Më e dashura

Ata do t’i quaj populli im,
E nuk ishin populli im;
dhe atë do ta quaj e dashura,
e nuk ishte e dashur.
Romanët 9:25

Fragment

Shtëpia 124 ishte gjithë pezm. Ishte e mbushur me vrerin e foshnjës. Gratë e shtëpisë e dinin këtë gjë sikur që e dinin edhe fëmijët. Vite me radhë secili prej tyre u ballafaqua me këtë pezm në mënyrën e vet, por nga viti 1873 Sethe dhe e bija e saj Denveri ishin viktimat e vetme të tij. Gjyshja, Baby Suggs vdiq ndërsa bijtë Howard-i dhe Buglar-i ikën nga shtëpia sapo mbushën trembëdhjetë vjeç, atëherë kur pasqyra dridhej vetëm po ta shikoje (kjo ishte shenja për Buglar-in); dhe atëherë kur gjurmët e dy duarve të vogla u shfaqën në tortë (kjo ishte shenja për Howard-in). Asnjëri prej të dy djemve nuk duroi të shihte tjetër; asnjë kusi tjetër me groshë që tymon nëpër tokë e as grimcat e biskotave të shtruara në varg te pragu i derës. Nuk pritën as njërën nga periudhat e relaksimit: atëherë kur me javë madje edhe me muaj, asgjë nuk trazohej. Nuk pritën. Ikën njëri pas tjetrit sapo shtëpia bëri atë që ata që ai e mori si fyerje që nuk mund të tolerohej e që nuk mund të ishte dëshmitar i kësaj për të dytën herë. Brenda dy muajsh, në mes të dimrit, lanë gjyshen e tyre Baby Suggs, Sethe-n nënën e tyre dhe motrën e vogël Denverin vetëm në shtëpinë ngjyrë hini me të bardhë të rrugës Bluestone Road. Aso kohe ajo nuk kishte numër ngase Cincinnati nuk shtrihej aq larg. Në të vërtetë Ohajo quhej shtet vetëm shtatëdhjetë vite më vonë nga koha kur vëllezërit njëri pas tjetrit, rrëmbyen këpucët dhe u larguan tinëz nga ai pezm i gjallë që shtëpia e kishte ndaj tyre.
Baby Suggs nuk e ngriti as kokën t’i shikonte. I dëgjoi tek po iknin nga shtrati i dergjës, por kjo nuk ishte arësyeja që rrinte e shtrirë. Habitej nga fakti se nipërve u ishte dashur një kohë aq e gjatë të kuptonin se jo të gjitha shtëpitë ishin të ngjashme me atë në Bluestone Road. E mbetur pezull mes ndytësirave të jetës dhe të mizorisë së të vdekurve, s’kishte si të ndjente dëshirë për t’a vazhduar jetën apo për t’u ndarë me te, e lëre më të ndjente frikën e dy djemëve që iknin tinëz. E kaluara dhe e tashmja e saj kishin qenë të njejta, – të padurueshme. Meqë e dinte se vdekja mund të ishte çdo gjë por jo harrim, ajo shfrytëzonte atë pak energji që i kishte mbetur për të medituar ngjyrërat.
“Më sjell pak livande po të kesh. Po s’pate, pak karanfil.”
E Sethe ia bënte qejfin me çkado që mundej, që nga materialet deri te vetë gjuha e saj. Dimri i Ohajos ishte shumë i rëndë posaçërisht po t’i dëshiroje ngjyrërat. Qielli ofronte ngjarjen e vetme dhe të prisje nga horizonti i Cincinatit kënaqësinë kryesore të jetës ishte vërtetë mendjelehtësi. Prandaj Sethe dhe e bija Denveri bënin për te gjithë sa mundnin dhe gjithë sa u lejonte shtëpia të bënin. Ato të dyja së bashku bënë betejë ashtu si mundën kundër sjelljes së zemëruar të asaj shtëpie; kundër rrotullimit të poçeve, kundër shpullave nga pas dhe kundër vrushkujve të ajrit të athtë. Ngase e kuptonin burimin e zemrimit sikur që e dinin burimin e dritës.
