Orlando

Reja e rëndë dhe e fryrë, e cila ditën e parë të shekulit të XIX, mbulonte jo vetëm Londrën, por tërësinë e Ishujve Britanikë, u ndal, ose më mirë të themi, nuk iu ndal së binduri lëkundjeve të vazhdueshme që i shkaktonte stuhia turfulluese, për aq kohë të gjatë në qiell, sa të kishte pasoja të jashtëzakonshme për ata që jetonin nën hijen e tij. Klima angleze kishte pësuar një ndryshim katërcipëror. Shiu binte vazhdimisht me një furi plot shkulm. Rrebeshi ishte bërë tashmë i vjetër. Dielli ndriçonte, natyrisht, përgjysmë i mbytur nga retë e në një ajër aq të ngopur me ujë, sa rrezet e tij ishin çngjyrosur duke marrë një nuancë të purpurt, të portokallizuar e të kuqe, duke zënë kështu vendin e nuancave të forta të pejsazhit të shekullit të tetëmbëdhjetë. Nën kupën e nxirë e të zymtë të qiellit, e gjelbërta e lakrave ishte më pak e fortë, e bota ishte e një bardhësie të ndotur. Por kjo nuk ishte gjë: shumë shpejt në çdo shtëpi hyri lagështia, armiku më tinëzar; pasi ndërsa dielli mund të dëbohet nga grilat e dritareve e ngrica mund të shkrihet nga një zjarr i ngrohtë, por lagështia hyn vjedhurazi kur ju flini; ajo është e heshtur, e pakapshme, e kudogjendshme. Lagështia fryn drurin, myk kusitë, ndyshk hekurin, kalb gurin. E ajo vepron në mënyrë aq ngadalë, saqë mjafton të kapim një komo a të ngremë një kovë qymyr e të shohim sesi gjithçka na thërrmohet në dorë, që ne vetëm sa të dyshojmë që armiku është në atë vend.
Kështu në këtë mënyrë e pandjeshme e e fshehtë, pa patur askënd që të dallojë ditën e orën e dëmtimit, temperamenti i anglisë ndryshoi, e këtë askush nuk e vuri re. Xhentëlmenët e vrazhdë të fshatit që deri atëherë uleshin shend e verë përpara një vakti me biftek e pejlejl në një sallë ngrënie, të projektuar nga vëllezërit Adams ndoshta, me një titull fisnikëror në stilin klasik, menjëherë ndjenë të ftohtë. Mbulesat e buta u shfaqën; mjekrat u lanë të rriten; pantollonat u shtrënguan fort nën trina. E ky i ftohtë që ngjitej deri tek këmbët, nga ku xhentëlmeni fshatar shumë shpejt do t’ia përçonte tërë shtëpisë së vet; orenditë do të karfoseshin; tavolinat e muret u mbuluan; asnjë nuk ngeli e zhveshur. Atëherë një ndryshim diete u bë i nevojshëm. U shpikën “mafini” e “krmpeti”. Kafja pas drekës zinte vendin e portos, e duke qënë se kafeja kërkonte një sallon ku ajo mund të pihej, e duke qënë se salloni kërkonte globa qelqi, globat e qelqit kërkonin lule artificiale, oxhaqet me buhari kërkonin piano, pianot kërkonin balada, e baladat kërkonin (duke mënjanuar nja dy ndalesa) një sasi e madhe qenushësh të vegjël, hasër, zbukurime porcelani, shtëpia që kishte marrë një rëndësi të dorës më të parë – ndryshoi krejtësisht faqen e saj.
Nga jashtë, megjithatë, falë një efekti të sërishëm të lagështisë, shermasheku po rritej në një përhapje të pashembullt. Shtëpitë, deri atëherë me gurë të shogët, tanimë e kishin frymën e zënë nga gjelbërimi. Asnjë kopësht, përsa i ngurtë e formal të ishte projekti i tij origjinal, nuk mund të mos kishte tashmë një shkurrajë, një qoshe të egër, një labirinth. Ajo pak dritë që depërtonte në dhomat ku kishin lindur fëmijët hynte përmes dendësisë së gjelbër që kacavirej në mure, ajo pak dritë që hynte në sallonet e të rriturve, burrave e grave, hynte përmes perdeve prej belluzi të kafenjtë a të purpurt. Por ndryshimi nuk kishte prekur vetëm dukshmërinë e këtyre njerëzve. Lagështia u kishte depërtuar thellë brenda. Njerëzit ndjenin të ftohtët t’u tkurrte zemrën e tyre, e mjegullën e lagësht t’u mpinte mëndjen. Në një mendim të dëshpëruar për të strukur ndjenjat e tyre në një çerdhe të ngrohtë, ata i provuan të gjitha mënyrat e dredhitë njëra pas tjetrës. Dashuria, lindja e vdekja ishin mbështjellë me një shumëllojshmëri frazash të bukura. Dy sekset largoheshin gjithnjë e më shumë nga njëra tjetra. Asnjë bisedë e hapur mes tyre nuk tolerohej. Bishtimet e hipokrizitë praktikoheshin në mënyrë nazetore nga të dy krahët. Moritë e shermashekut e të gjelbërimeve të çdo lloji në fasadat e shtëpisë kishin për shpërblim të drejtë po të njëjtën pjellori në brendësinë e këtyre vatrave. Jeta e një gruaje normale ishte një varg i pandërprerë lindjesh. E martuar në moshën nëntëmbëdhjetë vjeç, në moshë tridhjetë vjeç ajo ishte nëna e pesëmbëdhjetë a e tetëmbëdhjetë fëmijëve; pasi mes tyre numri i binjakëve ishte i bollshëm. Kështu Mbretëria Britanike po rilindte; e kështu duke qënë se askush nuk mund ta ndalte lagështinë, ajo pushtonte shishet e bojës ashtu si edhe pjesët e punuara me dru. Frazat u frynë, mbiemrat u shtuan, poemat lirike u bëne epike, e ato cingërrima që dikur ishin skica në një kolonë, tashti kishin marrë trastat e enciklopedive në dhjetë e njëzet volume. Por, shembulli i Eusebius Kabit do të na dëshmojë mbi efektin që e gjitha kjo pati mbi mendjen e njerëzve të ndjeshëm, të cilët nuk mund të bënin asgjë për ta ndalur. Mund të gjesh aty afër fundit të kujtimeve të tij një fragment ku ai tregon se pasi kishte shkruar tridhjetë faqe infolio, një mëngjes, “për asgjë” i shtrëngoi kapakun shishes së tij të bojës e doli për një shëtitje në kopësht. Befas ai e gjeti veten të ngatërruar në një shkurnajë. Një numër i paparë gjethesh gërvinin e vezullonin mbi kokën e tij. Ai kishte përshtypjen se po shkelte pluhurin e miliona të tjerave nën këmbët e veta. Një tym i dendur ngrihej nga një flakadan gjethesh të lagështa në fund të kopshtit. Ai po mendonte se asnjë zjarr nuk mund kurrë të bënte shkrumb një grumbullim kaq të madh bimësh. Ngado që ai hidhte sytë, bimësia hidhte shtat e pandalaueshme. Trangujt “nisën të rrotulloheshin në bar duke arritur deri në këmbët e tij”. Lulelakra gjigande lartësoheshin kat pas kati, duke u matur, sipas përfytyrimit të tij të çrregullt, me vetë pemët e vidhave. Pulat, papaushim bënin vezë me një ngjyrë stramastike. Më pas, duke kujtuar me një psherëtimë pjellorinë e tij e të mjerën grua të tij Xhejn në dhembjet e lindjes së saj të pesëmbëdhjetë, ai pyeti veten, sesi, në këto kushte, mund ai të fajësonte shpendët? Ai ngriti sytë drejt qiellit. A mos vetë qiejtë apo, më mirë, ajo ballinë e madhe e qiejve, nën të cilën jetojmë ne, që është qielli, a nuk i dërgon kësaj vepre fisnike të shumimit të llojeve, pëlqimin, sigurisht, e inkurajimin e hierarkisë hyjnore! Aty, në dimër ashtu si në verë, që nga fillimi e deri në fund të vitit, a nuk, ret rrotulloheshin e rrëzoheshin si balena, mendoi ai, ose më mirë si elefantë; por jo nuk mund të kishte shpëtim nga ajo shëmbëlltyrë që kërkonin prej tij njëmijë arke ajrorë; i tërë qielli, i shtrirë gjerazi mbi Ishujt Britanikë, a nuk ishte veçse një shtrat i madh shpendësh; e pjelloria e padallueshme e kopshtit, dhomës së gjumit, e kotecit të pullave, gjente në të modelin më të përkryer.
