Gruaja shqiptare në të drejtën zakonore të Lekë Dukagjinit

Autori: Lush Gjergji

1. FAMILJA

Përpara se të flasim mbi gruan shqiptare si na e paraqet e drejta zakonore, ta shohim së paku botëkuptimin e familjes sepse kështu do të na ndihmojë ta kuptojmë sa më mirë problematikën e femrës shqiptare. “Kanuni i Lekë Dukagjinit” e definon familjen si “bashkësi që jetojnë nën një pullaz, me qëllim që të shumohen nëpërmjet të martesës dhe për t’u zhvilluar fizikisht dhe shpirtërisht”.
Siç shihet familja nuk është e trajtuar në një kuptim dinamik, si ndihmë reciproke, jetë në bashkësi, marrëdhënie të sinqerta dhe spontane, njerëzore, të cilat e ngrisin njeriun, por kryesisht për ta shtuar numrin e anëtarëve, dhe vetëm sekundarisht për t’u “zhvilluar fizikisht dhe shpirtërisht”.
“Gjëja më karakteristike, së paku në Evropë, është se familja e ka ruajtur një korp kompleksiv dhe organik, duke u mbrojtur prej ligjeve legale të dhëna prej autoritetit politik, dhe ligjet zakonore i përbëjnë elementet arkaike, edhe pse nuk janë të ruajtur në një kodeks të shkruar, por vetëm në mënyrë tradicionale që rrjedhin në shumë prej kohrave të lashta pa ndërrime të mëdha dhe substanciale”.
Këto karakteristike kaq të vjetra dhe, njëkohësisht edhe sot të praktikuara, e bëjnë familjen shqiptare të veçantë dhe të dalluar.
“Nuk është familje natyrore, d.m.th. bashkëjetesa e prindërve me fëmijët e tyre, por është patriarkale, sepse sipas Kanunit, bashkëjetesa e babait dhe nënës, ose e shumë vëllezërve të martuar nën një pullaz, por gjithnjë nën një zot të shtëpisë dhe zonjë të shtëpisë”.
Ky fakt që janë shumë të martuar nën një pullaz, pengon frot shumë zhvillimin e tyre psikik dhe njerëzor, shoqëror, sepse edhe me martesë nuk fitohet autonomia, nuk lirohet prej auktoritetit familjar, përkundazi, edhe më tepër lidhen. Sa e sa herë ndodhin ngatrresa dhe përçarje, sidomos në mes të grave, kështu që jeta bëhet e padurueshme. Mund të parafytyrojmë atmosferën në të cilën lindin, rriten, edukohen dhe “përparojnë” fëmijët.
Psikologjia moderne na flet për rëndësinë që e ka ambienti familjar në edukimin e fëmijës. Ai është i pasigurtë, e ndien veten si të “dobët dhe te kërcnuar”, pra dëshiron një atmosferë që ka për t’i komunikuar siguri, dashur, ngrohtësi. Karen Horney, në veçanti e ven akcentin mbi nevojën e sigurisë, kurse Adler, flet mbi kompleksin e inferioritetit – superioritetit, që varet prej “natyrës” së fëmijës. Pra, mund të themi shkurtimisht kështu: një fëmijë, i cili nuk rritet në paqë, qetësi, gëzim, dashuri, por vetëm në grindje, tensione, duke parë dhe përjetuar këso gjërash, hyn tepër shpejt “në jetë”, nuk ka aspak fëmijëri, e kjo gjë psikologjikisht për te është katastrofale. Nëpërmjet familjes ai e njeh edhe shoqërinë, sepse aty në miniaturë i ka të gjitha komponentet e saja, nëse përvoja e parë e tij është negative, ajo familjare, si do të jetë pozitive ajo extra-familje? Për këtë arsye etnologët, sociologët, spikologët me plotë të drejtë thonë se familja e “prodhon” njeriun, jo vetëm në kuptim fiziologjik, por aq më tepër psikik dhe shoqëror.
Cilat janë funksionet esenciale që i ka familja ndaj fëmijëve? Ka shumë, por këtu do t’i përmendim shkurtimisht ato kryesore. Në rendin e parë fëmija është i varur, pra e ka për detyrë ta mbrojë dhe ndihmojë, por kjo nuk do të thotë vetëm ta mbrojë prej rreziqeve të jashtme, materiale, ta ushqejë etj., por edhe ta mbrojë prej çdo “shoki”, eksperiencë të fortë për te, a ka gjë më të rrezikshme se sa shamata, përlamja, zhurma e ferrit?.
Për t’ia dhënë modelet sjelljes, apo si thotë Benedickt Ruth, modelet kulturale. Çfarë modelit mund t’i japim nëse ne nuk jemi të kënaqur në jetë, e pësojmë pasivisht jetën? Për ta krijuar një individ të ekuilibruar, kryesorja është t’ia japim sigurinë psikologjike. Një ndër komponentet e rëndësishme që ndikon në psikën e voglushit është edhe komponimi i anëtarëve të familjes. Vetvetiu familja patriarkale nuk është ipso facto e dëmshme, përkundrazi, mund të jetë shumë e dobishme, por vetëm nëse është bashkësi reale e dashurisë. Nëse këta persona (gjyshi, gjyshja, axhallarët dhe gratë e tyre etj.) “e pengojnë spontanitetin e marrëdhënieve familjare dhe janë burim i tensioneve dhe konflikteve, fëmija do t’i përjetojnë si fort negative dhe për këtë do të vuajë tërë jetën”.
“Nëse nuk e kanë përjetuar fëmijërinë e qetë, janë të pasigurtë, neurotikë, agresivë, kriminalë dhe çdo gjë tjetër përpos njerëz të pjekur dhe nuk kanë forcë t’i përballojnë jetës dhe t’i zgjidhin problemet”.
Si kanë për t’i dashur, nderuar he pranuar prindërit, nëse i shohin gadi gjithmonë të nervozuar, të hidhëruar, duke u përlarë me anëtarët tjerë të familjes? Një familje e tillë “regruton” persona të pasigurta, të cilët e mënijnë jetën dhe i frikësohen asaj, bëhen tepër serioz, ndoshta edhe mizantrop.
Ky botëkuptim i familjes është bërë pjesë e mentalitetit shqiptar, pra si familje të mira “ideale”, çmohen familjet e mëdha, ato që i kanë ka 30-40 anëtarë dhe ndarja e vëllezërve konsiderohet vetëm nga aspekti negativ, mosaftësi për jetë të përbashkët, pra si gjë e turpshme. Mu për këtë arsye shumë familje shkojnë përpara si dijnë dhe si munden, vetëm e vetëm mos me u “ndarë”, kështu mundohen t’i bindin të afërmit se shkojnë mirë. Viktimat e kësaj situate janë të gjithë, por në veçanti fëmijët, të cilët në vend të dashurisë dhe mirëkuptimit përjetojnë të kundërtën. Në këtë çështje absurde, shumica janë të bindur se vëllezërit kishin për të jetuar gjithmonë së bashku po të mos ishin gratë, që e “shtijnë flakën në shtëpi”… Pra, kush është fajtor, edhe për këto ndarje, që nuk konsiderohen natyrore-humane, përpos femërsi?