Baby Suggs vdiq shumë shpejt pas largimit të vëllezërve, pa pasur ndonjë interesim qoftë për ikjen e tyre qoftë për të sajën. Menjëherë pas kësaj Sethe e Denver vendosën t’i venin fund torturave duke i bërë thirrje shpirtit që i mundonte në atë mënyrë. Mbase biseda mund të ndihmojë, mendonin ato, shkëmbimi i pikëpamjeve apo çkadoqoftë. Kështu që u kapën për duarsh dhe thanë:
“Eja. Eja. Është mirë që edhe të vish.”
Dollapi i enëve bëri një hap përpara por gjë tjetër nuk lëvizi.
“Gjyshe Baby Suggs, mbase e pengon,” tha Denver. Ishte dhjetëvjeçe por megjithatë ishte e zemëruar me gjyshen për shkak se kishte vdekur.
Sethe i hapi sytë. “Dyshoj,” tha.
“Pse pra nuk vjen?”
“Po harron sa e vogël është,” tha e ëma. “Nuk kishte mbushur as dy vjeç, kur vdiq. Shumë e vogël për të kuptuar. Shumë e vogël, madje edhe për të folur shumë.
“Ndoshta ajo nuk do, të kuptojë,” tha Denver.
“Ndoshta. Por, sikur të mund të vinte, do të mund t’ia sqaroja të tërën.” Sethe ia lëshoi dorën së bijës dhe të dyja së bashku e shtynë dollapin në vendin e vet pranë murit. Përjashta, dikush po e ngiste kalin me të shpejtë, vendësit e ndjenin të domosdoshme të bënin kështu sa herë që kalonin pranë shtëpisë 124.
“Ajo bën magji të fortë për një fëmijë siç është ajo,” tha Denver.
“Jo më të fuqishme se dashuria që kisha për te,” u përgjegj Sethe dhe ja ku i doli përsëri. Mirëseardhja e ftohtë e gurëvarrit të pagdhendur; ai gurëvarri mbi të cilin u mbështet, ajo vetë, në majë gishtash, me gjunjët hapur si varr. Ishte i kuqërremë si thua dhe i spërkatur me copëza shkëlqyese. Dhjetë minuta i kishte thënë. Ke dhjetë minuta, do të ta bëj falas.
Dhjetë minuta për shtatë shkronja. Po të kishte pasur edhe dhjetë minuta të tjerë athua do të kishte pasur edhe fjalën tjetër “Më e shtrenjta”? Nuk ishte kujtuar ta pyeste dhe kjo gjë e mundonte akoma, mbase do të kish qenë e mundur, që për njëzet minuta, thuaj gjysmë ore, ajo do të kishte pasur të gjitha fjalët që kishte dëgjuar priftin t’i thoshte, në funeral (dhe sigurisht të gjitha që duhej thënë) të gdhendura në gurëvarrin e foshnjës së saj: e dashura ime më e shtrenjtë. Mirëpo ajo kishte zgjedhur fjalën e vetme që çonte peshë. Kishte menduar se ajo do të mjaftonte, duke gjurmuar mes gurëvarresh me gdhendësin, derisa i biri i tij i shikonte, e zemërimi në fëtyrën e tij aq i vjetër; uria në të, fare e re. Sigurisht se kjo do të mjaftojë. Aq sa t’i përgjigjet edhe një prifti tjetër, edhe një abolacionisti tjetër dhe gjithë një qyteti mbushur neveri.
Duke llogaritur qetësinë e shpirtit të vet, ajo kishte harruar atë tjetrën: shpirtin e foshnjës së saj. Kujt mund t’ia mirrte mendja se një foshnje e vogël do të mund të mbante gjithë atë mëri? Gjurmimi në mes gurëvarresh nën shikimin e të birit të gurgëdhendësit nuk mjaftonte. Jo vetëm se ishte e detyruar t’i jetonte vitet e saj në shtëpinë e paralizuar nga tërbimi i foshnjës ngase i është prerë fyti por, ato dhjetë minuta që i kaloi e mbështetur pas gurit ngjyrë agimi të piksuar me copa yjesh, me gjunjë hapur si varr, ishin më të gjatë se sa jeta, ishin më të gjallë, pulsonin më shumë se sa gjaku i foshnjës që ia njomi gishtërinjtë si me vaj.
