Trashëgimia

“PËR SISI MILLER”. Gjilbert Klandon duke e marrë në dorë karficën me margaritarë që gjendej mes unazash e karficash të tjera në tavolinën e vogël të dhomës së ndejës së gruas së tij, lexoi mbishkrimin: “Për Sisi Miller, me dashuri”.
E tillë ishte Anxhella, do të kujtohej edhe për Sisi Millerin, sekretareshën e saj. Megjithatë ishte për të habitur. Gjilbert Klandoni mendoi përsëri, se si ajo kishte lënë gjithçka në rend të përpiktë; për secilën nga mikeshat e saj nga një dhuratë të vogël. Sikur ta kishte paraparë vdekjen. E pra ishte shëndosh si molla kur kishte dalë prej shtëpie atë mëngjes, para gjashtë javësh; kur kishte zbritur nga trotuari në Pikadilli, dhe një veturë e kishte shkelur.
Ai po e priste Sisi Millerin. E kishte ftuar që të vinte; mendonte se ja kish borxh këtë shenjë nderimi, pas kaq vitesh që ajo kish punuar për ta. Vërtet është për t’u habitur, mendoi ai derisa ishte ulur e po priste, se si Anxhella i kishte lënë të gjitha në rregull të plotë. Secilës shoqe i kishte lënë nga një shenjë të vogël për kujtim. Çdo unazë, çdo qafore, secila nga kutizat e vogla kineze – asaj ato i pëlqenin shumë – kishin nga një emër përsipër. E atij çdonjëra i zgjonte një kujtim. Ja këtë ja kishte falur vetë; kët delfinin prej smalti me sy rubini – që ajo e kish pikasur një ditë në njërën nga rrugicat e Venedikut. I kujtohej se si kish klithur nga kënaqësia kur e pa. Natyrisht, atij personalisht nuk i kish lënë gjë të veçantë, veç mbase ditarin e saj. Pesëmbëdhjetë vëllime të vogla, të lidhura me lëkurë të gjelbër rrinin në tavolinën e saj të shkrimit, pas shpinës së tij. Që nga martesa e tyre ajo mbante ditarin. Disa nga ato të themi zënka të rralla – ai nuk mund t’i quante grindje – kishin qenë për atë ditar. Kur ai ndonjëherë hynte brenda dhe e gjente duke shkruar, ajo gjithmonë e mbyllte apo i vinte dorën përsipër. “Jo, jo, jo”, i bëhej se e dëgjonte. “Pas vdekjes sime – ndoshta”. Kështu, pra, ja paska lënë ditarin trashëgim. Ky ishte e vetmja gjë që nuk e kishin ndarë së bashku për të gjallë të saj. Mirëpo, ai gjithmonë kishte besuar se ajo do të jetonte më gjatë se ai vetë. Eh, sikur ajo të ishte ndalur vetëm për një çast e të kujtohej se çfarë po bënte, tani do të ishte e gjallë. Mirëpo, ajo kishte zbritur drejt e nga trotuari, kishte thënë shoferi në hetuesi. Ai nuk kishte pasur kohë të ndalte veturën… Këtu tingëllima e zërave në paradhomë ia ndërpreu mendimin.
“Zonjusha Miller, sir”, tha shërbëtorja.
Ajo hyri brenda. Kurrë në jetën e vet nuk e kishte takuar vetëm këtë grua. E kuptohet, se të përlotur se kish parë ndonjëherë. Ajo ishte tmerrësisht e pikëlluar dhe s’ish për t’u habitur. Anxhella nuk ishte vetëm punëdhënësja e saj. E kishte pasur mikeshë. Sa për mua, mendoi ai, derisa po ia mbante karrigen dhe e luste të ulej, ajo zor se dallohet nga cilado grua e llojit të saj. Kishte me mija Sisi Miller – dofarë grash të vogla e të ngrysura me çanta të zeza. Vetëm Anxhella me atë prirjen e saj për simpati ndaj të tjerëve kishte zbuluar gjithfarë virtytesh te Sisi Miller. ; aq e qetë; aq e besueshme; mund t’i tregoje gjithçka; e të tjera.
