Lënda e shkrimtarit të fiksionit

Autorja: Annie Dillard

Përkthyesi: Idlir Azizi

Unë kam shpallur, megjithëse nuk e kam mbrojtur ende, nocionin se fiksioni nuk mund ta shkoqë botën, sepse materialet e tij janë nevojshmërisht copëza të botës. Lënda e shkrimtarit, thotë sensi praktik, janë personazhet, vendet, veprimet dhe idetë e ndryshme, si dhe objektet aktuale ose mendore. Lënda e shkrimtarit është një dukuri e vërtetë ose e përfytyruar.
Megjithatë dikush mund të thotë se fjalët dhe përkatësitë e gjuhës janë lënda e shkrimtarit. Tek e fundit, shkrimtari nuk ulet në tryezë duke flakur vërdallë njerëz dhe pejzazhe të veckël. Ai i manipulon fjalët ashtu si fshikjet e shumta në pikturë. Dhe kush mund të thotë se fjalët korrespondojnë me ndonjë gjë? Dua ta trajtoj me njëfarë respekti këtë ide, para se ta largoj fare.
Gjuha zor se flet për gjërat, ose për fluksin dhe misterin e përvojës. Sikur të fliste, atëherë poetët romantikë do të mbanin ndaj punës së tyre qëndrimin e muratorëve. Ne e dimë që vetë gjuha është një përzgjedhje dhe abstragim i flukseve të panjohura; bota lëviz nëpër shkallëzime tepër të rafinuara për ligjëratën. Një studim i Jerome Bruner-it tregon se sytë e njeriut mund të shquajnë mes pothuajse njëzetëmijë ngjyrave. E prapëseprapë anglishtja, një gjuhë e pasur përsa i përket ngjyrimeve, emërzon vetëm një pakicë prej tyre; disa gjuhë emërzojnë veëm tre ose katër ngjyra. Gjuha, si të gjitha strukturat e njohjes, është e vlefshme për disa punë dhe e pavlefshme për disa të tjera. Unë nuk mund të them, pasi nuk e di, çfarë më pengon gjuha në njohje. Gjuha vetë është si vepra e artit; ajo përzgjedh, abstragon, tepron dhe rregullon. Si mund të themi atëherë që gjuha i përmbledh dhe i shenjon dukuritë, ndërkohë që gjuha është një vegël e fabrikuar që dikush e peshkoi në lumë?! Ose, si mund të themi se gjuha komunikon sajë konvencioneve të bëra me marrëveshje, kur njerëzit janë aq të gatshëm t’i personalizojnë gjërat në mënyrë të tillë që një fjalë, e cila nënkupton për mua jetën, për ty nënkupton vdekjen dhe ne s’mund të biem në marrëveshje?
Na duhet ta marim të mirëqenë, atëherë, se fjalët për gjërat nuk godasin në shenjë, ose të paktën, sikundër e mendoj unë, për gjërat e errëta aty e këtu përrreth caqeve. Dhe ne, duke psherëtirë, biem në ujdinë që shohim errët nëpër një gyp kulturoro-gjuhësor dhe s’mund ta dallojmë borën nga bora. Sidoqoftë, duket sheshit që gjuha nuk i shërben në mënyrë të kënaqëshme qëllimeve letrare.
Për të qenë më e saktë, më duhet të them se gjuha e shkrimtarit nuk i shenjon gjërat ashtu siç janë – sepse askush nga ne nuk i di gjërat ashtu siç janë; porse, gjuha e shkrimtarit bën një punë tepër bllokuese në të shenjuarit e perceptimeve që ai ka për gjërat siç janë. Termi “i kripur” mund t’i kufizojë pa shpresë perceptimet e mia – ndjesitë – kur shijoj të kripurën, kështu që unë humbas një dyzinë ndjesish dhe shijoj vetëm të kripurën. Ju ndjeni të njëjtën humbje. Mirë atëherë, termi “i kripur”, i cili dikton mënyrën sesi perceptojmë, të paktën shpreh atë çka perceptojmë, bukur fort, dhe po ashtu ai komunikon atë atyre që janë plaguar nga e njëjta gjuhë. Gjuha nuk e njeh botën në mënyrë të përsosur që t’i komunikonte kësisoj perceptimet në mënyrë të përshtatshme.