Bashkësia themelore të shqiptarët është familja, por e kuptuar në një veshtrim shumë të gjerë: ngjan që të jetojnë së bashku edhe deri në 30 persona, të gjithë vëllezërit me familjet e tyre respektive, nën auktoritetin e “shefit” të familjes.
Kjo bashkësi patriarkale ka pësuar dhe është duke pësuar ndërrime shumë të ngadalshme dhe disa herë vetëm në dëm “të dobtëve”. “Kalimi në patriarkat ka sjellur diferenca kaq të mëdha në mes të sekseve sa që Engelsi, me plotë të drejtë, flet për revolucionin më të madh dhe mbi humbjen historiko-botërore që e pësoi femra”.
Cozzi, duke folur mbi muslimanët, shkruan kështu: “Ai është kryesisht njeri i familjes. I martuar, në përgjithësi në moshën e re, nuk kërkon tjetër kënaqësi përpos të ketë shumë fëmijë meshkuj. Edhe pse ligji musliman i jep të drejtë t’i marrë deri edhe katër gra, kuptohet kur është në gjendje ekonomike t’i mbajë, pra konditat ekonomike mjaft të vështira, por edhe duke u bazuar në traditë, gadi se rregullisht martohet vetëm me një grua”.
Siç kemi parë më parë duke jetuar shumë të martuar nën një pullaz, mungon familjariteti dhe gjestet e dashurisë në mes të tyre. “Vetëm burri nuk guxontë tregojë kurrfarë familjariteti ndaj gruas së vet, por ehe ajo, sa duket nga sjellja e jashtme, nuk kujdesohet për te. Sidomos në vitet e para të kurorës burri duhet ta ruajë tonin e dominimit absolut mbi gruan, kurse ajo duhet të tregojë se më tepër e respekton se sa e don. Këto ligje dhe tradita kaq të dalluara prej popujve tjerë, kaq të rrepta, i kemi trashiguar prej gjyshave dhe katragjushave, të cilët, duke qenë gjithnjë në rreziqe që në çdo moment të shkojnë prej familjes për të luftuar kundër armikut, nuk dëshironin që të rinjet të emancipohen dhe qajnë kur të ndahen prej të dashurave dhe kështu të mos i tradhtonin detyrat e tyre si patriotë të mirë”.
Kjo do të jetë me siguri një arsye, por e kemi edhe një tjetër, e cila edhe sot ende po vazhdon dhe pengon familjaritetin, i cili është aq i nevojshëm për dy qenie që duhen, e kjo është familja patriarkale. Të tregojsh afekt ndaj gruas mund të thotë “tradhti” ndaj prindërve. Prindërit dëshirojnë ta “kenë” të birin në çdo mënyrë dhe pa kurrfarë kushti, me një dashuri tepër “posesive”, e cila e kufizon ndaj gruas. Sa familje janë shkatërruar për këtë arsye, sepse nëna apo babai nuk e duron gruan dhe mundohet në çdo mënyrë t’ia mbushin mendjen edhe të birit se ai nuk vlen, nuk është për te dhe është shkaku i grindjeve familjare. Këtu ekziston një rivalitet absurd në mes të nënës dhe gruas. Nëna disi “befasohet” se si e “huaja” t’ia marrë djalin, ajo të mos jetë më qendër e dashurisë së tij, pra e ka sjellur deri te gjendja që të ndahet edhe prej nënës. Gruaja, në tjetrën anë, nuk është në gjendje ta dojë as burrin, nëse gjindet gjithnjë në grindje, përlamje, tensione.
Hyrja e “forcuar” e gruas në familje patriarkale ku ajo duhet të dojë jo vetëm burrin, që shpeshherë as nuk e ka zgjedhur, por edhe të gjithë anëtarët tjerë të familjes, duke i shërbyer në të gjitha rrethanat e jetës, pra e bënë gruan të paaftë për dashuri, siç na thotë edhe fjala popullore: “Kieç vajz e kieq beg, u fejova u bana mbret, u martova e u bana dreq”; që d.m.th. se martesa për mua qe një dëshprim i madh. Kjo i përgjigjet një fjalës së urtë: “U martove? Diqe e shkove”. Në këto marrëdhënie patriarkale në familje, dy protagonistat e jetës janë i zoti i shtëpisë dhe e zonja e shtëpisë. “Sipas Kanunit udhëheqjen e shtëpisë e ka babai apo vëllau i madh, nëse ky nuk i ka kualitetet e nevojshme për këtë detyrë, atëherë atë e merr ai që e zgjedh familja (vëllezërit), që është më inteligjent, më prudent dhe kujdestar i mirë”. “Ky auktoritet është absolut, por edhe më përgjegjësi, sepse si shkruan Palaj, është përgjegjës para fisit kur ndokush të troket në derë dhe të lypë përgjegjje për fajet e anëtarëve të familjes”. “Martesen e shikon Kanuni vetëm nga aspekti familjaro-patriarkal”.
Një ndër të drejtat më panjerëzore qdë i ka i zoti i shtëpisë është ai i fejesave dhe i martesave të bijve dhe bijave të veta dhe të vëllezërve, por mbi këtë gjë do të flasim më vonë duke e trajtuar martesën.
E zonja e shtëpisë është protagonistja e dytë në jetën familjare, por nuk është absolute si i zoti i shtëpisë, sepse varet prej tij. Ajo ka këto të drejta: të disponojë me të gjitha prodhimet familjare, të japë dhe të marrë uhae, të komandojë mbi gratë tjera etj.

2. FEJESA

Në rendin e parë, sipas Kanunit, nuk ka fejesa pa shkues, “i cili mrreket m’u bâ fjalë-mirë a te prindja e djalit a te prindja e vajzës, që të mârrin a të napin vajzën për at djalë”. Kanuni thotë fortë qartë: “Nuse pa shkues s’bahet”. E kemi pa edhe më parë se si prindërit i bëjnë fejesat dhe martesat, pa e marrë parasysh dëshirën dhe lirinë e tyre. Mbasi fëmijët duhet t’i nënshtrohen në çdo gjë vullnetit të prindërve, e sidomos të atit, atij i takon vendimi edhe për fejesa. Ja çka thotë në lidhje me këtë “Kanuni i Lekë Dukagjinit”: “Djali ka tager me mendue për martesë të vet, po s’pat prind. Vajza edhe në mos pastë prind, ajo s’ka tager me mendue për martesë të vet, tagri âsht në dorë të vllazenve a të kushrijve”.