Në fillim zonjusha Miller nuk mund të fliste. Ishte ulur dhe fshinte sytë me shaminë e saj të xhepit. Pastaj e përmblodhi veten.
“Më falni, zoti Klandon”, tha ajo.
Ai mërmëriu. Padyshim se e kuptoi. Kjo qe gjë e natyrshme. E merrte me mend se sa e rëndësishme kishte qenë e shoqja për të.
“Kam qenë aq e lumtur këtu”, tha ajo duke shikuar përreth. Sytë i pushuan mbi tavolinën e shkrimit pas shpinës së tij. Aty, mbi atë tavolinë kishin punuar ato të dyja – ajo dhe Anxhella. Sepse Anxhellës i takonin po ato detyrime që kishin gratë e politikanëve të dalluar. Gjatë karrierës së tij ajo kish qenë mbështetja më e madhe për të. Shumë shpesh i kishte parë ato të dyja ulur tek ajo tavolinë. Sisi me makinën e shkrimit përpara duke shkruar letrar që ajo i diktonte. Pa dyshim edhe zonjusha Miller po kujtonte të njëjtën gjë. Tani s’i mbetej tjetër pos t’ia jepte karficën që e shoqja ia kish lënë asaj trashëgim. Ishte kjo një dhuratë jo fort e qëlluar. Do të kish qenë më mirë sikur t’i kish lënë një sasi të hollash, apo edhe më mirë makinën e shkrimit. – “Për Sisi Miller, me dashuri”. Mori karficën e ja dha asaj me një fjalim të vogël që e kish përgatitur më parë. E dinte se ajo do ta çmonte dhuratën, i tha. E shoqja e kishte bajtur shpesh… Ajo duke e marrë u përgjigj sikur edhe vetë të kishte përgatitur një fjalim, se dhuratën do ta kishte gjithmonë një pasuri të çmuar. E merrte me mend se ajo do të kish rroba të tjera me të cilat ajo karficë do të ish më tepër në harmoni. Kishte veshur kapotën dhe fundin e zi që dukej të ish uniformë e profesionit të saj. Pastaj u kujtua – ajo ishte në zi, natyrisht. Edhe ajo, si ai vetë, kishte pasur tragjedinë e saj – vëllai pas të cilit ishte shumë e dhënë i kishte vdekur një javë apo dy para Anxhellës. Në një aksident apo jo? Nuk i kujtohej – veç e dinte se Anxhella i kish treguar. Anxhella për shkak të prirjes së saj për simpati ishte shqetësuar jashtëzakonisht shumë. Në këtë kohë Sisi Miller ishte ngritur. Po i vinte dorëzat. Dukej se nuk dëshironte të bëhej e mërzitshme. Mirëpo ai nuk mund ta linte të ikë pa thënë diçka për të ardhmen e saj. Cilat ishin planet e saj? A kishte nevojë për farë ndihme?
Ajo po shikonte tavolinën, ku sa herë ishte ulur para makinës së shkrimit, ku qëndronte ditari. E humbur në kujtimet e saj për Anxhellën nuk iu përgjigj menjëherë sugjerimit të tij që t’i ndihmonte disi. Një çast u duk se nuk kish kuptuar. Prandaj ai përsëriti:
“Cilat janë planet tuaja, zonjusha Miller?”
“Planet e mia? Oh, s’ka gjë, zoti Klandon”, tha.
“Ju lutem mos u shqetësoni për mua”.
ai e kuptoi këtë se ajo nuk kish nevojë për ndihmë financiare të tijën. E kuptoi se do të ish më mirë sikur një sugjerim të këtillë t’ja bënte me letër. Tani s’kish mbetur tjetër pos t’i thoshte duke ia dhënë dorën:
“Mos harroni, zonjusha Miller, nëse ka ndonjë mënyrë që mund t’ju ndihmoj, me kënaqëi…” Pastaj e hapi derën. Për një çast ajo u ndal në prag sikur t’i kujtohej diçka befas.