“Mund të shpërngulemi,” i kishte thënë njëherë së vjehrrës.
“Përse vallë?” pat pyetur Baby Suggs. “S’ka shtëpi në gjithë vendin që nuk është e mbushur deri në kulm me mjerimin e ndonjë zezaku të vdekur. Kemi fat që ky shpirt është foshnjë. Po të kthehej shpirti i burrit tim këtu? Apo tëndit? Mos më thuaj gjë. Ke fat. Ke edhe tre të tjerë. Tre të tjerë që të tërheqin pas fustanit e jo vetëm një që të çon peshë nga ana tjetër. Të jesh mirënjohëse, pse s’je? Unë i pata tetë. Çdonjëri m’u largua. Katër m’i morën, katër m’i ndoqën dhe që të gjithë, e marr me mend, sjellin telashe nëpër shtëpitë e dikuj.” Baby Suggs kroi vetullën. “Fëmija im i parë. Gjithë sa mund të kujtoj prej saj është se i pëlqente korja e djegur e bukës. A mund ta marrësh me mend? Tetë fëmijë e vetëm këtë gjë e kujtoj.”
“Kjo është ajo që ia lejon vetes të kujtosh,” i kishte thënë Sethe, por asaj i mbetej vetëm një, dmth një i gjallë, djemtë ikën të ndjekur nga fëmija i vdekur, e kujtimi i saj për Buglar-in po tretej shpejt. Së paku Howard-i kishte një formë të kokës që askush nuk mund e harronte. Sa për të tjerat, ajo përpiqej të kujtonte sa më pak që ish e mundur që të ishte e qetë. Për fat të keq mendja e saj ishte mashtruese. Mund të ishte duke shpejtuar nëpër fushë, në të vërtetë duke vrapuar, për të arritur te pompa sa më shpejt për të larë lëngun e kamomilës nga këmbët. Asgjë tjetër nuk do të kishte në mendje. Kujtimi për burrat që vinin për t’u përkujdesur për te ishte i pajetë si nervat në shpinën e saj ku lëkura rrudhej si dërrasa për larje rrobash. Nuk kishte as gjurmën më të imët. Asgjë. Vetëm puhia që ia freskon fëtyrën derisa ajo ngutet kah uji. E pastaj duke njomur e hequr kamomilën me ujë pompe e me leckë, me mendje e përqëndruar për ta larë edhe pikën e fundit të lëngut – në pakujdesinë e saj për t’i rënë rruges së shkurtë përmes fushës për ta shkurtuar rrugën një gjysëm milje, pa e vënë re se sa janë rritur barërat derisa i ndjen therjet deri në gjunjë. Pastaj një gjë. Pastaj plluqitja e ujit, pamja e këpucëve dhe çorapëve të shtrembëruara në shteg ku i kish hedhur; ose Here Boy-in duke u hedhur në pellgun para këmbëve të saj dhe papritmas i shfaqej Sweet Home që shtjellohej, shtjellohej, shtjellohej para syve të saj edhepse nuk kishte një gjeth të vetëm te asaj ferme që nuk e bënte të ndjente dëshirë të çirrej, ajo shtjellohej para saj paturpësisht me gjithë bukurinë e vet. Kurrë nuk dukej e tmerrshme ashtu siç ishte me të vërtetë e kjo gjë e bënte të mendonte se mos vallë edhe vetë ferri ishte një vend i bukur. Vërtetë se kishte zjarr e squfur por të fshehur në pyje dantellash. Djem që kacavirren në degët e shparthëve më të bukur në botë. Turpërohej që i kujtoheshin drunjët e mrekullueshëm shushuritës e jo djemtë. Sado që përpiqej të bënte ndryshe shparthit e zenin vendin e fëmijëve e ajo nuk mund t’ia falte kujtesës së vet këtë gjë.