“Përpos këtyre çështjeve kemi edhe konkubinatin, për të marrë për grua kunatën, e cila ka mbetur e vejë, ose t’i premtojmë apo fejojmë vajzat ende në djep si një kontratë shitje…”. “Për të mos hyjë në situata tjera, që janë për t’i qajtur me lotë, si keqpërdorimet në martesa. Të mjerat vajza, pa kurrfarë dije të tyre, janë të shitura prej prindërve të tyre sikur të ishin kafshë që i kërkon ndonjë. Pastaj, mundimet qrë do t’i pësojnë të mjerat as nuk mund të përshkruhen”. “Njatë herë kur t’i teket djalit, âsht i lirë me lshue vajzen e xanun,… Para se t’a lëshojë vajzen djali, do të bajë me dije shkuesit e ky me dy shokë të katundit të djalit, do të shkojë te prindja e vajzës, e nder sy të dy shokve të katundit të vajzës, u kalalxon, se djali, qi e pat xanë vajzen e tyne, â’tue hjekë dorë, e janë lirë me e martue njeti”. “Mbasi të bëhet kontrata martesore (fejesa), është një gjë përfundimtare dhe e përforcuar (vërtetuar), pra nuk ka më të drejtë asnjëra palë ta shkatërrojë, ka aq fuqi sa për ne martesa reale dhe e vërtetë”.
“Vajza nën unazë nuk ka tager me lshue djalin. Vajza e xanun nuk mundet me e lshue djalin edhe ne mos e pasët për sy”. “Po s’ndigio vajza me shkue m’at fat, qi e kà xânë, e edhe prindja i perkrahen së bis, kjo s’mund martohet mâ per të gjallët e dhanderrit me tjeterkend”. “Edhe po muer tjetër grue dhandrri vajza e xanun prej tij jet e lidhun se e lidhun”, dhe vetëm mbas vdekjës së tij vajza është e lirë të martohet.
Siç po shihet qaratë fejesa për vajzën është definitive, kurse për djalin nuk është ashtu. Edhe këtu vëhet në pah qaratë dallimi i dy sekseve dhe mentaliteti prapanik, patriarkal, i cili nuk e respekton femrën si njeri-person, por vetëm si mjet trajtimi, kurse mashkulli është i privilegjuar dhe zotëronjës absolut i jetës së botës femërore. Këto gjëra, ehe pse absurde dhe të pakuptueshme për shekullin e XX, po vazhdojnë ende jetën e tyre, e psehin do të mundohem ta shpjegoj në kreun e tretë.
“Po s’ndigio vajza me shkue m’at fat, qe e pat xanë, edhe me perdhûn do t’ia a apin atij, qi e ka xânë me “Fishek më shinë”; e per n’i raftë per sy tue hikun, ky e vret me fishek të prindës së saj, e gjaku i vajzës shkon hupës, për arsye qi me fishek të tyne e vrau”.
Sa martesa të gabueshme, sa jeta të humbura, sa gra të pakënaqura. Sa i kanë mbytur, martiret e lirisë, por sa të tjera që kanë jetuar dhe janë duke jetuar në klimë tensioni, nënçmimi, shtypjeje, frige, fymjeje, etj…
“Sa janë bërë për interese, e sidomos që të bëhen lidhje familjare më të mira, duke bërë fejesa dhe martesa të tilla, e shumë herë fejesa edhe prepuberale apo, çka është edhe më zi, ante partum”. Pak a shumë të njëjtën gjë e thotë edhe B. Palaj në paragrafin e V: “Vajza kurr për fejesë nuk ka moshë, prindërit mund ta fejojnë kur të dëshirojnë, edhe në djep; shpeshherë ka ndodhur që vajza ka qenë e premtuar ende pa lindur me këtë formulë: nëse të lindë ty femër e mua mashkull, është e imja, nëse më lind mua vajzë, e ty djalë, është e jotja”. Në këto raste mund të ndodhë që njëri prej tyre lind i deformuar… atëherë fillojnë grindjet, që fatalisht shkaktojnë të pasojë edhe gjakderdhja. Por, si patem rast ta nënvizojmë edhe më parë, mashkulli edhe këtu është i privilegjuar, “ai mund ta refuzojë femrën, të cilën ia kanë zgjedhur prindërit, pa qenë i detyruar të mbesë i pamartuar; e fejuara, përkundrazi, nëse me kurajë heroike i kundërshton vullnetit të prindërve dhe e refuzon të fejuarin, duhet të mbesë e pamartuar përgjithmonë”.
Përse ky trajtim kaq i dalluar? Vetë Cordignano mundohet të na shpjegojë: “Arsya morale dhe psikologjike e këtyre trajtimeve diskriminante është e thelluar në idenë se vetëm mashkulli vlen si qenie shoqërore. Gruaja në mënyrë abstrakte, duke e konsideruar legjislacionin primitiv, është vetëm pronë e burrit dhe nuk ka tjetër mision përpos atij të lindë fëmijë, ku meshkujt janë gjithnjë të preferuar, dhe ajo vlerësohet sipas numrit të meshkujve që i ka lindur”. Ndonjëherë shkojnë edhe më larg: “burri që nuk ka gjetur shumë raste që ta rrahë gruan e vet, nuk është burrë i vërtetë”. Në këtë shoqëri të strukturuar kështu, që unë e quaja “shoqëria e meshkujve”, është fare e qaratë se i preferuari është meshkulli, sepse femra mund të na qesë vetëm në “dert”.
Duke mos pasur kurrfarë mundësie për të luftuar kundër këtyre zakoneve prapanike dhe jonjerëzore, sjellja e shumë femrave është kjo: dorëzimi. “Gruaja e sheh si të drejtë, gadi natyrore, gjendjen e saj të inferioritetit në marrëdhënie me meshkullin”.
Edukimi është i njëanshëm dhe fillon mjaft shpejt të ndihet dallimi në mes të dy gjinive: ndarja është rigjide dhe preventive, kështu që nuk kanë mundësi të njoftohen në mes vedi, të krijojnë marrëdhënie njerëzore, ku kanë për ta ndie veten të pranuara, pra ku do të krijojnë miqësi, që ka për t’i pregaditur për jetë. Nëse një vajzë rrin gjithnjë e mbyllur, e kufizuar, nuk ka provuar kurrë në jetë marrëdhënie miqësie, shoqërie, si ka për të qenë e aftë për marrëdhënie jetësore në kurorë? Si do të komunikojë me burrin e vet, nëse deri me atë ditë ka qenë e shtypur, si do të çelet, të bëhet qenie shoqërore, ndonëse deri dje ka qenë jashta ambientit shoqëror?