Gjuha i shenjon gjërat në mënyrë transparente, në të njëjtën mënyrë siç duhet të punojë piktura. Fjala “mollë” shenjon mollësinë (ose perceptimin tonë të mollësisë) për të gjithë ne, dhe ne do t’i sheshojmë me edukatë të gjitha kuptimet tona vetjake për këtë fjalë në mënyrë që të dëgjojmë njëri – tjetrin. Nëse unë shkruaj “molla”, mund t’ju bëj të mendoni për ndonjë mollë që zore se i ngjan asaj që kam ndër mend. Por unë jam caktuar me forcë për t’ju vënë të mendoni rreth një rregullimi të caktuar të gërmave të alfabetit apo fonemave. Vetë fjala s’bën tjetër veçse zhduket, si pikturat e Veermer-it.
Shkrimtari, atëherë, harton me objektet mendore, aktuale ose të përfytyruara; ai harton me ato çka Poe-ja i quante “gjërat dhe mendimet e kohës”. Dickens-i e nxorri materialin për Shtëpinë e zymtë nga thellësitë e shoqërisë londineze dhe nga përdorimet ligjore bashkëkohore britanike; do të ishte çmenduri, ose lojë fjalësh, po të thoshim se ai e nxori atë nga fjalori.
Fundi i gjithë kësaj, sikundër e kam sugjeruar, është se fiksioni nuk mund t’i shpëtojë botës, duke qenë se kjo mbetet lëndë e nevojshme për të. Kësisoj fiksioni nuk mund të ndahet nga tradita e tij, nuk mund ta shtyjë kritikën në krizë, nuk mund ta humbasë audiencën dhe nuk mund ta lëvizë gjithë veprimin e tij krejtësisht në sipërfaqen e vet. Pavarësisht nëse shkrimtari shkruan “qitro” apo “Zoti” apo “liri”, lënda e tij e pashmangshme është bota përtej faqes. Edhe kur Joyce-i shkruan (po citoj një shembull të njohur), “Askush çnuk pah n’do një gjëzë ta ha rrinte atë!”, ky pasazh nuk i eleminon referentët, por i shumëfishon ato.
Një përpjekje e dukshme për ta ndryshuar lëndën e fiksionit, ajo e Gertrude Stein-it, ishte përpjekje për të ndryshuar lëndën e gjuhës. Qëllimi i saj (ashtu si i piktorit Juan Gris, me punën e të cilit ajo shpallte se kishte ngjashmëri), ishte “saktësia”. “Ndritja e yllit”, shkruante ajo, “një zymtësi vrik, makutëri e vetme bar financiar”. “Sus i pjekjes”, shkruante ajo, “është si krem në akuloren time”. Vepra e Stein-it dhe Zgjimi i Fineganëve, janë shumë pranë avullimit të botës dhe të bërit të gjuhës një lëndë origjinale. Shpesh vepra e Stein-it arrin njëjtësinë e një plani të vetëm që vezullon me mijëra përthyerje, ku fjalët, të lidhura bashkë në sipërfaqe, ende anohen në çdo drejtim drejt referentëve të tyre në botë.
Shkrimet e Stein-it nuk sollën ndonjë revolucion; as Zgjimi i Fineganëve. Letërsia ia bashkëngjiti ato vetes; ato u futën në kanun pa ndonjë firo të tepërt dhe frymëzuan një pakicë pasuesish. Atë që bëri Stein-i, dhe ajo që bëri Joyce-i me Zgjimin e Fineganëve, ishte lodrimi për të shlexuar natyrën e fiksionit. Fiksioni mund ta kishte zhvendosur arenën e tij te sipërfaqja e materialit të et, pak a shumë për interesin e kurrkujt, nëse materialet e fiksionit do të kishin qënë tashmë fjalët dhe nëse shkrimtarët do t’ia kishin arritur t’i shkëpusnin fjalët nga referentët e tyre. Por materialet e fiksionit janë copëza të botës. Ngjarja e fiksionit ka vërtet mundësi të lëvizë shumë larg në drejtim të sipërfaqeve të tij; mirëpo ato sipërfaqe nuk janë sipërfaqet e gjuhës, por objekte narrative referenciale. Ndodhi që Uliksi, me sipërfaqen e tij të thyer narrative, shfaqi një drejtim modernist më të frutshëm e më të ndershëm për fiksionin.