Kur e lau edhe pikën e fundit të kamomilës ajo u soll e doli para shtëpisë, duke i mbledhur çorapët e këpucët në rrugë e sipër. Thua se donte ta dënonte akoma për kujtimet e saja të tmerrshme, Paul D, i fundit nga burrat e Sweet Home, rrinte ulur nën strehë dyzet këmbë para saj. Edhepse kurrë nuk do ta ngatërronte fëtyrën e tij me dikë tjetër i tha, “Je ti?”
“Aq sa ka mbetur nga unë” . Ai u ngrit në këmbë dhe buzëqeshi. “Si ke qenë vajzë, përveç se këmbëzbathur?”
E kur u qesh asaj i doli një e qeshur e derdhur dhe e njomë. “I përlyva këmbët atje tej. Me kamomilë.”
Ai e bëri fëtyrën sikur të shijonte diçka të idhët. “Nuk dua madje as të di për të. Gjithmonë e kam urryer atë gjë.”
Sethe i mblodhi çorapët si top dhe i futi në xhep. “Hajde brenda.”
“Bën edhe postreha Sethe. Freskët këtu jashtë.” Ai u ul përsëri dhe shikoi livadhin në anën tjetër të rrugës, ngase e dinte se gjakimi që ndjente do t’i shihej në sy.
“Tetëmbëdhjetë vite,” tha ajo butë.
“Tetëmbëdhjetë,” përsëriti ai. “E të betohem se e kam shkelur secilin veç e veç. A mund të të bashkohem?” Ai uli kokën nga këmbët e saj dhe filloi t’i zgjidhte këpucët e veta.
“A dëshiron t’i lajshë? Më lejo të të sjell legenin me ujë.” Ajo iu afrua më pranë për të hyrë në shtëpi.
“Jo, eh eh. S’janë këmbë fëmijësh. Kanë edhe gjithë atë shtegtim të bëjnë akoma.”
“Nuk bën të nisesh menjëherë, Paul. D . duhet të rrish pak.”
“Paj, së paku te rri aq sa ta shoh Baby Suggs, sidoqoftë. Ku është ajo?”
“Ka vdekur.”
“Oh, jo. Kur?”
“Qe tetë vite. Gati nëntë.”
“A hoqi shumë? Shpresoj se nuk hoqi shumë kur vdiq.”
Sethe e tundi kokën. “Lehtë si shkumbë. Jeta ishte pjesa më e rëndë. Më vjen keq që nuk e takove, megjithatë. A mos ke ardhur për këtë?”
“Ajo është gjysma e asaj pse kam ardhur. Gjysma tjetër je ti. Po sa për të ditur gjithë të vërtetën, këto ditë shkoj gjithku. Kudo që më lejojnë të ulem.”
“Dukesh mirë.”
“Punë dreqi. Më bën të dukem mirë aq sa ndihem keq.” Ai e shikoi ate dhe fjala “keq” mori kuptim tjetër.
Sethe buzëqeshi. Kështu ishin ata – kështu kishin qenë. Që të gjithë burrat e Sweet Home-s, para dhe pas Halle-it, silleshin me te në një formë të butë të flirtit vëllazëror, aq të lehtë sa duhej t’a gjurmoje për ta hetuar.
Përveç një tubë flokësh më shumë dhe një lloj pritjeje në sytë e tij, ai dukej njësoj si ishte dukur në Kentucky. Lëkurë ngjyrë thelbi të kajsisë; shpinë drejtë. Për një njeri me fëtyrë të palëvizshme si ai, ishte për tu habitur se sa shpejt i buzëqeshte fëtyra, sa shpejt i shndriste, apo ndjente keqardhje së bashku me ty. Thuase duhej vetëm të tërhiqje vëmendjen e tij dhe në moment ai e krijonte ndjenjën që ti e kishe. Sa çel e mbyll sytë, i ndërronte fëtyra – thellë brenda gjendej lëvizja.
“Nuk më duhet të pyes për të, apo jo? Do të më tregoje sikur të dije ndonjë gjë, apo jo?” Sethe uli shikimin te këmbët e saj dhe përësi pa shparthin.