“Zoti Klandon” i tha duke e shikuar për të parën herë drejt në sy, dhe për herë të parë ai zbuloi shprehjen ngushëlluese në sytë e saj që në të njëjtën kohë dukeshin edhe zhbirues. Pastaj vazhdoi “nëse, kurdoqoftë mund të ju ndihmoj disi, mos harroni, për hir të gruas suaj me kënaqësi…”.
Me kaq ajo shkoi. Fjalët e saj dhe vështrimi me të cilin i tha ishin të papritur. Sikur ajo besonte apo shpresonte se do t’i duhej atij. I lindi një ide kurreshtare, ndoshta fantastike derisa po kthehej në karrigen e tij. Athua ishte e mundur që gjatë tërë këtyre viteve kur ai mezi e kishte vërejtur, ajo, siç thonë romansierët, të kish ushqyer dashuri për të? Pa veten në pasqyrë . Ai ishte mbi të pasëdhjetat; por s’kish si të mos e pranonte se akoma ishte ashtu siç edhe e tregonte pasqyra, burrë shumë i pashëm.
“E gjora Sisi Miller!”, tha gjysmë në të qeshur. Sa do të kish dashur t’ia tregonte gruas këtë shaka! Instiktivisht u kthye te ditari i saj. “Gjilberti”, lexoi ai duke hapur ditarin kuturu, “dukej shkëlqyeshëm…” Dukej sikur ajo po i përgjigjej pyetjes së tij. Natyrisht, sikur thoshte ajo, je shumë tërheqës për gratë. Natyrisht, edhe Sisi Miller mendonte ashtu. Pastaj vazhdoi leximin. “Jam shumë krenare që jam gruaja e tij”. Edhe ai gjithmonë ndjehej krenar që ishte burri i saj. Shumë shpesh, kur dilnin diku për darkë, ai e shikonte atë pas tavolinës e thoshte me vete “Ajo është gruaja më e bukur këtu!”. Pastaj vazhdoi leximin. Vitin e parë të martesës ai angazhohej për parlament. Ata kishin udhëtuar në zonën elektorale. “Pasi u ul Gjilberti duartrokitja ishte e jashtëzakonshme. E tër audienca u ngrit dhe këndoi “. Unë isha shumë e emocionuar. “Edhe atij i kujtohej kjo. Ajo kishte ndenjur ulur në platformë pranë tij. Ende mund të shihte vështrimin që ajo ia pat hedhur me sy të përlotur. Dhe pastaj? Ai i shfletonte faqet. Ata kishin vajtur në Venedik. I kujtohej ai pushim i këndshëm pas zgjedhjes. “Hëngrëm akullore te “Floriani”. Ai buzëqeshi. Ajo akoma ishte si fëmijë, i donte akulloret. “Gjilberti më dha një pasqyre shumë interesante të historisë së Venedikut. Ai më tregoi se si Dogjes…“ të gjitha këto i kish shkruar me shkrimin e saj prej nxënëseje. Njëra nga kënaqësitë e udhëtimit me Anxhellën kish qenë fakti se ajo ishte aq e etshme për të mësuar. Kish zakon të thoshte se ishte tmerrësisht injorante, sikur kjo të mos ish pikërisht njëri nga sharmet e saj. Dhe pastaj, ai e hapi vëllimin tjetër. Ata ishin kthyer në Londër. “Kisha shumë qejf të lë përshtypje të mirë. Vesha fustanin tim të martesës”. Dhe tani mund ta shihte të ulur pranë sir Eduardit plak; dhe duke e përvetësuar atë plak të vështirë, shefin e tij. Vazhdoi të lexojë me shpejtësi, duke kompletuar kenë pas skene nga fragmentet e saj të palidhura. “Darkuam në Haus në Komons … Në një gosti të mbrëmjes te Lavgrouvët. Ledi L. më pyeti se a ishte e vetëdijshme për përgjegjësinë