Lëvizja drejt modernes në fiksion është njëra nga rëndësitë. Ajo është një hop zhvendosës, jo një kërcim i drejtpërdrejtë. Ashtu sikundër në fiksion nuk ka patur ndonjë zhvendosje të beftë drejt abstragimit, sepse këtë e parandalon natyra e materialeve të fiksionit, po ashtu nuk ka patur as ndonjë kalim të beftë drejt modernizimit bashkëkohor në fiksion, sepse këtë e parandalon natyra e gjithçkaje tjetër. Para se të mbërrij te kjo “gjithçka tjetër” interesante, më lejoni të shpreh diçka. Ndryshimi i hapur nuk është revolucion. Ne kemi modernistët bashkëkohorë, dakord, por ata nuk i therën rojtarët e vjetër në shtratet e tyre. Përkundrazi, rojtarët e vjetër ua pëlqen pamjen, i ftuan të hynin brenda dhe shkëmbyen disa marifete me ta pas darkës.
Ky përfundim është kundërshtinxitës. Robert Scholes-i në veprën e tij të shkëlqyer Prrallimi dhe metafiksioni, argumenton në një pikë se modernizmi bashkëkohor e ka zëvendësuar fiksionin tradicional. Ata që shkruajnë fiksion të vjetër përbëjnë një “shkollë të vogël neonatyralistësh”, të cilët shkruajnë “pula kokëprera, në arrati, të pandërgjegjësuara për sëpatën kohëheqëse”. Kjo është krejtësisht e vërtetë, për aq sa thuhet; një fiksion krejt natyralist sot është një relike absurde, si një gaforre në formë patkoi, e sidomos kur është, sikundër thotë Sholes-i, “e pandërgjegjësuar”.
Po kush është i pandërgjegjësuar? Vetëm nxënësit e kolegjit që rreken të shkruajnë pa lexuar gjë më parë. S’do mend që kritikët nuk e kanë mendjen t’iu ndërsehen injorantëve. Woody Allen i përdor lirshëm teknikat moderniste; po kështu dhe reklamat televizive. Tashmë nuk mund të shmangen më as teknikat, as estetika që ato shprehin, aq sa nuk mund të shmanget vështrimi i Mondrian-it ndaj Penney-it. Nëse dikush shkruan fiksion krejt natyralist, duke përdorur vetëm teknika të shekullit të nëntëmbëdhjetë, ai nuk është edhe aq pulë me kokën e prerë sesa një kalë i ngordhur.
Nocioni i “shkollave” nuk shkon, sepse as seria e shkrimtarëve nuk përbën shkollë. Nëse ne i pranojmë, siç bën dhe Scholes-i, Lawrence Durrell-in, Bernard Malamud-in, John Fowels-in dhe Iris Murdoch-un në shkollën e re dhe kjo është boll e arësyeshme – çfarë kemi provuar me këtë? Që shkolla e re e ka nxjerrë sëpatën me triumf, apo që romancierët e gjallë më të denjë janë të aftë të përdorin teknikat e zhvilluara gjashtëdhjetë vjet më parë?
Teknikat kanë qenë vërdallë me shekuj; mund të kthehemi deri te Stern-i, po të doni; dhe shkrimtarët janë krejtësisht të ndërgjegjshëm për to. Nëse dikush si Saul Bellow nuk dëshiron t’i përdorë, ai nuk është, ma do mendja, i pandërgjegjësuar, ose nuk rri në fund të rradhës; përkundrazi, atij nuk ia ka qejfi. Besoj se shkrimtarët e fiksionit tentojnë drejt përjetësisë dhe jo drejt njëri – tjetrit, as drejt pushtetit për të përcaktuar drejtimin e fiksionit. Dhe në shtëpinë e përjetësisë ka shumë oda.