Me t’u rikthyer brënda, Kapsi shkrujti fragmentin e sapopërmendur, futi kokën në një furrë me gaz, dhe kur të tjerët e gjetën më pas kështu ishte tepër vonë për ta risjellë në jetë. Ndërsa çdo pjesë e Anglisë zhvillohej e ndryshonte, Orlando ishte mbyllur në shtëpinë e tij të Blekfrjërsit e pandehte se klima ishte po ajo e shekullit të kaluar; se mund të thuej çdo gjë që të dëshiroje e të vishje kilota e funde si të të deshte qejfi. Megjithatë erdhi një ditë kur edhe ajo mësoi më në fund se kohët kishin ndryshuar. Një pasdreke, në atë fillim shekulli, ajo po përshkonte Sent – Xhejms park në karrocën e saj të vjetër të veshur me panele, ndërsa një rreze dielli, (e cila po depërtonte ratësisht e me vështirës) hapi me mjaft zor një rrugë përmes reve duke i mermerosur ato, në kalim e sipër, me ngjyr të çuditshme prizmatike. Një shfaqje e tillë ishte aq e jashtëzakonshme pas qiejve të qartë e të njëtrajtshëm të shekullit të tetëmbëdhjetë, sa e nxiste Orlandon për të puthur akullin e për të vështruar. Retë në ngjyrë të gështenjë të murrme e të trëndafiltë e bënin të mendonte me një ankth të ëmbël (që tregon deri në ç’shkallë ishte prekur tanimë nga lagështia) për delfinët ë vdisnin në detrat Jonianë. Por nuk mund ta përfytyroni dot çmeritjen e saj kur, duke goditur mbi tokë rrezja e diellit u duk sikur ngriti e ndriçoi një piramidë ose një kasaphanë, ose një trofe ndoshta (kjo ngjante vogëlimthi me një tryezë banketi) – në çdo rast konglomerati i objekteve më heteroklitë e më laraganë që mund të përfytyrohen, të stivosura lesheli në një pirg të madh aty ku sot lartësohet statuja e mbretëreshës Viktoria. Krahët e një kryqi të madh prej ari të mbingarkuar me zbukurime në formë luleje në fund të filigranëve ishin mbuluar me vellot e zeza të vejushave e vellot e bardha martesore; në leze të tjera të ndryshme ishin mbërthyer pallate të kristalta, basineta, helmeta luftëtarësh, kurora vdekjesh, pantallona, favorite, ëmbëlsira martesash, top, bredha krishtlindjesh, teleskopë, përbindësh të zhdukur, globe, harta, elefantë, instrumente matematikë, gjithçka peshonte sa një armaturë, në të djathtë mbi një personazh femëror të veshur me petka të bardha borë valvitëse, në të majtë mbi një borgjez barkosh me rendigotë e me pantallona në fushë dame. Mospërputhja mes këtyre objekteve, kundërvënia me njëra tjetrën e këtyre kohëve të shkurtra me kostumin e plotë, ekstravaganca e ngjyrave të ndryshme, larmia e nuancave të pledëve e zhytën Orlandon në pikëllimin më të thellë. Ajo nuk kishte parë kurrë në jetën e saj asgjë më të pahijshme, më të shëmtuar e në të njëjtën kohë monumetale. Ishte ndosha, ishte sigurisht, një efekt i diellit në ajrin e mbushur me shi: ky makth do të zhdukej qysh në puhizën më të parë: megjithatë ky makth kishte gjasën, teksa pajtoni ecte rrëzë rrugës, të donte të zgjaste përgjithmonë. Asgjë, ndjeu ajo, duke lëshuar veten në një qoshe të karrocës së saj – as era, as shiu, as dielli, as bubullima, nuk mund ta shkatërrojnë këtë ndërtesë laragane. Vetëm hundët do të çallatohen, padyshim, e boritë do të ndryshken; por përsëri do të ngelen aty, duke u drejtuar nga lindja, perëndimi, jugu e veriu, përjetësisht. Kur karroca u lëshua në të tatëpjetën e Constitution Hill, Orlando hidhte një vështrim prapa. Po makthi ishte gjithnjë aty, e kredhur në një qetësi rrëzëlluese, e cila – ajo nxorri sahatin nga xhepi i jelekut – ishte, natyrisht drita e mesnatës. Asgjë tjetër nuk do të mund të kishte qënë më prozaike, më faktike, më e huaj ndaj çdo ideje agimi e perëndimi, aq dukshëm e përllogaritur për të zgjatur përjetësisht. Orlando vendosi të mos vështronte më. Në venat e saj, tashmë, gjaku po ngadalësonte rrjedhën e vet. Por asgjë nuk ishte më e habitshme se sa skuqja e fortë e e çuditshme që i përflaki faqet: një pushtet i epërm dukej sikur e detyronte të ulte sytë mbi gjunjët e saj. Tmerr! Ajo ishte veshur me kilota të zeza. Deri sa mbërriti në shtëpinë e saj të fshatit skuqja nuk ju largua nga fytyra (këtu duhet të llogaritet koha në të cilën katër kuaj me trok mbulojnë një sipërfaqe prej dyzet miljesh), skuqja, e cila, shpresojmë, të pandehet si një provë e kallëzuar e dlirësisë së saj. Një herë, ndërsa ishte në shtëpinë e vet, duke ju dorëzuar asaj që tashmë ishte bërë nevoja më e domosdoshme e natyrës së saj, Orlando u mbështoll për aq mirë sa mundi me një jorgan damasku, të shkëputur prej shtratit të saj. Më pas, ajo i shpjegoi të vejushës Bartolomju (e cila kishte zënë vendin e plakës së mirë Grimsdiç në funksionet e ekonomates), se ajo e ndjente veten të ftohtë akull.
“Ta pret mendja zonjë, kështu jemi të gjithë, tha vejusha, duke lënë t’i shpëtonte një psherëtimë të thellë. Muret, kullojnë”, tha ajo me një kënaqësi të çuditshme e të përzishme; e i mjaftonte asaj që të vendoste duart mbi trungun e lisit dhe aty ngeleshin gjurmët e gishtave të saj. Shermasheku kishte mbirë e qe përhapur në mënyrë të tillë mbi dritaret e shumta duke i zënë krejtësisht ato. Kuzhina ishte aq e errët saqë mezi mund të dalloje një kusi nga një kullesë. Një mace e mjerë me ngjyrë të zezë u pandeh për qymur e e hodhën me lopatë në zjarr. Pjesa më e madhe e vajzave visheshin tashmë me tre a katër zhupone me fanellatë të kuqe, megjithëse ishin në muajin e gushtit.
“A është e vërtetë, imzonjë” – e pyeti gruaja e mirë, duke shtrënguar krahët rreth bustit të vet, ndërsa kryqi i artë ngrihet mbi gjoksin e saj, “që mbretëresha, Zoti e bekoftë, vishet me atë që ju e quani, një…” gruaja e mirë ngurroi dhe u skuq. “Një krinolinë”, tha Orlando, për t’i hequr turpin (pasi kjo fjalë kishte mbërritur deri në Blekfrajërs). zonja Bartolomju bëri po me kokë. Tashmë lotët rridhnin përgjatë faqeve, por gjithnjë duke qarë, ajo buzëqeshte. Pasi ishte diçka e ëmbël të qaje. A nuk ishin të gjitha ato gra të brishta? Që mbanin krinolina për të fshehur më mirë faktin, të madhin fakt; të vetmin fakt; por, megjithatë faktin e vajtueshëm; faktin që çdo grua modeste do të binte gjithçka për ta mohuar derisa mohimi do të ishte; fakti se ajo, kishte për të lindur një fëmijë? Për të lindur pesëmbëdhjetë apo njëzet fëmijë sigurisht, kështu që pjesën më të madhe të jetës së saj e kalonte duke fshehur një skandal, i cili të paktën një ditë do të shpërthente.
“Simitet, janë të ngrohta, tha Zonja Bertolomju duke fshirë lotët, në bibliotekë”.
E mbështjellë me një jorgan damasku, Orlando u ul tashmë përpara një pjate me simite.
“Simitet janë të ngrohta, në bibliotekë”, shqiptoi me delikatesë e në të njëjtën kohë me theksin e përpunuar kokni frazën e urryer të Zonjës Bartolomju. Jo, përfundimisht, ajo nuk do ta pinte çajin e saj, nuk e honepse dot këtë pije të zbarët. Është në këtë dhomë, u kujtua ajo, ku mbretëresha Elizabetë, e ulur pranë zjarrit me një krikëll birre në dorë, qëlloi me një grusht të madh mbi tryezë, duke dëgjuar Lord Bërglin që përdorte jo korrektësisht urdhëroren në vend të lidhores. “Njëri i vogël, njëri i vogël, Orlando e kishte dëgjuar atë të thoshte – është “duhet” një fjalë që mund t’i drejtohet një princeshe?” e kështu krikëlli kishte goditur tryezën: shenja e të cilit kishte ngelur ende.