“Edhe pse Kanuni e ka një nderim të veçantë për nderën e gruas shqiptare, prapëseprapë nuk ia jep disa të drejta themelore, si për shembull: vajza nuk ka të drejtë ta këpusë fejesën, por është e detyruar të martohet me atë që ia ka gjetur i ati, ia ndalon të drejtat e pronës, e cila i takon vetëm mashkullit”. Për këtë arsye, sa i përket edukimit, autorja thotë: “është e vërtetë se deri në dy apo tri vitet e para, të dytë (djali dhe vajza) do të trajtohen njëjtë, por duke u rritur, babai do ta preferojë djalin dhe, kështu jeta e tyre fillon të dallohet, kurrë më nuk do të jenë të njëjtë përpos në zemër të nënës. Vajza shqiptare nuk fiton tjetër edukim përpos atij shpiak”. Sa të rritet vajza fillon periudha e “ndalimeve dhe e qortimeve”; të gjithë fqinjtë ia paraqesin si armiq të mundshëm, prandaj vajza, shpeshherë, mbyllet në vete për t’u mbrojtur dhe fillon gradualisht ta humbë besimin në vete dhe të tjerët, t’i luajë rolet që tjerët ia caktojnë.
“Kur familja të mblidhet rreth zjarrit, ato nuk dëgjojnë asgjë tjetër përpos “lekcione” që ta ruajnë të pastër nderin. Ato e dinë fort mirë se, nëse e përdhosin këtë urdhër, i pret plumbi si ato ashtu edhe mashtruesin e tyre. Mund të themi se vajza shqiptare lind dhe rritet afër zjarrit për të dëgjuar dhe vuajtur”.
Ndoshta, këto rradhë mendimesh na duken tepër të ashpra, pesimiste, por në të vërtetë nuk është ashtu. Botëkuptimi i të drejtës zakonore nuk e merr aspak parasysh personin, edukatën, ndjenjat, pregaditjen për jetë, dashurinë, martesën. Problemi kryesor dhe, pothuaj i vetmi për fshatarët, është ky: si dhe ku të jepet vajza apo si dhe ku t’ia gjejë djalit gruan. Pra, mund të themi në mënyrë të thjeshtë kështu: problemi është ky: si ta gjejmë objektin e dashurisë, duke e bërë femrën vetëm mjet trajtimi e jo person, duke i shkelur ndjenjat e saja, lirinë, vullnetin dhe dashurinë.
Të gjithë e dimë se gjëja më e rëndësishme në jetë është dashuria, por për te aspak nuk pregaditemi. Çka është edhe më zi, shumica mendojnë se mjafton ta gjejmë objektin e dashurisë – femrën, dhe të dashurojmë, pa e paramenduar se dashuria kërkon shumë pregaditje, pjekuri dhe punë të përditshme për ta krijuar, zhvilluar, ruajtur. Kjo situatë është mjaft e vështirë, dramatike, ndoshta edhe më e zezë se edhe vetë prostitucioni, sepse femrat i trajtojmë si mjete zbavitjeje, dëfrimi, kërkojmë prej tyre dashuri, por ato nuk janë të afta për te, sepse nuk i kanë kushtet e duhura për dashuri, si për shembull: zellin dhe kujdesin reciprok, njohurinë e duhur reciproke, miqësinë dhe përgjegjësinë. Kështu, ato bëhen realisht të paafta për dashuri, të pasigurta në jetë duke iu mbyllur çdo perspektivë jete.
Nëse fejesa është periudhë pregaditjeje për martesë, çka bëjnë të rinjtë tonë për t’u pregaditur? Absurditeti i fejesave tona është ky: ato në tërë botën janë fazë pregaditjesh për kurorë, tek ne përkundrazi, fazë mbylljeje në shtëpi për femrat. Nuk jemi të vetëdijshëm ende se jemi duke e planifikuar jetën e tjerëve, e ky është krim shoqëror, lojë me persona, ose ehe më mirë, mbytje e personave, sepse nuk iu japim rastet e realizimit. Për ta bërë dikend funksional për jetën dhe nevojat tona, në këtë rast femrën, d.m.th. së paku ta robërojmë, ta bëjmë mjet për marrëdhënie shoqërore, e kjo gjë po ndodh pikërisht ende ndër ne.
Si kemi për të komunikuar me tjerët në çdo aspekt, t’ia hapim zemrën tjerëve, të hyjmë në jetën dhe problemet e tyre, të takohemi realisht me ta, nëse në jetë kurrë nuk kemi krijuar miqësi, njohuri, nëse kurrë nuk kemi pasur zell dhe kujdes për atë person, nëse nuk e kemi zgjedhur dhe pranuar në jetë lirish dhe përgjegjësisht? Po pyes deri kur kështu? Deri kur i riu dhe e reja e jonë do të hyjnë në kurorë, pa pregaditje, njohuri, miqësi e dashuri?

3. MARTESA

Sipas “Kanunit të Lekë Dukagjinit” m’u martue me kanun do m’e thanë m’u ba shpi, me i a shtue shpis nji rob ma tepër, sa per krah të punve, sa për të shtuem të fmijve”.
“I zoti i shtëpisë është absolut dhe ai vendos edhe për martesa”.
“Martesa e ka ruajtur ende karakterin e “blemjes” në mes të zotit shtëpisë dhe familjes së vajzës”.
“Por, për ta zbutur këtë situatë dramatike, që mund të bëhet edhe formë robërie për femra, ekziston një sentiment i gjallë dhe i fortë që e lidh gruan me burrin, nënën me fëmijën, e kjo lidhje është dashuria. Dashuria e vërtetë dhe e sinqertë që lind dalëngadalë mbas martesës në bashkëjetesën e dy qenieve që duhen të mbrohen në mënyrë reciproke prej çdo gjëje dhe çdokujt”.
Mjaft është t’i marrim në konsiderim fjalët: “lind dalëngadalë mbas martesës” që është logjika e atyre që i bëjnë martesat pa pëlqimin e palëve; kjo mund të jetë edhe e vërtetë në ndonjë rast, nëse rrethanat kishin për të qenë të volitshme për një zhvillim progresiv, por siç kemi parë edhe më parë, në jetën e gruas së martuar nuk është vetëm burri, por tërë situata familjare mjaft e komplikuar dhe e trilluar, dhe çka është edhe më zi për te, krejt e panjohur dhe konfliktuale, e pa zgjedhur prej saj. Është mjerim dhe tragjedi që të fillojë jeta bashkëshortore me shpresë se dashuria do të lindë dalëngadalë!
Më parë, ndoshta, kjo traditë ishte e mundur dhe kjo shpresë deri diku e “lejueshme”, por sot po shihen fare mirë pasojat negative të këtyre kurorave.
Shumica duke shkuar prej shtëpisë për motive pune apo tjera, mbasi nuk patën kurrë aftësi, rast, mundësi, të dashurojnë dhe të ndihen të dashur, dhe duke u munguar edhe përkrahja familjare, ngjan se i lëshojnë gratë, të cilat në të shumtën e rasteve mbesin të lëna në fatalitetin e tyre.