time si grua e Gjilbertit?” Pastaj me kalimin e viteve, – ai morri vëllimin tjetër nga tavolina e saj e shkrimit – gjithnjë e më tepër ishte zhytur në punën e tij. Dhe ajo, natyrisht, më shpesh gjendej në shtëpi. Dukej se fakti që nuk kishin fëmijë kish qenë pikëllim i madh për të. “Sa dëshiroj” – lexoi në një kaptinë – që Gjilberti të kish një djalë”. Për çudi ai vetë kurrë nuk ish dëshpëruar për këtë. Jeta kish qenë aq e plotë, aq e pasur ashtu siç qe. Atë vit ai kish fituar një pozitë të vogël në qeveri. Veç një pozitë të vogël, por komenti i saj kish qenë “Tani jam mjaft e sigurt se do të bëhet kryeministër!” Paj, po të kishin rrjedhur gjërat ndryshe… Këtu u ndal që të spekulonte se çfarë do të kishte ndodhur. Politika është bixhoz, mendoi ai; por loja ende nuk kishte përfunduar. Jo në të pasëdhjetat. U hodhi një sy me të shpejtë disa faqeve të tjera, përplot cikërrime të imta, cikërrime të përditshme, të parëndësishme, të gëzueshme që e kishin përmbushur jetën e saj.
Mori një vëllim tjetër dhe e hapi kuturu. “Çfarë qyqare që jam! Përsëri lejova që të më ikë rasti. Por m’u duke egoizëm që ta mërzis me punët e mia, kur ai ka gjithë ato gjëra për të menduar. Pastaj shumë rrallë jemi vetëm në mbrëmje”. Çka do të thoshte kjo? Oh, ja ku ishte shpjegimi, i referohej punës së saj në Ist End. “Më në fund mora zemër dhe i thash Gjilbertit. Ai ishte aq i mirë, aq i dashur. Nuk bëri asnjë vërejtje”. I kujtohej kjo bisedë. Ajo i kish thënë se e kalonte kohën kot, se ndjehej aq e padobishme. Kishte dëshirë që të kishte ndonjë punë të vetën. Kish dëshirë të bënte diçka, i kishte thënë ajo duke u skuqur me aq hieshi tek po e thoshte këtë, tek sa ishte ulur mu në këtë karrige përballë, po i kujtohej atij, që t’u ndihmonte të tjerëve. Ai e kishte ngacmuar ca në fillim. A nuk i mjaftonte puna që kish për t’u përkujdesur për të shoqin, për shtëpinë e saj? Megjithatë, nëse kjo gjë do ta dëfrente, natyrisht që ai s’do të kish gjë kundër. Për çka ishte fjala? Ndonjë rajon? Ndonjë këshill? Veçse ajo do të duhej të premtonte se nuk do të sëmurej pas kësaj. Kështu ajo çdo të mërkure shkonte në Uajtçapël. I kujtoheshin rrobat që ajo i vishte në këso rastesh të cilat ai i urrente. Mirëpo, siç dukej, ajo e kishte marrë këtë shumë serizisht. Ditari i ishte përplot referenca të këtilla: “Takova zonjën Xhons… Ajo ka dhjetë fëmijë… I shoqi e ka humbur krahun në një fatkeqësi… U përpoqa me gjithë zemër të gjej ndonjë punë për Lilian”. ai kapërceu disa pjesë. Emri i tij shfaqej më rrallë. Interesimi i tij u zbeh. Disa nga shënimet nuk kishin kurfarë kuptimi për te. Për shembull: “Pata një debat të rëndë për socializmin me B.M.”