Por ndërsa Orlando u ngrit në një kërcim, me të sjellë nëpër mend Mbretëreshën, asaj iu morën këmbët në jorganin e saj duke u përplasur në kolltuk me një të sharë në gojë. Të nesërmen asaj i duhej të blinte të paktën njëzet metra beze të zezë, mendonte ajo, për të qepur një fund. E më pas (ajo u skuq), asaj i duhej të blinte një krinolinë, e më pas (ajo u skuq sërish) barsënoletë, e më pas një krinolinë, e kështu do të vazhdojë me… Skuqja mbi fytyrën e saj dukej e zhdukej me një këmbim hirëplotë. Mund të shihje se si shpirti i shekullit frynte në të ajrin e ftohtë e të ngrohtë në fizionominë e Orlandos. E nëse shpirti frynte barabar në vazhdimësi, ajo skuqej më fort prej krinolinës se prej burrit, kjo i detyrohet pozicionit të dyfishtë (pasi seksi i tij apo i saj akoma ishte i dyshimtë) e jetës së çrregullt që ajo kishte shpënë deri atëherë.
Më në fund faqeve të saj iu kthye një ngjyrë e qëndrueshme e shpiri i shekullit – nëse kishte një të tillë – u duk sikur u përgjum për një farë kohe. Atëherë Orlando ndjeu në gjirin e saj, nën këmishën e saj, një medaljon ose një relike dashurie. Ajo çoi dorën aty por nuk nxorri asgjë të tillë; ishte një rrotull letre e mbuluar me njolla, e ndotur nga deti, gjaku, udhëtimet; ishte dorëshkrimi i poemës së saj “Lisi”. Ajo e kishte mbajtur në të gjatë shumë viteve deri më sot, e madje edhe në rrethana kaq kuturiare, kur shumica e faqeve ishin të ndotura e të tjerët të grisura. Mungesa e letrës, të cilën e kishte vuajtur aq shumë kur jetonte gjatë qëndrimit të saj me ciganët e kishte detyruar të tejmbushte boshllëqet që linin vija të hequra në pjesën horizontale të letrës e të shkruante vargje mes rreshtave të thurrura dikur gjatë fëmijërisë së vet. Kështu që dorëshkrimi i ngjante një pjese të arnuar, veprim ky i kryer në mënyrë mjaft të ndërgjegjshme. Orlando iu kthye faqes së parë, e lexoi aty datën “1568” të shënuar me shkrimin e saj kur ishte një djalosh. Po bëheshin rreth treqind vjet që ajo punonte mbi atë dorëshkrim. Kishte ardhur koha që ajo ta përfundonte. Megjithatë ajo nisi sërish ta shfletonte, t’i hidhte një vështrim aty e këtu, ta lexonte, të anashkalonte ndonjë pjesë, të meditonte teksa e lexonte. Sa pak kishte ndryshuar në këto vite. Ajo kishte qënë një djalosh fjalëpak, i dashuruar me vdekjen, ashtu siç janë të gjithë djaloshët; pastaj ajo kishte qënë i dashuruar e fjalëshumë; më pas kishte qënë e gjallë e satirike, disa herë ishte munduar të shprehej në prozë, disa herë në dramë. Megjithatë përmes këtyre metamorfozave, ajo kishte ngelur thelbësisht e njëjtë. Gjithnjë mediative e e ngujuar në vetvete, gjithnjë e përmalluar nga kafshët e natyra, gjithnjë e apasionuar për fshatin e stinët.
“Sidoqoftë, mendoi ajo, duke e çuar e ecur drejt dritares, asgjë nuk ka ndryshuar. Shtëpia, kopshti janë saktësisht ashtu siç kanë qënë. Asnjë kolltuk s’është lëvizur nda vendi, asnjë stringël nuk është shitur. Ja, pra po të njëjtat rrugina kopshti, po të njëjtat lëndina, po të njëjtat pemë e po i njëjti pellg ku jeton; bëj be për këtë, i njëjti krap. Sigurisht Mbretëresha Viktoria është në fron në vend të Mbretëreshës Elisabetë, por ç’ndryshim…”.
Ky mendim ende nuk kishte marrë formë mirë kur, si për ta zmbrapsur, dera u hap krejt, e u pa të hynte me një hap luftarak Basket, shërbëtori i ndjekur nga Zonja Bartolomju, ekonomatja që vinin të hiqnin takëmet e çajit. Orlando nxorri penën e tij të ngjyer nga shishja me bojë e po bëhej gati të hidhte në letër disa refleksione mbi përjetësinë e çdo gjëje, kur befas rrudhi buzët me të parë se gjithçka u ndërpre nga një njollë e cila u përhap në formë dredhash përreth majës së pendës. Çfarë keqformimi, mendoi ajo, penda duhet të jetë këputur apo është ndotur. Ajo e zhyti sërish në bojë. Njolla u zmadhua. Ajo u orvat të vazhdonte frazën e saj: asnjë fjalë nuk i erdhi. Atëherë ajo nisi ta stoliste këtë njollë me flatra e favorite, duke e shndërruar në një përbindësh me kokë të rrumbullakët diçka midis një lakuriqi nate mashkulli e një lakuriqi nate femër. Po të shkruaje poezi, kur çast pas çasti hynin në dhomë Basket dhe Bartolomju, isht e pamundur. Ajo nuk kishte thënë ende fjalën: e pamundur, kur për habinë e shqetësimin e saj, penda nisi të rrotullohet e të lodrojë me një lehtësi të jashtëzakonshme. Faqja shumë shpejt u mbush me shkrimin më të pjerrët elegant, në mënyrën italiane; ishin vargjet më të pashije që ai pati lexuar ndonjëherë në jetën e tij.
Nuk janë veçse një hallkë e poshtër
Në zinxhirin kapitës të jetës
E fjalë të mëdha kam thënë
Po mos vallë kot ka shkuar ky sermon i shenjtë?
Vajzë e re, kur të lotojë
E vetme në zbehtësinë e dritës së hënës
Lotë për atë që i mungon, lotë për atë që dashuron,
Do të pëshpërisë…
Orlando e shkrojti këtë sa hap e mbyll sytë, ndërsa Bartolomju dhe Basket, murmuritnin e hungëronin në dhomë, shpurrisnin zjarrin, e hiqnin prej tij simitet e pjekura.
Përsëri Orlando lagu pendën e saj në bojë e përsëri kjo pendë nisi udhën e saj mbi letër.
Një nur tjetër ajo ka, reja e ëmbël e karafiltë
Që faqet e saj mbulonte ashtu siç pragu i ditës
Shtron qiellin në ngjyrim të kuqerozë
Është fikur në verdhemë,
Ku shëprthejnë skuqje të përflakëta, që gjë s’janë veç dritë
qirinjsh mortuarë.
Por, për fat të mirë, në një lëvizje të papritur, Orlando derdhi shishen e bojtës mbi faqen e cila tashmë ishte larg kureshtisë të çdo lloj syri. Ajo e ndjente veten krejt të ngjethur, krejt të ngjethur, krejt të tronditur. A mund të përfytyrohet gjë më e pështirë sesa kjo rrjedhje ujvareske boja nga anjë shtytje e pavullnetshme? Çfarë po ndodhte me të? A mos ishte lagështia? Bartolomju? Basket? Kush ishta pra? Pyeti ajo veten. Por dhoma ishte bosh? Askush nuk iu përgjigj, në mos mund të merrte për përgjigje lotët e shiut që pikonin mbi sheremashek.
Në këtë kohë, Orlando ndërsa qëndronte në këmbë, pranë dritares, ndjeu që një dridhje e jashtëzakonshme, një mornicë ta përshkonte të tërën, a thua se përbëhej prej njëmijë telash përcjellës mbi të cilët flladi apo gishtat bredharakë ishin duke luajtur në shkallë muzikore gjithnjë e më të larta. Kjo dridhje kalonte herë-herë nëpër gishta e herë-herë përgjatë tërë palcës kurrizore të saj. Ndjesitë më të veçanta po ngacmonin kërcirin e saj. I dukej sikur flokët po i ngriheshin vetvetiu. Krahët e saj këndonin e ofshanin, ashtu siç duhet të këndonin e ofshanin fijet e telegrafit përreth njëzet vjet. Por i gjithë ky shqetësim fërgëllues dukej të përqëndrohej më shumë në duart e saj; më pas mbi një dorë të vetme e më vonë vetëm mbi një gisht të kësaj dore e më në fund u përmblodh në atë mënyrë sa krijoi një unazë ndjesie dridhëruese rreth gishtit të dytë të dorës së majtë. Orlando u çua për të parë se ç’kishte ajo që po shkaktonte, por nuk pa asgjë. Asgjë veç smeraldit të madh vendimtar që i ishte dhuruar dikur prej Mbretëreshës Elisabetë. A nuk ishte mjaft? Ky gur ishte bërë prej ujit më të bukur e vlente të paktën dhjetë mijë livra. Kjo dridhje, për aq sa e çuditshme ishte (por duhet të kujtojmë se këtu kemi të bëjmë me një ndër manifestimet më të panjohura të shpirtit njerëzor) dukej sikur thoshte “Jo, nuk është mjaft”; e, më tej, mori një ton inkuizitor sikur po e pyeste: “E çdo të thotë ky boshllëk, kjo harresë e çuditshme – kështu që e mjera Orlando nisi të pranonte një ndjenjë turpi për gishtin e dytë të dorës së saj të majtë pa ditur të paktën përse. Në këtë e sipër, Bartolomju hyri për të pyetur se kë fustan do të vishte për darkë, dhe Orlando shqisat, e të cilës kishin fituar tepër shkathtësi, në çast hodhën shikimin mbi dorën e majtë të Bartolomjusë e përkapi rrufeshëm diçka që nuk e kishte vënë re kurrë: një unazë të trashë, në një të verdhë, vagëllimthi, resëtare qark gishtit të tretë të dorës së saj e vërejti se po ky gisht i dorës së vet ishte i zhveshur, “Më lini ta shikoj unzaën tuaj, Bartolomju” – tha ajo, duke zgjatur dorën për ta marrë atë.