Me këtë “logjikë” po bëhen edhe fejesat edhe martesat ende nëpër fshatrat tona, për fat të bardhë jo në të gjitha, por deri sa të kenë të tilla, e ka ende pa masë, mund të themi lirisht shumica, meritojnë vemendjen tonë dhe përkrahjen e plotë kah rruga e përparimit dhe e ngritjes së personit. Edhe pas fejesës ata po mbesin të “huaj”, shpeshherë po shihen së pari para gjykatësit, zyrës së vendit, priftit apo hoxhës. Disa raste që i përjetova unë, ashtu edhe kolegët e mij, edhe në këto momente dramatike është vështirë t’iu dalë ndonjë fjalë, t’iu bëhet e mundur të shohin njëri tjetrin, ta shprehin pëlqimin reciprok. Të hyjmë në lëkurën e tyre! Ç’kuptim ka për ta pyetja: a don ta marrish për kurorë… a e pëlqen… a e dashuron… nëse nuk njihen?
“Kjo traditë rrjedh qysh prej rrethanave shekullore: familjet e vjetra dëshironin të kenë marrëdhënie dhe besëlidhje me familjet, fiset tjera, dhe që këto të përtrihen brez pas brezi në kuptim të nderimit dhe miqësisë dhe gjesteve të lavdishme luftarake që ata i kishin bërë, u fejonin dhe martonin në mes vedi pa pritur që të rriten apo pa i pyet fëmijët”.
Lufta kundër këtyre absurditeteve po vazhdon, por edhe rezistenca është e madhe, pra punë ka mjaft në këtë drejtim.
“Kanuni i Lekë Ddukagjinit” i njeh katër modalitete (lloje) martese: a) Martesa me kunorë, e pelqyeme kah Feja e kanuja e Lekës; b) Grueja e mbajnte mbi kunorë kundra Fejet e kanujet të Lekës; c) Grueja e grabitme, e jashtëzakonshme kah Feja e kanuja; ç) Martesa me provë kundra Fejet e kanujet”.
Kemi ligje të qarta, që e trajtojnë femrën si mjet e jo si person, si p.sh.: “Vajza, edhe në mos pastë prind, ajo s’ka me mendue për martesë të vet, tagri âsht në dorë të vllazenve a të kusherijve”. Përpos këtyre dhe shumë ligjeve tjera eksplicite, ku shihet fort mirë pozita e femrës shqiptare, këtë gjë mund ta konstatojmë edhe nga vetë terminologjia. “Terminologjia juridike i dallon në një anë lidhjet që i kemi kah ana e femrës dhe gjakut të saj (gjiu-gjini) dhe ato në mes të mashkullit dhe të gjakut të tij (gjak) dhe në anën tjetër prapë, lidhjet e gjakut në mes të prindërve nga ana mashkullore (lisi i gjakut) dhe ato të grave (lisi i tamblit).
“Qëllimi i rregullt i jetës së gruas është shërbimi nëpërmjet të lindjes së fëmijëve dhe punës”.
“Gruaja është e çmuar në rendin e parë në bazë të numrit të fëmijëve, sidomos meshkujve, pastaj në bazë të urtisë, duke lënë pak vend gjërave tjera, si për shembull, bukuria etj…”.
Ky trajtim diskriminativ është pjesë përbërëse e “shiqimeve” shoqërore shqiptare, duke e trajtuar atë si inferiore dhe duke e vlerësuar vetem nga disa aspekte. “Kemi thënë edhe më parë se nuk është e pranuar për së tepërmi qysh prej lindjes, sepse botëkuptimin shqiptar mashkulli është ai që vlen e jo femra”.
Si pë të gjitha vajzat, ashtu edhe për shqiptaret, martesa është ngjarja më e rëndësishme e jetës, por qendrimi i tyre është tepër i dalluar, sepse hyjnë në martesë “pa e njohur burrin me të cilin do të jetojnë… të cilit do t’i përshtaten fatalisht”.
“Duke i konsideruar të gjitha këto raste, duhet të themi prapëseprapë se shumica e tyre (e grave) dorëzohen në këto çështje dhe e pranojnë si detyrë fatale ose edhe më mirë detyrë që të bëhen gra të mira dhe të dashura”.
Edhe vetë autorja është e mendimit se kjo bëhet “detyrë fatale…”, sepse disi duhet ta zgjedhin konfliktin. Mund ta zgjedhin duke e përballuar realisht jetën dhe problemet e saja dhe duke u munduar t’i gjejnë zgjidhjet më të përshtatshme si personale ashtu edhe shoqërore, tradita, jeta e bën të veten; duke mos e pranuar si problem, pra t’i hikin çështjes konfliktuale, por edhe kjo nuk është mundur, sepse problemi i tyre është tepër vital dhe esencial bukë e përditshme, çështje jetësore, pra nuk është në gjendje të tejkalojë dhe mos ta ndiejë si të tillë; mos ta përjetojnë në mënyrë dramatike; mbetet rruga e tretë: dorëzimi, që është shpesh e vetmja rrugëdalje nga kjo situatë absurde dhe në kuptim të plotë të fjalës konfliktuale që e mundon, e ndan, e shkatërron psikikisht femrën.
Absurditeti është mu këtu se konflikti i brendshëm vazhdon edhe më tutje… deri kur? Ato (femrat) nuk janë “mjeshtrit” e kësaj situate, sepse vetëm e pësojnë jetën pasivisht, dhe të shumtën e rasteve nuk kanë mjete për t’u mbrojtur dhe reaguar. Të edukuara në mënyrë tipike dhe rigjide, as nuk janë të afta të dashurojnë askend dhe i mënijnë të gjithë, ndoshta te të gjithë njerëzit i sheh armiqtë e vet, dua të them nuk ka shpresë as në tjerët, por as në vete.
“Ajo nuk i nënshtrohet as sentimentit më të flakët, pasioneve më violente, si është dashuria”.
Vajza nuk ka të drejtë, siç kemi thënë edhe më parë, ta ndërprejë fejesën pa pasoja, e shpeshherë pason edhe gjakderdhja. Ja një rast që ndodhi në ditët tona, që e ilustron më mirë se çdo fjalë e imja situatën tragjike në të cilën gjindet femra, familja dhe shoqëria. I ati e fejon bijen e vet në moshën 12 vjeçare dhe mbas pak kohe i fejuari e “grabit” vajzën; duke qenë ajo tepër e re, e paaftë për kurorë, ndërhyjnë palët dhe e kthejnë te shtëpia. Babai nuk e dëshiron më në shtëpi dhe mbas pak ditësh e “shet”, e jep në një vend tjetër.
Prindërit e të fejuarit iu hakmorën familjes, e cila e mori për grua të fejuarën e tyre, duke e vrarë një prej tyre. Këto raste mizore, dramatike janë ende mjaft të shpeshta.