“Do të të tregoja. Natyrisht që do të tregoja. Nuk di asgjë më shumë nga sa dija atëherë.” Përveç tundimit, mendoi ai, e këtë s’ka nevojë ta dish. “Duket se ende mendon se ai është ende gjallë.”
“Jo, mendoj se ka vdekur. Nuk e mban në jetë bindja.”
“Çka mendonte Baby Suggs?”
“Njësoj, por po ta dëgjoje atë, të gjthë fëmijët e saj janë të vdekur. Thoshte se e ka ndjerë vdekjen e secilit pikërisht në ditën dhe orën e vdekjes.”
“Kur thoshte se iku Halle-i?”
“Njëmijëetetqindepesëdhjetepesë. Ditën që më lindi fëmija.”
“Ti e linde atë fëmijë, apo? Kurrë nuk ma mori mendja se do t’ia dilje.” U gajas ai. “Të ikësh shtatzënë.”
“M’u desh. Nuk mund të prisja më gjatë.” Ajo uli kokën dhe mendoi, sikur edhe ai, se sa e pabesueshme ishte që ia kishte dalë. E po të mos ishte ajo vajza që kërkonte kadifenë, kurrë nuk do t’ia kishte dalë.
“Vetëm për vetëm poashtu.” Ai ishte edhe krenar për të edhe i hidhëruar me te. Krenar ngaqë ia kishte dalë; i hidhëruar që nuk kishte pasur nevojë për ndihmën e Halle-it e as për ndihmën e tijë në atë punë.
“Gati vetëm. Jo krejt vetëm. Më ndihmoi një vajzë e bardhë.”
“Pra i paska ndihmuar edhe vetes, poashtu, e bekoftë Zoti.”
“Mund të rrish sonte, Paul D.”
“Nuk duket se e ke megjithmend ftesën.”
Sethe shikoi prapa krihëve të tij kah dera e mbyllur. “Oh e kam megjithëmend. Shpresoj se s’sheh kusure. Hajde hyr brenda. Fol me Denver-in derisa unë të të ziej diçka për të ngrënë.”
Paul D. i lidhi këpucët së bashku, i vari pas krahut dhe e ndoqi pas nëpër derë e drejt në një hurdhë drite të kuqe valëvitëse që e ngujoi aty ku po qëndronte.
“Ke shoqëri?” pëshpëriti ai duke mbledhur vetullat.
“Herë, herë,” tha Sethe.
“Për Zotin.” U zbraps ai nga dera në postrehë. “ Ç’farë të keqe paske këtu brenda?”
“Nuk është keq, veç pikëllim. Hajde. Hidhe hapin.”
Pastaj ai e shikoi, me vëmendje. Edhe më vëmendshëm se herën e parë kur ajo iu soll shtëpisë me këmbë të lagura e vezulluese, duke mbajtur këpucët e çorapët me njërën dorë e fustanet me tjetrën. Vajza e Halle-it, ajo me sy të hekurt e karakter të çeliktë që i shkonte me sytë. Asnjëherë nuk ia kishte parë flokët në Kentucky. Edhepse fëtyra e saj ishte tetëmbëdhjetë vite më e vjetër se kur e pa për herë të fundit tani dukej më e butë. Për shkak të flokëvë. Një fëtyrë shumë e qetë, ngushëlluese; bebëzat me ngjyrën e lëkurës së saj, të cilat në atë fytyrë të qetë dikur ia përkujtonin maskën me sy të nxjerrë nga mëshira. Gruaja e Halle-it. Shtatzënë për çdo vit përfshirë edhe vitin kur u ul pranë zjarrit dhe i tregoi se do të ikte. Tre fëmijët e saj tashmë i kishte ngarkuar në qerret e të tjerëve në një karavan zezakësh që po kalonin lumin. Duhej t’i linin te e ëma e Halle-it afër Cincinnati-t. Madje edhe në atë kasolle të vogël, duke u përkulur aq pranë zjarrit mund të nuhatje ngrohtësinë në fustanin e saj, në sytë e saj nuk kishte asnjë shkrepetimë drite. Ata ishin si dy puse në të cilët ai kishte vështirësi të shikonte. Edhepse ishin të nxjerrë ata duhej mbuluar, duhej vënë kapakun, duhej shënuar me ndonjë shenjë për të paralajmëruar njerëzit se çfarë përmbante zbrazëtia. Prandaj, ai në vend se t’ia shikonte sytë shikoi zjarrin derisa ajo po i tregonte, meqe i shoqi nuk ishte aty që t’i tregonte. Z. Garner kishte vdekur ndërsa e shoqja kishte një lungë sa një kokërr domate në qafë dhe nuk mund të fliste me askë. Ajo u përkul pranë zjarrit për aq sa ia lejonte barku me barrë dhe i tregoi atij, Paul D.-së, të fundit nga burrat e Sweet Home-s.