. Kush ishte B.M. nuk mund t’ia qëllonte sipas inicialeve; supozoj se do të ishte ndonjë grua, që e shoqja do ta ketë takuar në njërin nga këshillat esaj. “B.M. i sulmoi furishëm klasat e larta… Pas mbledhjes u kthyem së bashku me B.M. dhe u përpoqa ta bindja atë. Por ai ishte mendjeshkurtër”. Kështu pra, B.M. qenka burrë, padyshim njëri nga ata “intelektualët”, siç e quajnë vetveten, që janë aq të furishëm, siç thotë Anxhella, dhe aq mendjeshkurtër. Siç duket ajo e kishte ftuar atë për vizitë. “B.M. erdhi për darkë. Ai ia zgjati dorën Minit!” Ky shënim ia ndërroi pamjen në mendjen e tij. Më sa duket B.M. nuk qenkësh mësuar me shërbëtorë; ia paska zgjatur dorën Minit. Mund të merrej me mend se ai na paskësh qenë ndonjë nga ata burrat e urtë të klasës punëtore të cilët i shfaqin pikëpamjet e tyre nëpër dhomat e ndenjeve të zonjave. Gjilberti e njihte atë soj dhe nuk po i pëlqente aspak çifti i këtij farë B.M. kushdo qoftë ai. Ja ku na doli prapë. “Isha me B.M. në Tauer të Londrës… ai tha se revolucioni është gati të fillojë… Ai tha se ne jetojmë në Parajsën e të Marrëve”. Mu këto ishin gjërat që B.M. do t’i thoshte, Gjilberti pothuaj e dëgjonte. Bile edhe mund ta shihte fare qaratë, një burrë i shkurtër, i ngjeshur, me mjekër të pakrehur, kravatë të kuqe, i veshur me rroba tvidi; të tillët gjithmonë visheshin ashtu; njeri që kurrë në jetën e vet nuk kishte punuar ndonjë punë për të qenë, as për një ditë të vetme. Sigurisht që Anxhella ka pasur aq mend që ta vlerësojë drejt këtë njeri? Ai vazhdoi të lexonte. “B.M. tha disa gjëra fort të papëlqyera për…” Emri ishte fshirë me kujdes. “I thashë që më nuk dua të dëgjoj keqpërdorime të tjera për -…” Përsëri emri ishte zhdukur. Vallë mos ishte aty vetë emri i tij? A ishte kjo arsyeja që Anxhella e mbulonte faqen aq shpejt kur ai hynte brenda. Ky mendim e bëri që edhe më shumë ta merrte inat këtë farë B.M. Ai paska pasur pafëtyrësinë që ta përgjonte atë mu në këtë dhomë! Përse Anxhella kurrë nuk ia kishte thënë këtë? Ajo nuk e kishte zakon të fshihte asgjë nga ai; ajo gjithmonë ishte tepër e sinqertë. Ai shfletoi faqet, duke zgjedhur gjithçka që i referohej B.M.-së. “B.M. më tregoi historinë e fëmijërisë së tij. E ëma ka punuar si pastruese me mëditje… Kur e mendoj këtë, mezi mund ta vazhdoj jetën me luks të këtillë… Tri guinea për një kapelë!” Ah, sikur ajo të kish diskutuar këtë çështje me te në vend që ta lodhte kokën e e vogël të saj me pyetjet që ishin shumë të vështira që ajo të mund t’i kuptonte. Ai i paska huazuar libra “Karl Marksi, revolucioni që po vjen”. Inicialet b.M., B.M., B.M, shfaqeshin pandërprerë. Athua pse jo emri i plotë; asnjëherë? Kishte njëfarë joformaliteti, një intimitet në shkrimin e këtyre inicialeve që nuk ishte zakon i Anxhellës. Mos iu ka drejtuar edhe vetë atij me B.M.? Vazhdoi të lexonte. “B.M. erdhi papritur pasdreke. Fatmirësisht, isha vetëm”. Veç një vit paska kaluar nga kjo kohë. “Fatmirësisht”, pse fatmirësisht? “Isha vetëm”. Ku duhet të kish qenë ai atë natë? E shikoi datën në librin e tij të obligimeve. Paska ndodhur në natën e darkës në Menshën Haus. Pra