Për këto dhe shumë arsye tjera lindja e femrës pranohet si një e keqe e paevitueshme, sepse me lindjen e saj në mendjen e prindërve lindin edhe shumë preokupime, probleme dhe ferikësime. “Në Shqipëri, sidomos në Malësi, ku deri para pak viteve mbretëronte botëkuptimi heroiko-patriarkal, lindja e femrës pranohej me shqetëesim të shprehur çiltas. Pyetja e parë që bëhej, kur mbërrinte lajmi se ka lindur, ishte kjo: pushkë a furkë? Familja kishte nevojë për meshkuj, si për punë ashtu edhe për mbrojtje. Vajzat ishin peshë dhe kujdes i madh, sepse mbretëronte esogamia, pra ato shkonin larg shtëpisë në duar të meshkujve, të cilët iu bënin jetën të vështirë. Familja vetëm i dinte këto gjëra dhe nuk ishte në gjendje të ndërhyjë në asnjë mënyrë për t’ia lehtësuar jetën, sepse burri është zotëronjësi absolut i gruas. Hikja e gruas shkaktonte shumë herë vargje gjaqesh dhe hakmarrjesh”.
“Lindja e fëmijëve, sidomos e meshkujve, është rast gëzimi dhe festimi. Martesa sterile konsiderohet si mjerim (kob) i madh, dënim i Zotit. Për këtë arsye edhe fjala popullore: kush nuk ka djalë apo vajzë nuk ka mish as shpirt. Për ta treguar gëzimin e madh kur lind djali, thuhet: kur lind djali këndojnë edhe trerët e shtëpisë. Ky trajtim tipik gjendet edhe ndër ne në Kosovë. Disa shkojnë aq larg sa që bëjnë shpenzime gadi sa për një dasmë, kurse kur u lindë vajza dëshprohen aq sa që fyhen kur iu urohet lindja. Meshkujt pra janë shumë më të çmuar: nëse njëri nuk ka djalë, edhe pse ka femra konsiderohet si i pafat, i denjë për ta vajtuar. Mjerimi i vërtetë për një familje është edhe sot kur s’ka djalë, të mos lë emër pas vedi.
Për t’i pasur këta (fëmijë), sidomos meshkujt, bëjnë çdo gjë, edhe konkubinate që përndryshe nuk ekzistojnë, vetëm e vetëm të kenë pasardhës. “Konkubinate nuk ka, por nëse ka ndonjë, nuk bëhen për zbavitje apo pasion, por vetëm nëse iu mungon djali me gruan e ligjshme, për ta siguruar trashëgimtarin. Për këtë arsye nuk shikohet si konkubinë ajo grua, e cila jeton me burrë të martuar për këtë qëllim. Kanuni nuk i konsideron “kopila” fëmijët e lindur prej kësaj lidhje, nëse me gruan e ligjshme nuk ka pasur djalë”.
“Nëse lindja e mashkullit përshëndetet nga ana e prindërve dhe fare e fisit më gëzim, pushkë, dhe nëse të gjithë të afërmit vijnë t’ia urojnë këtë moment të lumtur duke iu drejtuar foshnjes me fjalë urimi, ajo e femrës pranohet si një dëshpërim për prindërit”.
“Prandaj gruaja shqiptare nuk konsiderohet aq për bukuri sa për fëmijë, që janë ambicia e vetme e saj, këta, të cilët i duan më tepër se të atin. Dashuria e nënave ndaj fëmijëve me të vërtetë është e madhe, ato e kryejnë detyrën e tyre si grua dhe nënë me krenari dhe vetëmohim, që kot e kërkojmë në botën e civilizuar evropiane; progresi i tillë dëshiron ta bëjnë gruan paradë-objekt apo mjet afarist”. Arsyen e kësaj dashurie ndaj fëmijëve na e thotë vetë autorja: “Mbasi nuk kanë kurrfarë pune tjetër shoqërore, tërë vemendja e tyre (nënave shqiptare) është e drejtuar kah objekti i dashurisë dhe janë kaq të apasionuara për këtë detyrë që iu jep natyra, sa që steriliteti mbahet si e zeza më e madhe për një femër. Kurora, mendojnë ato, e ka qëllimin e lindjes, e nëse nuk i përgjigjen kësaj detyre, e ndiejnë vendin si fajtore”.
“Këto ligje mjaft të dobëta, të cilat nuk flasin mbi principin themelor, d.m.th., lirinë dhe dinjitetin, të cilin duhet ta gëzojnë edhe gratë, për të mos mbetur sakrificë e trillimeve dhe intereseve mashkullore, shpresojmë se me kohë tradita e tillë ka për t’u zhdukur dhe mbaruar”.
Ky përfundim, me një anë më duket tepër optimist, dhe si i tillë jo real, e në anën tjetër më befason se si autorja ka kaq shpresë në kohë duke ia lënë asaj, si të vetmit mjek, që t’i shërojë varrët shekullore dhe sot aktuale për ambientin tonë. Me siguri koha do ta bëjë të veten, po neve a guxojmë të presim me duar kryq, pa u munduar dhe orvatur që të japim kontributin tonë, dhe e dyta, sa e sa viktima kanë për të pësuar jetën, nëse nuk bëjmë diçka për ta ndërruar botëkuptimin prapanik!
“Pastaj, vazhdon Ortenzi, gratë shqiptare të nënshtruara këtyre ligjeve qysh prej fëmijërisë, nuk e njohin galanterinë dhe gëzimet e pshtjellura të shoqërisë evropiane; këto dy botëkuptime dallohen për së tepërmi. Si mund të qajnë situatën e tyre dhe të keznë zili për pozitën e grave perëndimore, nëse nuk e njohin jetën e tyre dhe sjelljet shoqërore dhe nuk kanë as mundësi t’i njohin?
Mu gratë shqiptare janë prova e gjallë që lumturia është vetëm bija e imagjinacionit dhe se dëshirat janë relative me njohuritë dhe sjelljet e ambientit, duke i kufizuar ato në gjërat më themelore. Ato nuk qajnë pozitën e tyre, as nuk u lakmojnë tjerave dhe nuk dëshirojnë të ndërrohen”.
Këtu duket shumë mirë se Ortenzi e ka njohur popullin shqiptar vetëm nëpërmjet të letërsisë dhe shkrimeve, por aspak nuk e njeh jetën reale me vuajtje dhe nënçmime. Si mund të themi se gratë janë të kënaqura me rolin dhe pozitën e tyre, nëse gadi çdo ditë ato që kanë më tepër kurajë e marrin rrugën e re, duke u kundërshtuar planeve djallzore të traditës, dhe të shumtën mbarojnë tragjikisht. Çfarë leterature, biseda, njohuri duhen për ta kërkuar kënaqqësinë, lumturinë, jetën e dashurisë? Është gjë e çuditshme që nuk e konsideron këtë fakt: një ndër nevojat më të thella njerëzore është edhe ajo e dashurisë: të dashurojsh dhe të jesh i dashur. Në jetën shoqërore kërkohen shumë gjëra, por ajo fillestare është pëlqimi reciprok, aq më tepër kjo gjë kërkohet në jetën martesore, por të ne shqiptarët nuk është kështu. Kjo detyrë nuk iu përket të rinjeve dhe të rejave, por prindërve apo “deleguesve” të tyre. “Deri të kisha vajza nuk pytet për kurorë, por vetëm i zoti i shtëpisë; nëse vajza thotë në kishë e dua, e merr, nuk e dua, Kanuni nuk ia jep”. Kjo mundësi ekziston vetëm në letër, sepse nëse janë bërë të gjitha pregaditjet, si ka për të thënë jo, pastaj kjo e drejtë, si duket, nuk është e “Kanunit të Lekë Dukagjinit”, por e ndonjë tjetër kanuni.