Me të dëgjuar këtë, Bartolomju, bëri sikur ishte goditur në gjoks nga ndonjë batakçi. Ajo u tërhoq dy hapa prapa, shtrëngoi në grusht pëllëmbën e saj dhe e dërgoi prapa, me një gjest jashtë mase fisnik. “Jo”, tha ajo, me një pamje dinjitoze e të vendosur. Zonja Dukeshë mund të vështronte nëse kishte qejf, por për të hequr unazën e vyer të lidhjes së vet martesore, për këtë as Arqipeshkvi, as Papa, as Mbretëresha Viktoria në fronin e saj nuk do ta detyronin dot. Tomasi i saj ia kishte vënë në gisht këtu e njëzet e pesë vjet, gjashtë muaj e tre javë; ajo kishte fjetur me të, ajo kishte punuar me të, ajo ishte lutur me të e kishte lënë amanet të varrosej me të në gisht. Në të vërtetë Orlando pandehu të kuptonte Zonjën Bartolomju, pasi zëri i saj këputej vazhdimisht nga një tronditje e mallëngjyer, të thoshte se falë shkëlqimit të kësaj unaze, asaj do t’i caktonin një vend mes engjëjve e ku vezullimi do të humbiste përjetësisht nëse do ta mbante qoftë edhe një çast larg vetvetes.
“Zot i plotfuqishëm! tha Orlando, duke qëndruar në dritare e kqyrur pëllumbat në kërcimet e lodrimet e tyre. Në ç’botë jetojmë? Me të vërtetë, në ç’botë?! Ndërlikimet e saj e habisnin atë. I dukej sikur e gjithë bota ishte qarkuar me një unazë të artë. Ajo shkoi për të ngrënë darkë. Unazat martesore mizëronin. Ajo shkoi në kishë. Unazat martesore ishin ngado. Prej ari e bazinku, të holla, të trasha, të thjeshta, të lëmuara ato lëshonin një dritë kuqëluese të turbullt në gishtat që i vishnin. Dyqanet e argjendarëve ishin plot, jo më me gurë falso e diamante si ato që ende xixëllonin në kujtesën e Orlandos, por vetëm me rrathë metalikë të thjeshtë e të zhveshur nga margaritarët e çmuar. Në të njëjtën kohë, Orlando nisi të vërejë se zakone të reja mbizotëronin tashmë në jetën fshatareske. Nuk ishte gjë e rrallë, dikur, të hasje një djalosh të zbavitej me ndonjë vajzë nën një gardh murrizi. Orlando, atëherë, i fshikte me majën e kamzhikut, ia kishte të qeshurit e ikte. Sot gjithçka kishte ndryshuar. Çiftet me hap të njëjtë e të rëndë ecnin ngadalë në mes të rrugës të lidhur pandajsshmërisht.
Krahu i djathtë i gruas, pandryshueshmërisht, kalohej nën krahun e majtë të burrit, i cili mbante fort të mpleksur gishtat e tij me ato të shoqes së saj. Shpeshherë hundët e kuajve i preknin por pa i lëvizur, e nëse ato lëviznin këtë e bënin si një trup i vetëm rëndë, natyrisht nga njëra në anën tjetër të rrugës. Orlando mundi vetëm të merrte me mend se ishte bërë një zbulim i ri mbi racën; që kishte të bënte me atë që njerëzit në një farë mënyre janë të ngjitur mish e kockë më njëri-tjetrin, çift pas çifti; por kush e kishte bërë këtë shpikje dhe kur? Orlando kësaj pyetje nuk mund t’i përgjigjej. Nuk dukej të ishte natyra. Kur ajo vështronte pëllumbat, lepujt, gjuetitë e kapronjve, ajo nuk shihte që natyra të kishte ndërrruar zakonet a t’i kishte përmirësuar ato – të paktën qysh prej shekullit te Elizabetës. Nuk kishte pasur askurrëfarë here, për aq sa ajo njihte, një lidhje të pandajshme tek kafshët. Duhet të fajësojmë për këtë Mbretëreshën Viktoria, apo Lord Melburnin? A mos ishin ata pionierët e këtij zbulimi të madh që ishte martesa? Megjithatë, mendoi ajo, thuhej se Mbretëresha ishte tepër e dhënë pas qenërve, dhe Lordi Melburn tepër i dhënë pas grave. E gjitha kjo ishte e çuditshme – e papëlqyeshme; në të vërtetë, kishte në këtë lidhje të pandajshme të dy trupave diçka që neveritej prej ndjenjës së saj të mirësjelljes e së higjienës. Megjithatë mendimet që Orlando përtypte në trurin e saj shoqëroheshin kështu nga të tilla mornica rezonuese në gishtin e sëmurë, saqë ajo me mjaft vështirësi mund t’i mbante në rregull idetë e veta. Ato ishin molitëse e epshndjellëse si fantazitë e një shërbëtoreje. Ato e bëjnë atë të skuqet. Do të mjaftonte ndoshta të bleje një nga ato unazat e shëmtuara e ta vije në gisht si pjesa tjetër e njerëezve. Pikërtisht këtë ajo bëri; e mbuluar nga turpi, ajo e shkau këtë unazë në gishtin e saj nën hijen e një perdeje; por pa dobi. Mornicat akoma edhe më të forta e më të zemëruara se kurrë. Orlando nuk mbylli sy atë natë. Të nesërmen në mëngjes, ajo mori pendën për të shkruajtur: por herë-herë mendja e saj nuk trillonte dot e penda linte të binin njëra pas tjetrës lot të mëdhenj boje, herë-herë, siptomë kjo akoma edhe më alarmuese, penda derdhej në vargje të rrjedhshme mbi vdekjen e parakohshme e shthurrjen, të cilat ishin më keq sesa të mos mendoje fare. Duket mirë, në të vërtetë – shembulli i Orlandos na e provon këtë – se ne shkruajmë jo vetëm me gishtat tanë, por me të gjithë qenien… Neveri që drejton lëvizjet e pendës, gjarpëron në indet më të vogla të trupit tonë, zhytet në zemrën tonë, depërton në mëlçinë tonë. Megjithëse ndenjësja e të keqes tek Orlando dukej të ishte dora e majtë, ajo, të themi të drejtën, ndjehej e përshkuar mespërmes nga helmi, e u detyrua të merrte, më në fund, parasysh zgjidhjen më të pashpresë; e cila ishte t’i nënshtrohej plotësisht e pa kurrfarë kushti shpirtit të kohës dhe të merrte një burrë.
Ne kemi vërejtur në mënyrë të mjaftueshme tashmë sesa ky vendim shkonte kundër prirjeve të asaj natyrore. Ndërsa zhurma mbi kalldrëm e karrocës së arqidukës ishte shuar, britma që u zgjua prej buzëve të saj ishte: “Jeta! Një i dashur” e jo: “Jeta! Një burrë!” E ishte në ndjekje të këtij qëllimi që ajo ishte nisur për në qytet, e kishte shëtitur botën, ashtu siç u tregua në kapitullin e kaluar.
E tillë ishte natyra e papërkulur e shekullit, saqë thyen çdokënd që orvatet t’i bëjë asaj qëndresë mjaft më lehtë sesa atë që i përunjur ndjek rrugën që i ka imponuar ai. Edhe Orlando vetë i ishte përkulur shpirtit Elizabetian, shpirtit të Restaurimit, shpirtit të shekullit të tetëmbëdhjetë, e për rrjedhojë, ajo me vështirësi kishte vënë re ndryshimet që ia behnin nga shekulli në shekull. Por shpirti i shekullit të nëntëmbëdhjetë ishte për të tmerrësisht antipatik: ajo u thye e ndjeu disfatën e saj më të pamëshirshme se kurrë, pasi është e mundur qrë shpirti njerëzor të ketë vendin e tij në kohën që i është caktuar; disa kanë lindur në këtë epokë, disa kanë lindur në një tjetër. E tashmë që Orlando ishte një grua e pjekur – ajo kishte nja dy vjet që i kishte kaluar të tridhjetët – linjat e karakterit të saj ishin formuar, dhe t’i shformoje ato në një drejtim të gabuar ishte e padurueshme.