B.M. dhe Anxhella e kanë kaluar mbrëmjen vetëm! U përpoq ta kujtonte atë mbrëmje. A ishte e zgjuar duke pritur kur ky u kthye? A dukej dhoma si rëndomë? A kishte gota mbi tavolinë? A ishin karriget të afruara pranë njëra tjetrës? Nuk i kujtohej asgjë, asnjë gjë e vetme, asgjë përveç fjalimit të vet të darkës në Menshën Haus. Kjo po bëhej gjithnjë e më e pashpjegueshme për te, e tërë situata: gruaja e tij po priste një burrë të panjohur vetëm për vetëm. Ndoshta vëllimi tjetër do të shpjegojë. Me të shpejtë mori ditarin e fundit, atë që ajo e kish lënë të papërfunduar kur vdiq. Që në faqën e parë, përsëri gjendej ai i mallkuari. “Darkova vetëm me B.M…. Ai u shqetësua shumë. Tha se tanimë ishte koha që të kuptonim njëri-tjetrin… U përpoqa ta bindja që të më dëgjonte, por ai nuk deshi. U kërcënua se nëse unë nuk…”. Pjesa tjetër e faqes ishte zhdukur. Ajo kish shkruar “Egjipt, Egjipt, Egjipt” përmbi gjithë faqen. Ai nuk mundi të lexojë asnjë fjalë të vetme; por vetëm një shpjegim ishte i mundur; ai i pafytyri e paska lutur që ajo të bëhej dashnorja e tij. Vetëm, në dhomën e tij! Gjaku gufoi në fytyrën e Gjilbert Klandonit. Ai shfletoi faqet me të shpejtë. Cila ka qenë përgjigjja e saj? Inicialet u zhdukën. Në vend të tyre tani kish vetëm “ai”. “Ai erdhi prapë. I thash se nuk kam marrë ndonjë vendim… Iu luta që të më linte”. Ai i është imponuar asaj mu në këtë shtëpi. Por pse nuk i kishte treguar ajo? Si është e mundur që ajo të jetë mëdyshur, qoftë edhe për një çast? Pastaj: “I shkrova një letër atij”. Pastaj disa faqe ishin lënë të zbrazëta. Pastaj kishte: “Nuk mora përgjigje për letrën time”. Pastaj disa faqe të tjera boshe; pastaj kishte: “Ai ka bërë atë që është kërcënuar se do ta bënte”. Pastaj, ç’ka ndodhur pastaj? A rrotulloi faqe pas faqeje. Të gjitha ishin boshe. Mirëpo, ja ku gjendej, shënimi i po asaj dite kur ajo kish vdekur. “A kam guxim që edhe unë të bëj të njëjtën gjë”. Ky ishte fundi.
Gjilbert Klandoni e la librin t’i rrëshqiste në dysheme. I dukej se e kishte përpara. Ajo po qëndronte në trotuar në Pikadilli. Shikonte me ngulm; grushtat i shtrëngonte. Ja ku po vinte vetura…
S’e duronte dot këtë gjendje. Duhej ta dinte të vërtetën. Me hapa të mëdhenj iu afrua telefonit.
“Mis Miller!” Heshtje. Pastaj e ndjeu dike duke lëvizur në dhomë.
“Jam Sisi Miller” – më në fund iu përgjigj zëri i saj.
“Kush është B.M.?” bubulloi ai.
Po e dëgjonte taktakun e orës së lirë mbi oxhakun e saj; pastaj një ofshamë të thellë. Pastaj më në fund ajo tha:
“Ai është vëllai im”.
Ai ishte vëllai i saj; vëllai i saj i cili kishte vrarë veten.
“A ka diçka”, dëgjoi Sisi Millerin duke pyetur, “Ndonjë gjë që mund të shpjegoj?”.
“Asgjë!” – thirri. “Asgjë!”.
Ai e kishte marrë trashëgiminë e vet. Ajo ia kishte thënë të vërtetën. Kishte zbritur nga trotuari që të ribashkohej me të dashurin e vet. Ajo kishte zbritur nga trotuari që të ikte prej tij.