“Për validitetin e kurorës nuk kërkohet pëlqimi i palëve, por vetëm pëlqimi i prindërve, sepse supozohet gjithmonë se fëmijët donë atë çka donë prindërit”.
Vajza, së paku sa i përket të drejtës, mund ta refuzojë burrin para elterit dhe vetëm në elter, si na thotë qartas Sadiku i cituar, por familja është në rrezik gjaku. E vetmja mënyrë t’i ikë kurorës së padëshiruar është të deklarohet se dëshiron të mbesë virgjër për tërë jetën. Ja pra burimi i fenomenit të “virgjineshave” të cilat duke e refuzuar situatën absurde në të cilën i kanë qitur prindërit, vendosin të mbesin virgjëra, vetëm e vetëm të mos bijnë në robëri të të tjerëve. Në këtë mënyrë protestonin kundër një trajtimi të padrejtë, shpeshheë edhe visheshin me petka meshkujsh, kështu pra e dëbonin edhe gjininë e tyre dhe u silleshin si meshkuj. Ky fenomen sot është shumë i rrallë, pothuaj se nuk ekziston më, por si fenomen historik na flet për kurajën që i shtynte deri në këtë hap, për të mbrojtur lirinë dhe personalitetin.
Këto probleme janë shekullore dhe njerëzit e ndershëm i kanë ndie gjithnjë absurditetin dhe ngushticat në të cilat u gjindeshin femrat. Një apel allarmant u dha në vitin 1924 me këto fjalë: Gruaja e jonë është sherbtore. Na jemi të detyruar ta qesim në dritë shpirtërore… Burri e ka edukuar femrën si ka dashtë vet, në shërbim të tij. Ndërgjegjja e jonë na urdhëron që ta nxjerrim nga kjo robëri”.
“Të drejta tjera gruaja nuk ka, është zhabë me bajtë fëmijët që ia jep Zoti, të drejta tjera nuk ka, as me marrë as me dhanë (për martesa të fëmijve), por vetëm i zoti i shtëpisë dhe i ati i ka këto të drejta”. Të njëjtën gjë e thotë edhe “Kanuni i Lekë Dukagjinit”: “Gruaja asht shakull për me bajtë”.
“Përsa i përket mbrojtjes së gruas është detyrë e familjes së saj (e prindërve), ndërsa për nderë të saj kujdesohet burri”. Nëse dora e huaj e rrah, përdhunon apo mbyt gruan e martuar, nderin e hakmerr burri, kurse gjakun prindërit. Edhe pse ka mjaft diskriminime, prapëseprapë burri dhe gruaja janë të njëjtë, sa i përket nderit dhe gjakut. “Gjaku i gruas dhe i burrit janë të njëjtë, nderi i burrit dhe i gruas janë të njëjtë”, por betimet për vrasjen e burrave bëhen me 24 njerëz, ndërsa për femrën vetëm 12, pra një lloj diskriminimi shihet edhe këtu, si thotë edhe Valentini: “Kjo gjë (sa i përket betimeve) i përgjigjet shumë mirë konceptit se gruaja është më pak e çmuar se sa burri”.
Fëmijët janë pronë e burrit. “Djali apo vajza janë të babait e jo të nënës: në ditën e ndarjes (nëse burri e lëshon gruan) fëmijët i ndal burri në shtëpi, përpos nëse nuk ia jep një vajzë gruas”.
E njëjta gjë vlen edhe për vejen: mund të mbesin në shtëpinë e burrit, por nëse don të martohet për së dyti, fëmija e martesës së parë mbesin gjithnjë pronë e burrit të vdekur… nëse gruaja është shtatzane, duhet të lindë në shtëpinë e burrit të cilit i takon fëmija”.
Burri ka të drejtë që ta përzajë gruan, por a është kjo vetëm ndarje apo edhe mundësi që të martohet për së dyti, nuk është e qartë.
“Koncepti i martesës si “matris-minus-matrimonium” në Kanun është vetëm si shërbim i thjeshtë për prodhimin e fëmijëve dhe për punë shtëpiake, pa marrë pjesë realisht në bashkësinë e familjes së burrit, por mbetet në gjasim anëtare e familjes së prejardhjes e asgjë tjetër”. Ky kuptim e bëri gruan rob të burrit dhe të familjes e jo shoqe të jetës me të cilën do të përballojë jetën. Diçka është ndërruar e diçka po ndërrohet dita-ditës por, ndoshta ende tepër ngadalë dhe pak. “Lufta gjiganteske për ta liruar gruan dhe fëmijen është shembull më i mirë i kësaj lufte”. “Në të njëjtën mënyrë gruaja duhet ta dëgjojë burrin, të cilin as nuk e ka zgjedhur. Ta dojë në tjetër mënyrë është krim”. Në këtë perspektivë duhet ta vlerësojmë luftën, e cila po bëhet në vendin tonë për ta ngritur femrën nga robëria shekullore. Marrëdhëniet në mes dy gjinive do të bëhen personale vetëm atëherë kur do të arrijmë ta shkatërrojmë nënçmimin dhe robërinë e femrave që e përjetuan gjatë shekujve. Traditat e mbrapshtaa, të trashiguara nga e kaluara, e kanë fuqinë e madhe dhe që edhe sot po aplikohen gati pikërisht. “Kurora e ka ruajtur ende karakterin e kontratës së fitimit në mes të familjeve”. Ky edukim i gabueshëm, ky besim fanatik, ky mentalitet oriental dhe egoizëm seksual e bëjnë këtë forcë (gruan) dhe këtë energji e dinamizëm vetëm rob. Të mendojmë pak: gjysma e popullsisë sonë është në heshtje, e harruar, kurse humbja është tepër e madhe. Për fat të zi, në shoqërinë tonë, ende shumica e martesave bëhen vetëm për interese ekonomike, pa e marrë parasysh moshën, sentimentet, karakterin.
“Barazia e sekseve kërkon doemos zhdukjen e moralit dyfishor. Nëse burri ka të drejtë t’i plotësojë dëshirat e veta seksuale, atëherë edhe gruaja i ka të njëjtat të drejta; nëse prej saj kërkohet besnikëria, atëherë edhe burri duhet të jetë besnik. Nëse burri ka të drejtë të zgjedhë gruan që e don, duhet të vlejë e njëjta rregullë edhe për femrën”.
U mundova në mënyrë panoramike ta paraqes problemin e femrës shqiptare, dhe jam i vetëdijshëm se ka shumë mungesa kjo ekspozitë. Të flasim mbi gruan shqiptare është mjaft vështirë për shumë motive: ka dallim në mes të fshatrave dhe qyteteve, në mes të feve, në mes të mentaliteteve, pastaj vështirësia e takimeve direkte në ambiente familjare për t’i bërë hulumtimet e duhura etj., por shi për këso arsye, mendoj unë, argumenti kërkon studime serioze për t’i gjetur rrënjët e thella të kësaj tradite.
