmë rastësisht. Është e shkretë sa s’thuhet një ekzistencë njerëzore, e cila, në mënyrë krahasuese, s’mund ta trajtojë veten si shembëlltyrë, dhe s’mund t’i gjejë vetes një vend në disiplinën e pashembullt të njerëzimit duke dalë nga rrëmuja për të hyrë në rregullin e dëshiruar – ne e quajmë atë, me një fjalë të demoduar, “edukatë”. Kështu, e pakulturuar në kuptimin më të thellë të fjalës, unë qëndroj përpara një etape delikate. Eksperimenti, të cilit ne me të drejtë i trembeshim, në të vërtetë është bërë te brezi im. Izolimi nga letërsia e kohës nuk mund të bëhej më i plotë se aq, atëherë kur na u shtua, deri në vitin tonë të 16-të. Ka shumë mundësi që pjekuria e vonuar e brezit tim e cila bie në sy, më në fund nuk e ka këtë shkak. Sepse atë që merrnim për ta lexuar, e përpinim me një frymë – një “letërsi prozaike”, vetëkuptohet, që thuajse e kam harruar plotësisht, e cila është shuar vetiu brenda meje, nëse edhe kjo nuk thotë gjë për ndikimet e saj të fshehta – pavarësisht se një gjë e tillë nuk ishte e paramenduar prej shovinizmit dhe neurozës së luftës, të paktën në atë shkallë sa të mund të krijonin një kthesë në panoramën historike (kryesisht ishin histori monstruoze që i merrja nga biblioteka e shkollës): fshehurazi, por sigurisht me sukses, ajo pengonte rritjen, pjekjen e gjykimit kritik dhe të ndjenjave të gjymtuara jo nga inatet dhe paragjykimet më të këqija.
E çfarë ishte – e kaluara – e mbështjellë nga një mjegull e përgjakshme; çfarë është e tashmja – e parë nëpërmjet syzeve me efekt të jashtëzakonshëm shtrembërues: në kohë të tilla nuk ekziston syri i kthjellët i tregimtarit. Atëherë s’ekzistonte njeri, që ne do të kishim mundur ta dëgjonim. Braktisja e tmerrshme e kësaj rinie ende nuk është përshkruar. E braktisur në mes shumë ekstazash të vogla, të cilat magjistarët e punësuar nga shteti i prodhonin sipas rregullave – si më e madhja ndër to mbahej ekstaza e vdekjes. Asgjë nuk është e veçantë; një mit i pavdekshëm, që librat e rinisë tonë e quanin “popull”.
Shpesh pyes veten se çfarë e ka mundësuar fitoren e së keqes mbi lindjen e instinktëve morale si dhe mbi mundësitë e një kontakti që ka për themel një moral dhe një kulturë më të zhvilluar. Atëherë, si nuk u shkatërrua brenda nesh çdo ndjenjë njerëzore? Nga vjen në të vërtetë kjo mbledhje dhe sprapsje e disa rasteve të pakta, skalitur thellë në kujtesë, që për mua sot janë përcaktuese?
Praj nga erdhi tri-katër herë ky paralajmërim shqetësues – duke qenë se edhe bashkësia heshti – gjë për të cilën nuk do të doja të ndalesha gjatë, pasi mund të shprhet me dy fjalë: punë që s’bëhet.
Më ka ndodhur edhe një herë kur lexova librin: Christine Torstensen. Kjo vajzë, që i përkiste racës së çmuar – nordike, një fanatike e luftës tridhjetë-vjeçare, puth dhe përqafon kufomat e të sëmurëve nga murtaja qëq dergjen në shtrat dhe hyn fshehurazi te armiku, i jepet atij, me qëllim që murtajën t’ia ngjisë me trupin dhe buzët e saj. Një heroinë, duhej të ishte kështu. E lexova këtë dhe mendova: punë që s’bëhet.
Ndoshta ishte vënë një themel me historitë dhe përrallat e fëmijërisë, të cilat sapo ia kam marrë vetes për provë. Edhe librat e Binding-ut dhe jelusich-ut, Johst-it dhe vëllezërve Grimm, qenkan shuar, ashtu siç e meritojnë, por megjithatë jo pa ndonjë vështirësi: cilido që nuk shuhet nga ky helm, mbetet i paprekshëm, madje edhe gjatë dobësimit të tij.