Ajo qëndronte trishtueshëm në dritaren e sallonit (kështu Zonja Bartolomju e kishte pagëzuar bibliotekën) krejt e rënduar nga krinolina me të cilën (pa dëshirën e Orlandos) kishin mposhtur trupin e saj. Ishte më e rënda e më fytyrëngrysësja e të gjitha veshjeve që kishte mbajtur deri atëherë. Asnjëri prej tyre nuk kishte penguar aspak lëvizjet e saj. Ajo nuk mund të përshkonte, kopështin me hapa të mëdhenj në shoqërinë e qenërve, apo të ngjitej, duke rendur lehtas deri në majën e një kodrine të lartë, për të kërcyer, mëpastaj, në tokë, nën lis. Fundet e saj ishin aq të gjata saqë mblidhnin rreth vetes gjethe të lagështa, kashtë e gjithçka që gjenin në tokë. Kapelja e saj me lule vërtitej në ajër nga era. Këpucët e saj të holla ishin të lagështa e të përbaltura. Muskujt e saj kishin humbur zhdërvjellësinë. Kishte nisur të bëhej nervoze, i vegonte sikur grabitësit ishin fshehur pas mureve me dru dekorativ, e për herë të parë në jetën e saj njohu, përgjatë korridoreve, frikën e fantazmave. Të gjitha këto që po i ndodhnin, hap pas hapi, e bënë të përulej përpara idesë të këtij zbulimi të ri (cilido të ishte autori, Mbretëresha Viktoria a ndonjë tjetër), sipas të cilit çdo burrë e çdo grua kanë një shpirt binjak të paracaktuar, e mbështeten krah për krah me njëri-tjetrin derisa vdekja lamtumirëse do t’i ndajë. Sa mirë, ndjeu ajo, të mbështetesh, të ulesh, të shtrihesh e të mos çohesh kurrë sërish. Kështu shpirti punonte në të, me gjithë krenarinë e saj, e ndërsa ajo e linte veten të rrëshqiste në këtë vendbanim të pazakontë, të ulët e mbytës, të gjitha këto mornica e dridhje, dikur aq të tërthorta, aq fajësuese shndërroheshin në melodi hyjnore, huazonin tingujt e harpave të fshikura nga gishtat e bardhë të engjëjve muzikantë, e e mbushnin qenien e saj me një harmoni engjëllore.
Por mbi kë mund të mbështetej? Ajo ia drejtoi këtë pyetje erërave të egra të vjeshtës. (Tetori kishte ardhur në të vërtetë, i lagësht si zakonisht). Jo mbi arqidukën, sigurisht? Ai ishte martuar me një zonjë të madhe, kishte një kohë të gjatë, e gjuante lepuj në Rumani; as mbi Zotin M; ai ishte bërë katolik; as mbi markezin de C; ai qepte thasë në Botany Bay; as mbi Lordin O; kishte kaluar një kohë e mirë qëkur ishte bërë ushqim për peshqit.
Në një mënyrë a një tjetër, të gjithë miqtë e vjetër të Orlandos ishin zhdukur; ndërsa përsa i takonte Nelit dhe Kitit nga Drari Lejn, për aq sa lart Orlando i çmonte, nuk mund të ishin, megjithatë, mbështetëse të mjaftueshme për të.
“Mbi kë?” pyeti ajo veten – e me vështrimin e ngritur drejt reve vorbulluese, me duart e bashkuara, në gjunjë tek pragu i dritares, ajo ishte shembëlltyra më e goditur e brishtësisë lutëse fëmërore – “mbi kë do të mund të mbështetemi?” Fjalët e saj merrnin formë vetvetiu; fjalët e saj lidheshin vetvetiu, pa pëlqimin e saj, ashtu siç kishte shkruar pena e vet. Nuk ishte Orlando që fliste por shpirti i shekullit, megjithatë askush nuk ju përgjigj. Galat përplaseshin rrëmujazi në retë e manushaqëta të vjeshtës. Shiu më në fund kishte pushuar e qielli, duke u ylberizuar papritur, e nxiti Orlandon të vinte në kokë kapelen e saj me pendë e këpucët e saj të vogla me lidhëse, për të bërë, përpara se të hante darkë, një shëtitje të vogël. “Çdo njeri e ka shpirtin e vet binjak, vetëm unë jo, mendoi ajo, ndërsa zvarritej e pangushëllueshme përmes oborrit. Galat, përshembull; madje edhe Kanuti e Pippini, për aq sa jetshkurtra që janë lidhjet e tyre, duket se këtë mbrëmje çdonjëri prej tyre ka një partner. “Kurse unë, zonja e gjithë atyre, mendoi ajo, duke vështruar, teksa ecte, dritaret e shumta e të zbukuruara me emblema të hollit, jam e veçuar, e lënë në hije nga çdo lloj shoqërie, e etme”. Mendime të tilla asaj nuk i kishin ardhur kurrë deri atëherë. Tashmë ata e mbanin në mëshirën e tyre. Në vend që të shtynte vetë kangjellën për të hyrë, ajo goditi lehtë me dorën e saj të veshur me dorashkë që portjeri të vinte ta hapte. Një njeri duhet të mbështetet tek një tjetër, mendoi ajo, qoftë ky edhe një portjer i thjeshtë; ajo kishte një gjysmë dëshirë të qëndronte me të për ta ndihmuar të piqte kotoletën në zgarë, por ajo ishte mjaft e ndrojtur për t’ia kërkuar atë. Kështu ajo nisi të endej e vetme në park, në fillim ngurruese e e paqetë për atë se gjahtarë kundërvajtës, roje pylli apo madje edhe urdhëratës do të habiteshin kur të shikonin këtë grua që ecte vetëm në këtë orë të vonë të natës. Në çdo hap ajo vështronte nervozisht rreth saj mos ishte fshehur ndonjë formë mashkullore pas asaj tufe gjineshtrash, mos kishte vallë rrezik që të vërtitej njëzet metra tutje prej brirëve të ndonjë kau të egërsuar? Por, fatlumësisht nuk kishte gjë tjetër veç galave fërgëlluese në qiell. Një pendë në ngjyrë blu të çeliktë ra mes shqopës. Orlando i kishte qejf pendët e zogjve të egjër. Kur ishte një djalosh i koleksiononte ato. Ajo e ngriti këte nga toka dhe e nguli në kapelen e saj. ajri, plot gjallëri fryu mbi shpirtin e saj e zgjoi flakën që ishte në të. Galat fluturonin në një formë shakulluese e rrotulloheshin mbi kokën e saj; pendët binin një nga një duke vezulluar mes ajrit në ngjyrë të purpurt; atëhere ajo i ndoqi, manteli i saj i gjatë valëzonte pas tyre, përmes shkurmajave e mbi kodrinë. Kishte vjet që nuk kishte ecur kaq gjatë. Ajo pati mbledhur në bar gjashtë pendë, kishte ledhatuar mes gishtave të saj, dhe kishte shtrënguar pas buzëve të saj butësinë e lëmueshmërinë e pushit të tyre, kur ajo shikoi në anë të kodrinës një pellg të argjendtë enigmatik, ashtu si liqeni ku Zoti Bedivere kishte flakur shpatën e Arturit. Një pendë vetmitare u drodh në ajër e ra në mes të ujërave. Atëhere një ekstazë e çuditshme përfshiu krejt Orlandon. Atë e kaptoi një zili për të ndjekur zogjtë deri në fund të botës, të përplaste trupin e vet me barin sfungjeror e të pinte aty harresën ndërsa kumbonte në kokën e tij shpërthimi i ngjirur i të qeshurës së galave. Ajo shpejtoi hapat, vrapoi; u pengua mbi rrënjët e forta të shqopës, të cilat e shembën në tokë. Nyelli i këmbës së saj u thye. Nuk mund të ngrihej më. Por megjithatë, ashtu, e shtrirë, ajo ishte e lumtur. Aroma e mërzinës të moçalit e të mbretëreshës së bletëve që ulej mbi lulet e livadheve i prekën flegrat e hundës. Shpërthimi i ngjirur i të qeshurës së galave i mbushi veshët. “E kam gjetur shpirtin tim binjak, pëshpëriti ajo, është shkurraja. Unë jam bashkëshortja e natyrës, tha ajo në një frymë, duke u lëshuar me një dehje të paparë në përqafimin e ftohtë të barit, e shtrirë, mbështjellë në mantelin e saj, në brendësi të një zgavre, fare pranë pellgut. “Këtu do të shtrihem (një pendë ra mbi ballin e saj). Dafinat e kurorës sime do të jenë më të gjelbërta se të çdo kurore tjetër. Balli im do të jetë përherë i freskët. Ja pendë zogjsh të egër, kukuvajkash e harabelësh! Ëndrrat e mia do të jenë ëndrra të egra. Duart e mia nuk do të veshin asnjëherë unaza martesore, vazhdonte