Shumica e këtyre dallimeve janë vetëm superficiale, kuptohet ka dallime sjelljesh, marrëdhëniesh, jete, por botëkuptimi i masës është i ngjajshëm, dhe mbas studimeve serioze e shohim se gruaja shqiptare, pak a shumë i ka të njëjtat probleme, e themelori është ky: pranimi i saj në çdo sektor të jetës, vleësimi i saj si person e jo si mjet, besimi në te. “Është e vërtetë se gruaja shqiptare gjendet në një situatë inferiore, si në lëmin personal ashtu edhe në atë shoqëror, nuk ka personalitet dhe është e konsideruar si qenie familjare me të cilën disponon familja në bazë të interesave materiale dhe ekonomike, por është e sigurt që shpirti i racës nuk ka lejuar që ajo të bëhet në tërësi e lindur për harem, për zbavitjen e mashkullit: gruaja shqiptare në fund të fundit e ruajti personalitetin. Ajo në të gjitha situatat është personifikimi i nderës (erzit). Nëse jeta e saj në disa fise është e çmuar më pak se e mashkullit, ndërsa e saj është gjithmonë dhe gjithkund e njëjtë me atë të burrit, e kjo gjë nuk është e vogël kur e dimë se ndera është e mira më e çmuar që e njeh shqiptari”. Pra, nëse në shumë vende e kemi parë se gruaja është e shkelur, së paku këtu e ngrisim në nivelin e burrit.
Njerëzit hyjnë në kurorë pa pregaditje. T’i shohim, së shpejti, arsyet kryesore të kësaj situate:
a) nuk ka mjaft pregaditje, si thash edhe më parë, sepse martesa kërkon shumë pjekuri dhe edukim, kurse sot çdo njeri martohet pa shikuar a është i aftë për një jetë të tillë, a ka kushte për këtë gjë;
b) sot kurora shikohet si cak definitiv, statik, stabil, me të cilën arrihet lumturia, gëzimi, zbavitja, jeta. Tërë jeta është e “programuar” në këtë drejtim, dhe gati i vetmi problem është zgjedhja e burrit apo e gruas. Pra, presim që martesa të na i zgjidhë të gjitha problemet automatikisht. Në këtë kuptim shkruan fare mirë, Foot: “një ndër ndikimet më të dëmshme në psikologji dhe në studimin e familjes është praktika se si të trajtohet pjekuria fizike si pikë finale e zhvillimit të personalitetit. Kjo, d.m.th. se në qendër të vemendjes sot gati gjithnjë janë fëmijëria, mosha e rinisë si fazë zhvillimi, kurse kurora është statike dhe nuk merret parasysh zhvillimi interaksional në marrëdhëniet e përditshme”.
Zhvillimi i personit nuk është, si mendojnë shumica, vetëm fëmijëria, mosha e rinisë, dhe gjithë kjo “pregaditje” për kurorë, si qëllim jete, ndërsa jeta shkon përpara, pra edhe na duhet të shkojmë së bashku në jetë, kurora është vetëm një fazë në zhvillimin e personalitetit.
Dy persona të dalluar, mashkulli dhe femra, me edukime të ndryshme, takohen për t’i ndihmuar njëri tjetrit në zhvillimin e mëtutjeshëm. Në njeriun qysh prej fëmijërisë ekzistojnë dy tendenca (nevoja) themelore: e para është ajo e “individualizmit”, që domethënë nevoja që t’i realizojnë në tërësi mundësitë e veta personale, dhe ajo e “koezionit”, nevoja për marrëdhënie me tjerët; e para, ajo e realizmit personal, nuk mund të arrihet vetvetiu i mbyllur, i emargjinuar, i harruar, por vetëm në marrëdhënie, sepse njeriut definohet si qenie në relacione. Kjo edhe është forca e njeriut, lidhja dhe koezioni shoqëror. “Individualizimi dhe koezini janë në ekuilibër reciprok në kohën e zhvillimit, sepse nëse mungon koezini rritet individualizimi dhe anasjelltas… Të dashurojmë në këtë nivel (mbasi është arritur individualizimi ndihet nevoja për dashuri), d.m.th. të kemi kurajë e ta rrezikojmë individualitetin tonë për ta gjetur atë edhe më të pasur; por në anën tjetër vetëm ai që është i pjekur plotësisht me një individualitet të shëndoshë, vetëm ai që është i sigurt në vete, din të “vdesë” dhe të “ringjallet” në të tjerët”. Nëse nuk janë të kombinuara këto dy elemente, atëherë presim prej tjerëve lumturinë, nuk jemi në gjendje të japim, por vetëm marrim, e në jetën familjare kjo është vetëvrasje.
Martesa ose është fazë pjekurie, ose nuk është acsgjë përpos torturim që i bëjmë njëri tjetrit.
c) komunikimi i dy personave në martesë duhet të jetë i gjithanshëm, real, spontan dhe i sinqertë, përndryshe ata gjithnjë mbesin të “huaj”, individë të ndarë njëri prej tjetrit, dhe vetëm kur kanë nevojë të bashkuar. Vetëm personi i pjekur din të komunikojë, din të përdorë mirë përvojën e kaluar, të jetojë momentin aktual dhe ta pregaditë atë të ardhshmin, t’i lidhë këto tri momente si zinxhirin, sepse nëse i ndajmë na ndahet edhe jeta. Pë ta bërë këtë duhet ta pranojmë vedin ashtu si jemi, realisht, duke besuar në vete dhe në shoqëri, duke e ndie vedin se jemi të pranuar nga shoqëria; ne e kemi parë se si qëndron situata e femrës sonë, pra duhet t’i kuptojmë edhe vfështirësitë e saja në këtë lëmë.
Thamë se martesa është një fazë zhvillimi, e çdo fazë është e lidhur ngushtë me fazat e mëparshme. Nga kjo rrjedh edhe ndikimi i tërë jetës në marrëdhëniet martesore. Disa mbasi nuk e kanë realizuar veten, projektojnë realizimin e tyre në të ardhshmen, në martesë, por kështu do të dëshpërohemi dhe nuk do të realizohemi kurrë as si qenie personale as shoqërore.
Kishim për të folur ende për martesë, por qëllimi i disertacionit është shumë më i gjerë, prandaj e dhash një shikim panoramik mbi disa probleme, duke e parë se në të drejtën zakonore mungojnë shumë parakushte për një ngritje personale dhe shoqërore. Martesat tona të bëra sipas “Kanunit të Lekë Dukagjinit” bëhen “me sy mëshelur” dhe kështu në vend të lumturisë bashkëshortore hapet një fushë e re e problemeve, e rreziqeve, e vuajtjeve dhe e mosmarrëveshjeve etj.