Shumë më e vështirë është të sakrifikohesh për hir të Storm-it dhe Fontane-it; dhe me pahir unë ndahem nga një libër që e ka kapakun me njolla myku, një enigmë e përjetshme, që ishte vendosur mbi komonë e gjyshes time, e cila s’lexonte kurrë libra. Ai e kishte titullin Asgjë e re nga fronti i perëndimit, dhe, si gjithçka interesante, “ai ishte asgjë” për mua. E lexoja në divanin e gjyshërve të mi dhe akoma e ndjej mbështetësen e ronitur të divanit në dorën time të djersitur. Aty lexova se edhe një gjerman ngordh në mënyrë të tmerrshme në luftë nga një plumb në bark. Ndoshta ky i vdekur është i pari, ndaj fatkeqësitë të së cilit revoltohem vetvetishëm. – Edhe ai të shporret, është pa zemër.
Prej sot e tutje, po vë re, që s’mund t’i thërras më me emër viktimat; asnjë Grüner Heinrich, asnjë Werther dhe asnjë Wilhelm Meister s’më ka dalë përpara në rrugë, Julien Sorel-i për mua mbeti i panjohur ashtu si madam Bavary dhe Ana Karenina: Jo; kështu s’mund të vazhdoj. Dikur ajo duhet të shkruhej, historia e çuditshme e leximit, e shkapërderdhur e brezit tim; ndoshta ajo dha një motivim për gjendjet e paekuilibruara dhe të pasigurta, që s’mund të sqarohen lehtësisht.
Mirëpo për mua s’ka ekzistuar ndonjëherë “nevoja e zëvendësimit”. Unë, si jolexuese, nuk u trullosa nga lista e emrave dhe e titujve, që për mua ishin të huaja. Nuk i kam brejtur librat e shëmtuar me kapakë kartoni të viteve të pas luftës. Atëherë çfarë paskam bërë për mijëra orë, që më pas ishin të lira, meqenëse për mua s’ekzistonte asnjë libër? As emocionet dhe gjykimet, që në atë kohë kishin kuptim të njejtë me fjalën “lexim” (ndoshta që atëherë serioziteti ynë ka mbetur mik me librat); as ai stol në stacionin e trenit, ku, pa dëshirë kisha lexuar njërin prej atyre librave të tmerrshëm dhe më në fund kuptova: Duhej të ishte e vërtetë, ajo që ishte shkruar atje.
Me pak fjalë, larg prej letërsisë së hershme sovjetike, thashë me vete, me të marrë sinjalin e papërsëritshëm të mundësive, me magjepsjen e të cilave isha e lidhur vazhdimisht – atëherë do ta kisha lexuar. Larg edhe nga librat kufoma, nga barra e disa viteve, nga ato koncesione zakonisht të ngjallura që i bëhen pandershmërisë dhe shijes së keqe. Për to, pas rrëmujës së madhe të leximit nga seminari i germanistikës – lënda e provimit, materia e jetës: dallimi ka qenë gjithmonë i vështirë.
Tabula rasa. Unë jam në fund. Me rrënjët e shkulura, dhe të shuar brenda meje, një prej aventurave të mëdha që mund të kem patur ndonjëherë: duke krahasuar, duke provuar dalëngadalë mësohem ta shoh veten duke vënë kufij. Matem me personazhet më të qartë të të gjitha kohëve. Asgjë nuk del prej kësaj. Ndjenja e kohës venitet, ngaqë nuk u zgjua vërtet. Konturet tipike, në vend që të bëhen më të qarta, shpërndahen; ndërgjegjja, në vend që të kthjellohet, turbulloheet.
Acarimi shtohet.
Sepse duhet të ecësh më tej. Pasojat më të ndjeshme që vërtetohen me vështirësi, të cilat rrjedhin nga kontakti i përhershëm me librat, ia vlen t’i asgjësosh: stërvitja dhe diferencimi i aparatit psikik; mprehja e shqisave; zgjimi i dëshirës për të vrojtuar, i aftësisë për të parë tragjiken dhe komiken e situatave; qartësia që del nga krahasimi me të kaluarën; heroikja që nderohet si përjashtimi, që ajo paraqet; dhe e zakonshmja, e cila përsëritet gjithmonë, që me qetësi të marrë njoftime dhe mundësisht të dashurojë. Por para së gjithash: të habitet; të habitet pareshtur për llojet e ngjashme me të, si dhe për veten e vet.
Por unë nuk kam lexuar.
Jo vetëm e kaluara ime ka ndryshuar me një goditje: e tashmja ime nuk ësthë më e njëjta. Mbetet të bëhet gjëja e fundit: edhe të ardhmen ta flijoj. Nuk do të lexoj kurrë ndonjë libër. Tmerri që fshihet në këtë fjali, nuk më prek mua, jolexuesin.
Sepse unë, pa libra, s’jam unë.