ajo duke e rrëshkitur këtë të fundit nga gishti i dorës. Rrënjët do të mpleksen rreth tyre. Ah! Përshpëriti ajo, duke zhytur kokën plot kënaqësi në jastëkun e saj të sfungjertë, e kam ndjekur lumturinë për shekuj të tërë e nuk e kam gjetur; lavdia u shua mes gishtave të mi; dashuria, ah, atë nuk e njoha; jeta – e shoh, vdekja është më e mirë. Kam njohur shumë gra e burra, vazhdoi ajo, e nuk kam kuptuar asnjërin prej tyre. Është më mirë të pushoj në paqe këtu, vetëm me qiellin sipër meje, ashtu siç cigani më mësoi disa vjet përpara. Kjo ndodhte në Turqi” Ajo tejshkoi me vështrimin e saj të mrekullueshmen shkumbë të praruar që ishte ngritur në qiell nga trazimi gjithnjë më i shpejtë e i parreshtur i reve, shumë shpejt ajo pa aty një shteg, ku disa deve ecnin në një rresht të gjatë përmes shkretëtirave shkëmbore e mes resh prej pluhuri të kuq; më pas, ndërsa devetë kaluan, të vetme ngelën malet mjaft të larta e plot hone e shkëmbinj të thepisur, Orlando pandehu të dëgjonte zilet e një kopeje dhish të trignëllinin së bashku me trokëllimën e hapave të tyre, ndërsa fusha me luleshpatë e sanëz lulëzonin në grykat e maleve. Më pas qielli ndërroi, e sytë e Orlandos dalngadalë u ulën poshtë e më poshtë derisa erdhën mbi tokën e sterosur nga shiu e shikoi vreshtën e madhe të South Downs-it, e cila rrokullisej në një valë të vetme përgjatë bregut; e përmes të çarave të tokës, mund të shikoje detin dhe anijet që lundronin kryqetërthor tij. Orlando sërish pandehu të dëgjonte një top të gjëmonte shumë larg në det e mendoi, në fillim: “Është Armanda”, e pak më vonë: “Jo, është Nelsoni”, e më pas u kujtua se këto luftra kishin mbaruar, se këto anije nuk ishin veçse tregëtare e nxitonin në punët e tyre e se velat, mbi lumin me njëmijë kthesa, ishin barka shëtitjeje. Ajo shikoi ende bagëtitë e shpërndara në fushat e errëta, lopë e dele, shikoi dritat të ndizeshin aty e këtu në dritaret e fermave, e fenerë që lëviznin mes bagëtive kur bariu e lopari bënin kontrollin e tyre të zakonshëm të natës; më pas dritat u shuan e yjet u shfaqën, të kapërthyer në qiell. Në të vërtetë, Orlando kishte rënë në gjumë mbi pendët e lagështa në mbi fytyrë e me veshin e mëshuar pas truallit ku ajo dëgjonte, thellë brenda, zhurmën e çekiçit mbi një kudhër, apo mos ishte një rrahje zemre? Tik, tak, tik, tak, kështu godiste; ose kështu rrihte, kudhra ose zemra, në tokë, deri në çastin kur zhurma ndryshoi, me sa u duk, e u shndërrua në një trok kali; një, dy, tre, katër, numëroi Orlando; më pas dëgjoi zhurmën e një pengimi (kalit duhet t’i ishin marrë këmbët); më pas, teksa ai afrohej e afrohej, ajo dëgjoi kërcitjen e një dege e thithjen që thundrat e kalit i bënin ujit të ndenjur të një moçali. Kali po binte mbi Orlandon. Ajo ngriti përgjysmë trupin në një qëndrim të drejtë. Duke u lartësuar e zymtë përkundër një qielli agimtar të vijëzuar në ngjyrë të verdhë, mes një rrebeshi fërgëllimash zemre, ajo pa t’i afrohej një burrë i hipur në kalë. Ai u hodh përpjetë në një dridhërimë. Kali ndaloi.
“Zonjë, klithi burri, duke kërcyer nga kali në tokë, ju jeni e plagosur!
-Unë kam vdekur, Zotëri”, iu kundërpërgjigj ajo.
-Disa minuta më pas, ata u fejuan.
Të nesërmen, ndërsa ishin ulur për të ngrënë mëngjes, ai i tha emrin e tij: Marmadjuk Bontrop Shelmerdin Eskuajër.
“Unë e dija” briti ajo, pasi kishte diçka romantike, kalorsiake, pasionante, melankolike e megjithatë një pamje të vendosur që shkonte mjaft me këtë emër të egër e me pupla të zeza – një emër i cili kishte në mendjen e Orlandos, shkëlqimin blu të çeliktë të krahëve të galave, shpërthimin e ngjirur të qeshurës së krakëllimës së tyre, uljen fishkëlluese e të fushkët të të pendëve të tyre në një pellg të argjendtë, përveç mijëra cilësive të tjera që ne do t’i përshkruajmë më poshtë.
“Unë quhem Orlando”, tha ajo. Ai tha se këtë e kishte zbuluar qysh më parë, pasi, shpjegoi ai, nëse shihet një anije që ka ngritur velat në një ditë kur dielli është në qendër të gjithçkaje, e duke ardhur nga detet e jugut lundron mespërmes Mesdheut, menjëherë thuhet “Orlando”.
Në fakt, megjithëse kishin pak kohë që ishin lidhur, ata i zbuluan njëri-tjetrit, brenda jo më shumë se dy sekonda, ashtu siç ndodh gjithnjë midis të dashuruarave, të gjitha gjërat e njëfarë rëndësie; e tani nuk iu kishin ngelur veçse disa detaje të vogla për të shkëmbyer si përshembull; si quheshin; ku jetonin; nëse ishin lypës a pasanikë. Ai tha se zotëronte një kështjellë në Hebridë, por fatkeqësisht, të rrënuar. Pulëbardhat vetgostiteshin në hollin e banketeve. Ai kishte qënë ushtar, marinar dhe eksplorues në Lindje. Së shpejti do të nisej për udhë që të bashkohej me ekuipazhin e barkës dydirekëshe në Falmut, por një erë kishte rënë e duhej që puhia të frynte nga jug-perëndimi, në mënyrë që ai të ngrinte velat për në det të hapur. Orlando, shpejt vështroi nga dritarja e dhomës ku po hanin mëngjes, leopardin e praruar të erëtregëtuesit. Fatlumësisht, bishti i tij, i dejtuar saktëesisht nga lindja, qëndronte i palëkundur si një shkëmb. “Oh! shel, mos më braktisni, klithi ajo. Po më përflak dashuria për ju”. Këto fjalë sapo kishin lënë buzët e saj, kur menjëherë një dyshim gulfoi njëherazi në mendjet e tyre.
“Ju jeni një grua, Shel! Klithi ajo.
-Ju jeni një burrë, Orlando!” klithi ai.
Asnjëherë që nga fillimi i botës nuk ishte parë një skenë e tillë provash e kundërshtimesh. Kur ajo mbaroi dhe ata zunë vendet e tyre sërish, ajo e pyeti atë se ç’ishte kjo dashuria e kësaj ere të fortë nga jug-perëndimi. Ku duhet të shkonte ai?
“Për Horn”, tha ai shkurt dhe u skuq (sepse burrat duhet të skuqeshin si gratë; por aspak për të njëjtat arsye). Duke e nxitur me të gjitha e përmes të përdorurit jashtë mase të intuitës së saj, Orlando më në fund kuptoi se ai ia kishte përkushtuar jetën e tij aventurës më madhështore e më të pashpresë – e cila është udhëtimi përreth Kejp Hornit nën kërcënimin e stuhisë. Direkët ishin shkulur vendit; velat ishin shqyer në shiritë hollakë (ajo me zor ia nxirrte nga goja, këtë pohim). Shpeshherë anija ishte fundosur e vetëm ai kishte mbijetuar mbi një trap me një galetë në dorë.
“Kjo është afërsisht gjithçka që një njeri mund të bëjë sot” tha ai druajtshëm e vetëgostitej me lugë të mëdha me reçel luleshtrydheje. Përfytyrimi që ajo pati menjëherë për këtë djalë (pasi ai nuk ishte më i vogël) duke thithur një pastilje menden, që ai e adhuronte, ndërsa direkët shkuleshin vendit, yjet rrotulloheshin furishmi gati për t’u përmbysur, e ai ulërinte urdhëra të shkurtra, për të ankoruar anijen e për të kërcyer nga bordi i saj, bëri që sytë e saj të lotonin, me një shije të ëmbël të tillë ashtu siç nuk kishte derdhur kurrë lot. “Unë jam një grua, mendoi ajo, një grua e vërtetë, më në fund”. Ajo falenderoi nga thellësia e zemrës që i dha këtë kënaqësi të rrallë e të papritur. Sikur të mos çalonte me këmbën e majtë, ajo do të ishte ulur në prehërin e tij.