Fiksioni i ka zgjeruar kufijtë e tij. Asgjë s’ka vrarë apo zëvendësuar ndonjë gjë. E vjetra ka bashkëngjitur të renë. Kategoritë gjithkund anashkalojnë. Edhe sikur të emërtonim emra do të gjendeshim në rrugë pa krye. Jashtë Francës nuk ka ndonjë kafshë të atillë si ndonjë modernist bashkëkohor tepër të rënduar e me kokë në varr. Pynchon-i dhe të tjerë përshkruajnë shoqërinë; Nabokovi, Beckett-i dhe Barth-i rrethojnë personazhin; shumë modernistë bashkëkohorë imitojnë rrjedhën e pathyer të kohës; Ada1 është e mbushur me emocione; disa vepra surrealiste janë paksa të vagullta në ide; dhe Borges-i i vonshëm duket se del nga biblioteka dhe synon drejt një kampi neolitik, duke e sjellë fiksionin me qark të plotë drejt fillesave të hamendësuara. Sikundër e thekson Scholes-i, pothuajse të gjithë shkrimtarët bashkëkohorë i përdorin teknikat e reja. Ku do ta kishte vendin Frederick Buechner-i? Po Larry Woiwodei? Po Evans S. Connelli i Riu? Po Doris Lessing-u? Po Vdekja e dhelprës e Garrett-i? Po Centauri i Updike-ut? Po Daullja prej llamarine e Grass-it?
Pa dyshim që do të ishte logjikë e gënjeshtër të thoshim se atje ku kufijtë janë mjegulluar, nuk ekzistojnë dallimet. Fakti që askush nuk mund të specifikojë se në cilën pikë të vagullt muri i pastër bëhet i pistë, s’do të thotë se nuk ka dallim mes murit të pastër dhe atij të pistë. Ka dallime shumë të mëdha mes fiksionit natyralist dhe atij modernist bashkëkohor. Por ama ka shumë shkrimtarë dhe vepra fiksioni që bëjnë gjëra të shkëlqyera në të dyja kategoritë, për ndokënd që flet për revolucione apo edhe shkolla të kundërta.
Nëse e marrim të mirëqenë që fiksioni ka ndryshuar shkallë-shkallë, prapë na duhet të pyesim përse nuk ka ndryshuar plotësisht? Përse ndokush është duke shkruar fiksion “neo-natyralist” edhe sot e kësaj dite? Përderisa ndokush mund ta shohë qartazi drejtimin e fiksionit si drita e diellit, përse ndokush tjetër nuk arrin ta ndjekë drejtimin e gishtit? Si ka mundësi që ndokujt nuk ia ka qejfi?
E kam thënë që shkrimtari tenton drejt përjetësisë – drejt përsosmërisë së artit të tij. Shkrimtari i fiksionit tradicional mund ta shohë fiksionin si formë solide, por edhe të hapur, diçka që e lejon atë ta sulmojë përsosmërinë nga çfarëdo hopi inteligjent, pa drojën se bëhet qesharak. (Askush nuk e përqesh Saul Bellow-n tek e fundit). Nga ana tjetër, një shkrimtar i tillë mund të ketë motive personale si dhe teorike. Atij mund t’i pëlqejë bota e gjërave. Ose ndofta ai dëshiron të ketë një çati mbi krye.
Fiksioni, për aq sa është tradicional, ka një audiencë të madhe e para paguese, shijet e së cilës shërbejnë për ta mbajtur atë tradicionale. A ta mohojmë këtë fakt apo ta zhvlerësojmë? Sikundër tha Emerson-i, për rënien e njeriut: “Është shumë e palumtur, por tepër vonë për ta ndihmuar”. Megjithatë, ndokush mund ta shohë te rënia e njeriut, apo madje tek audienca masive e fiksionit, njëfarë grimce lumturie.