“Shel, i dashuri im, nisi sërisht ajo të fliste, më thuaj mua…”, e kështu ata folën për gati dy orë e më shumë, ndoshta mbi Kejp Hornin, ndoshta jo; e përse t’i shkruajmë këtu tërë ato që ata thanë? Ata njiheshin aq mirë më njëri – tjetrin sa që mund të flisnin për çfarëdo lloj gjëje, e cila është e barabartë si të themi me asgjë, ose të themi me gjëra aq boshe e prozaike si për shembull se si gatuhet një omletë ose se si mund të blihen shoshonet më të mira në Londër, gjëra të cilat nuk kanë asnjë shkëlqim kur i kallëzon jashtë një situate të caktuar, por që brenda saj marrin një hijeshi mahnitëse e dashamirëse. Ja pra në të vërtetë që falë ekonomisë së ulët të natyrës, shpirti ynë modern mund gati të mos i nënshtrohet gjuhës; shprehja më e zakonshme bën atë që asnjë shprehje nuk e bën dot; kështu biseda më e rëndomtë mund të jetë ajo më peotike, e më poetikja është pikërisht ajo që nuk mund të shkruash. Për këtë arsye ne do të lemë këtu një pjesë të madhe të fletës së bardhë për të treguar se kemi shumë gjera për të thënë.
Pas disa ditësh bisedash të tilla:
“Orlando, e dashura ime”, nisi të fliste Shelli, kur zhurma e një hapi ndërpreu frazën e tij: shërbëtori Basket, erdhi të lajmëronte se në katin e poshtëm kishin begenisur një çift xhandarësh me një letër nga mbretëresha.
“Le të hyjnë!” tha Shermedini me atë tonin e prerë të një kapiteni mbi dunetën e kuvertës dhe duke e shtrirë instiktivisht trupin në një drejtqëndrim pranë oxhakut, me duart e kryqëzuara prapa kurrizit. Hynë dy oficerë me uniforma në të jeshilta me shkopinj, të lidhur në brinjë dhe morën një qëndrim gatitu. Si mbaruan formalitetet, ata vendosën në vetë duart e Orlandos, ashtu siç edhe kishin urdhëruar, një dokument ligjor me një pamaje mjaft mbresëlënëse po të gjykoje, nga njollat e dyllit vulosës, fjongot, betimet e nënshkrimet e rëndësisë më të madhe.
Orlando i kaloi, në fillim me sy, më pas rresht pas rreshti me gishtin tregues e lexoi fragmentet që vijojnë më poshtë, duke i konsideruar ato si më të rëndësishmet. “Vendimi i gjyqit u shqiptua, lexoi ajo me zë të lartë… Disa në dobinë time… disa jo. Martesa turke u prish (kam qenë Ambasador në Kostandinopojë, Shell, shpjegoi ajo). Fëmijët janë quajtur jolegjitimë (ata thoshin se kisha pasur tre fëmijë nga Pepita, një valltare Spanjolle). Ata pra nuk trashëgojnë kurrfarëgjëje, e cila nuk ka ku bëhet më mirë… Seksi? A! Por për seksin ç’kanë shkruar? Seksi iim, lexoi ajo me një farë madhështie është vendosur përfundimisht e pa hije dyshimi (çka po ju thosha një çast më parë, Shell?) dhe ai është femëror. Pasuritë tashmë jo më të sekuestruara e në trashëgimi të përjetshme do t’u kalohen e lihen fëmijëve meshkuj që do të lindin prej meje ose në rast se nuk ka martesë…”. Por këtu ajo humbi disi durimin nga kjo llomotitje ligjore dhe tha: “Nuk do të ketë asnjë mungesë martese, as trashëgimtar, pjesa që ngelet mund të quhet e lexuar. Me të thënë këtë ajo vendosi firmën e vet pranë, nën atë të Lordit Paltmerson dhe në atë çast hyri në zotërimin e padiskutueshëm të të gjithë titujve të shtëpisë e të të ardhurave të saj, që tashmë ishin mjaft të pakta, pasi shpenzimet e proçeseve gjyqësore kishin qënë të mëdha e edhe pse vendimi i tyre e linte përsëri pafundësisht fisnike, ai e linte po aq pa masë të varfër.
Kur rezultati i këtij proçesi gjyqsor u bë i njohur (e fjalët e njerëzve fluturonin shumë më shpejt se telegrami që e kanë zëvendësuar) i gjithë qyteti u mbush plot shend.
“Kuajt u mprehën me të vetmen kënaqësi për t’u zgjidhur. Barushë e pajton të boshatisur silleshin poshtë e larg Rrugës së Madhe, papushim. U mbajtën fjalime përpara hanit ë Buallit. Përgjigje shtesë ndaj këtyre fjalimeve u bënë përpara një hani tjetër të quajtur Dreri. Qyteti ishte i ndriçuar. Kuti të arta buzhuterish u dyllosën me kujdesin më të madh në një glob të qelqtë. Monedha ari u fshehën mirë e siç duhet nën gurë. U ngritën spitale. U themeluan Klubet e Minjve e Harabelëve. Në një pikturë dyzina grash turke e njëzet djem fshatarë digjeshin në Sheshin e Pazarit duke lënë t’u varej prej gojëve të tyre një banderolë që përmbante këto fjalë “Jam një Pretendent i ndyrë”. Menjëherë u panë ponit ngjyrë kremi të mbretëreshës duke ecur në trok përgjatë shëtitores, për t’i dërguar Orlandos ftesa për të ardhur për darkë e fjetur në kështjellë po atë natë. Ashtu si në rastin e mëparshëm, një mori ftesash mbuluan TRYEZËN e Orlandos: (Kontesha de R., Lejdi Q., Lejdi Palmertson, Markeza dë P, Zonja Ë.E. gladstone e të tjera akoma shpresonin ta shihnin së shpejti, kujtonin lidhjet e vjetra farefisnore, e të tjera) – e gjitha kjo është mbyllur me kllapa,a për arsyen e thjeshtë se nuk ishin në jetën e Orlandos veçse një parantezë e pa asnjë farë rëndësie. Ajo e kapërceu këtë për të ndjekur tekstin. Ndërsa FLAKADANËT digjeshin në sheshin e TREGUT, ajo ishte në zemër të pyjeve të errët me Shelmerdinin. Koha dukej më e bukur teksa pemët shtrinin krejt degët e tyre të palëvizshme; ndërsa një gjethe binte, ajo binte e njollosur në të artë e në të kuqe, me një ngadalësi të tillë sa mund t’i shihje për gjysmë ore të fluturonin e të lodronin, e deri në çastin kur uleshin mbi këmbën e Orlandos.
“Më trego mua, Mar, thoshte ajo, (e duhet të shpjegojmë këtu se Orlando, ndërsa ajo e quante shokun e saj vetëm me rrokjen e parë të emrit të tij të parë, ndodhej në një gjendje ëndërrimtare, dashurore, pranuese, amvistare, paksa molitëse, sikur trungujt të rrëshirtë digjeshin e kundërmonin, e ishte mbrëmje, por ende nuk ishte koha për t’u veshur e një lagështi e përciptë në ajër bulëzonte sa për t’u dhënë një shkëlqim gjetheve, por mjaft për të ndalur këngën e bilbilit midis azaleve; dëgjoje gjithashtu në fermat e largëta, qenër që lehnin, një gjel që kikirikte – zërat e të cilëve lexuesi mund t’i përfytyrojë.
“Më trego Mar, thoshte ajo, historinë tënde të Kep Hornit. Atëhere Shelmerdini ndërtonte mbi tokë një model të vogël të Kepit me degëza e gjethe të thata e nja dy guacka kërmilli të boshatisura.
“Ja ku është veriu, thoshte ai. Ja ku është jugu. Era vjen pak a shumë prej andej. Tashmë anija me vela katrore nisej drejt perëndimit. Sapo kemi ulur direkun e parë vetikal të anijes: dhe kështu t’i shikon këtu, ku është një fije bari që fruhet nga era, të cilën e kam shënuar – ku janë hartat dhe kompstet e mia? Ah! Ja, faaleminderit – aty ku guacka e kërmillit është. Rryma godet anijen me vela katrore tamam në anën e majtë të saj: Kështu duhet të ulim velën trekëndëshe, nëse nuk duam të mbartemi prej erës në anën e djathtë të saj, aty ku është kjo gjethe ahu – pasi duhet të kuptosh mirë e dashura ime –“ e ai vazhdonte me këtë ton, e ajo i dëgjonte çdo fjalë, duke kapur kuptimin e saktë të tyre: Dua të them, se ajo shikonte, pa qënë nevoja që ai t’i thoshte, fosforeshencën e valëve e blloqet e akullit të përpiqeshin me pëlhurat e velave: ajo shikonte Shellin të ngjitej në majën e një direku, në shkulmin e stuhisë; aty mendonte mbi fatin e një njeriu; zbriste sërishmi; pinte uiski e soda; qëndronte në breg; kënaqte epshin me hijeshinë e një zezakeje; pendohej; arsyetonte; lexonte Paskalin; vendoste të shkruante filozofi; blinte një majmun; debatonte me veten kuptimin e vërtetë të jetës; zgjidhte në favor të Kepit të Hornit, e shumë gjëra të tjera më pastaj. Në këtë çast ajo pandehte e përfytyronte ende mijra gjëra të tilla, e kështu ajo i kthehej: Oh, gratë e zeza janë shumë joshëse, apo jo? Ndërsa ai ishte gati duke i thënë se rezervat e tyre me galeta po mbaroheshin, u habit e u mrekullua kur pa se sa bukur e kuptoi ajo këtë.
“A je e sigurt se nuk jeni një burrë? E pyeti ai me një farë ankthi; ajo iu përgjigj në jehonë.
-Është e mundur që ti të mos jesh një grua?” E kjo duhej provuar pa humbur kohë. Secili prej tyre ishte aq shumë i mrekulluar nga simpatia e menjëhershme ndaj njëri-tjetrit, ishte një zbulim i mahnitshëm që një grua për nga durimi e liria e gjuhës mund të tregohej e barabartë me një burrë, e një burrë i barabartë me një grua për nga të qenurit i çuditshëm e mëndjemprehtë, saqë duhet sakaq ta provonim këtë.
E kështu ata nuk rreshtnin së biseduari, ose më mirë së kuptuari, e cila është bërë arti thelbësor i bisedës në një kohë kur fjalët janë aq të varfëra në krahasim me idetë se “të mos kesh më galeta” do të thotë “të përqafosh një grua të zezë në errësirë pasi ke lexuar dhjetë herë filozofinë e arqipeshkvit Berkli” (prej nga vijon se vetëm mjeshtrat e mëdhenj të stilit mund të thonë të vërtetën e kur njëri takon një shkrimtar të thjeshtë mund të dalë në përfundimin e padyshimtë se ky njeri i gjorë gënjen). Kështu ata bisedonin, më pas Orlando, ndërsa këmbët e saj ishin mbuluar mjaft me gjethet e njollsura të vjeshtës, u çua e mori arratinë e vetme në zemër të pyllit, duke e lënë Bontropin të ulur mes guackave të kërmijve, i cili nga ana e tij ishte duke bërë maketet e Kepit të Tornit. “Bontrop, tha ajo, unë po iki, e ndërsa ajo e thërriste me emrin e tij të dytë “Bontrop”, lexuesi duhet të kuptojë se ajo dëshironte vetminë, shihte se shoku i saj dhe ajo nuk ishin veçse dy pika në shkretëtirë, dhe uronte të takohej sa më shpejt me vetë vdekjen, pasi njerëzit vdesin çdo ditë, vdesin përpara tryezave të shtruara për darkë ose në një rrethanë ë tillë, jashtë në një pyll vjeshtak; e ndërsa zjarret e mëdha përflakeshin e zonja Palmerston e zonja Derbi e ftonin çdo mbrëmje. Dëshira për të vdekur e pushtonte Orlandon, kur ajo shqiptonte emrin “Bontrop” i cili në të vërtetë, donte të thoshte “Unë kam vdekur”, ajo ndiqte rrugën e saj si një fantazëm mes aheve të një zbehtësie vegimtare, e kridhej në një ndenjë vetmie sikur kjo shkëndijë e vogël zhurme e lëvizjeve të kishte pushuar, e tashetutje, e lirë, ajo mund më në fund të ecte përpara – të gjithë këtë lexuesi duhet ta lexojë me zërin e saj kur ajo thoshte “Bontrop”; e unë i lutem këtij lexuesi të shtojë për të qartësuar më mirë kuptimin e fjalës, se për vetë Bontropin, kjo fjalë kishte një kuptim mistik ndarjeje, veçimi, që bënte të mendonte për shpirtra bredharakë mbi kuvertat e anijes së saj në detra të pafund.
Pas disa orësh vdekjeje, një shturë befas klithi “Shelmerdin; atëhere Orlando u ul për të mbledhur një nga ata sofranët vjeshtak, që kanë për disa shpirtra njerëzor kuptimin e vërtetë të fjalës që shënjon dhe e vendoste atë mbi pendën blu të shturës që fluturonte vorbulluese e binte mes gjithnajës së akullt, dhe i vendoste të dyja në gjirin e saj. Më pas ajo klithi “Shelmerdin” fjala fluturonte si një shigjetë nga të gjitha anët përmes pyllit e godiste Shelmerdinin e ulur, e gjithnjë të zënë me ndërtimin e maketeve mbi bar me guackat e kërminjve. Kur ai shikoi Orlandon e dëgjoi të vinte drejt tij me safranin e pendën e shturës, ai klithi “Orlando”, e cila donte të thoshte “Duhet të kujtojmë këtu kur ngjyrat e shndritshme si bluja dhe e verdha përzihen në vështrimin tonë, pak nga pluhuri i tyre mbetet në mendimet tona; qysh në fillim degët e fierit përkuleshin e hapeshin a thua se ishin të gërryera nga maja e një kallami; më pas ashtu siç ishte parashikuar, një anije u duk, me të gjitha velat e shpalosura, duke u lëkundur e vërtitur si në një ëndërr plot një vit ditësh me diell vere të udhëtimit të saj; e anija çan detin duke udhëtuar herë këtej e herë andej, me një plogështi fisnike, kalon kreshtën e një dallge, zhytet në zgavrën e tjetrës, papritmas ngrihet mbi ju, (prej varkës tuaj të vogël që i ngjan një lëvozhge të vërtetë arre, ju ngrini kokën për ta parë), me velat e veta të mëdha e dridhëruese, e më pas – Oh! Velat në një rënie të vetëtishme, u shembën mbi kuvertë, ashtu siç Orlando ra në bar pranë shokut të saj. Kështu rrodhën tetë a nëntë ditë; por të dhjetën, më 26 tetor Orlando ishte shtrirë mbi fier, ndërsa Shelmerdini recitonte vargje nga Shelli (veprat e plota të të cilit ai i dinte përmendësh), ndërsa një gjethe, dalngadalë, e shkëputur nga maja e një peme, papritmas fshikulloi gëzueshëm këmbën e Orlandos. Një gjethe e dytë e ndoqi, më pas një e tretë. Orlando u drodh e u zbeh. Ishte era. Shelmerdini – por do të ishte më e përshtatshme në atë moment ta quaje Bontrop – kërceu në këmbë.
“-Era!” klithi ai.
Së bashku ata vrapuan përmes pyjeve, ndërsa era u ngjiste gjethet mbi trup; ata rendën drejt oborrit të madh, përmes oborrit të madh, më pas tek ato të vegjlit, të ndjekur nga shërbëtorët e lebetitur, hoqën dorë nga fshesat e kusitë e tyre e u dyndën në një kishëz ku ndezën qirinj ngado me gjithë zellin që mund të përfytyrohet, njëri duke grushtuar mbi tryezë e një tjetër duke shuajtur një fitil llampe që lëshonte tym. Orët kumbuan. Njerëzit ngarendën. Më në fund u shfaq Zoti Djupër, i cili zinte me dorë fundet e kravatës së bardhë e kërkonte librin e tij të lutjeve. Atij i hodhën librin e lutjeve të mbretëreshës Mari; ai diç nisi të kërkonte duke shfletuar fluturimthi faqet e, së fundi, tha: “Marmadjuk Bontrop Shelmerdin e Zonja Orlando gjunjëzohuni!” E ata u gjunjëzuan, e tani ata ishin të ndriçuar e po tani ata ishin të errësuar në mënyrën si drita dhe hija fluturonin lëmshazi përmes xhamave të pikturuar; e midis përplasjes së dyerve, zhurmave të enëve prej bronxi, organoja u dëgjua, gjëmimi i saj vinte këmbyerazi i fortë e i dobët e Zoti Djupër, mjaft i vjetër tashmë, u orvat të ngrinte zërin e tij mbi këtë gurgule, pa arritur ta dëgjonte kush, më pas për një çast heshti, për një çast dhe një fjalë – padyshim “Kthetrat e vdekjes – gulfoi me zë të lartë e të qartë, ndërsa shërbëtorët e fermës nuk rreshtnin së ardhuri në turmë me grabujë e kamzhik ende në duar, të parët duke kënduar me sa kishin në kokë e të tjerët duke u lutur, një zog u përplas kundër xhamit të një dritareje, më pas shpërtheu një goditje bubullime, aq fort sa njerëzit nuk dëgjuan fjalën “Binduni” e askush nuk shikoi, përveç një shkëndije të artë, unazën të kalonte nga një dorë tek tjerët. Gjithçka ishte në lëvizje e çrregulli. Të dy të sapomartuarit u ngritën, organo buçiti, shkëndijëzat e dritës lodronin; rebeshi binte: Lejdi Orlando me unazën maratesore në gisht doli në oborr, megjithse fustani i saj ishte i hollë, rrëmbeu yzengjitë lëkundës (pasi kali ishte vënë në fre e kapistër e shkuma ishte shfaqur në brinjë); ia dha burrit të saj që u ngjit në një vërtik e kali bëri një kërcim përpara, e Orlando në këmbë, klithi “Marmadjuk Bontrop Shelmerdin”, të cilës iu përgjigj ai “Orlando” e fjalët u ngritën në një vetëtimë e në një vorbull të përbashkët si fajkonj midis kullave, lart e më lart e larg e më larg, derisa më në fund kërcitën e ranë si shi mbi tokë; ajo u fut brenda.