Kishin qenë gjashtë prej tyre që i përkisnin fermës, Sethe femra e vetme. Z. Garner kishte qarë si fëmijë kur e kish shitur vëllanë e tij për të paguar borxhet që i dolën në sipërfaqe sapo u bë vejushë. Pastaj erdhi mësuesi për t’i rregulluar gjërat. Por ajo që ai bëri theu tre burra të tjerë të Sweet Home-s dhe nxori hekurin shndëritës nga sytë e Sethe-s duke i lënë dy puse të hapur që nuk reflektonin zjarrin.
Tani hekuri ishte rikthyer por fëtyra, e zbutur nga flokët, e bëri që të kishte aq besim tek ajo për të hyrë në shtëpinë e saj për të hedhur hapin me forcë në pellgun e dritës së kuqe që rrihte si zemra.
Kishte të drejtë. Ishte pikëllim. Duke kaluar nëpër të, një valë dhimbjeje e njomi ate fund e krye sa që deshi të qajë. Dukej rrugë e gjatë deri te drita normale që rrethonte tavolinën, por i shkoi për dore ta kalonte, me sy të terur e faqebardhë.
“Më the se vdiq lehtë. Lehtë si shkumba,” ia përkujtoi ai.
“Nuk ishte Baby Suggs,” i tha ajo.
“Po kush pra?”
“Bija ime. Ajo që e pata nisur më herët me djemtë.”
“Ajo nuk jetoi?”
“Jo. Ajo që e kisha në bark kur ika është e gjithë çka më ka mbetur. Edhe djemtë më kanë shkuar. Që të dy ikën pak para se të vdiste Baby Suggs.”
Paul D shikoi vendin ku e kishte njomur dhimbja. Drita e kuqe ishte zhdukur por një lloj vaji ishte ngjitur në ajër aty ku kishte qenë ajo.
Sigurisht kjo është më së miri, mendoi ai. Nëse zezaku ka këmbë ai duhet t’i përdorë ato. Rri me një vend për një kohë të gjatë, e dikush do të gjejë mënyrën për t’i lidhur këmbët. E megjithatë… nëse i kanë ikur djemtë….
“Asnjë burrë? A je këtu krejt vetëm?”
“Unë e Denveri,” tha ajo.
“Të duket në rregull kjo?”
“Po si, në rregull.”
Ajo e hetoi skepticizmin e tij dhe vazhdoi. “Gatuaj në një restoran në qytet. Dhe qepi ngapak fshehurazi.”
Këtu Paul D buzëqeshi, duke iu kujtuar këmisha e natës. Setha ishte trembëdhjetë vjeç kur erdhi në Sweet Home dhe që atëherë ishte sy-hekur. Ishte dhuratë taman në kohë për z. Garner e cila e kishte humbur Baby Suggs-in për shkak të principeve të larta të të shoqit. Të pesë burrat e Sweet Home-s e shikuan Sethe-n dhe vendosën ta lënë të qetë. Ata ishin të rinj dhe aq të mërzitur nga mungesa e grave sa që ishin dhënë pas mështjerrash. E megjithatë e lanë të qetë vajzën sy-hekur, që të mund të zgjidhte vetë përkundër faktit se secili do të grindej e do të coptohej me të tjerët për ta pasur për vete. Asaj iu desht një vit për të zgjedhur një vit të gjate, të vështirë pa mundur të rahatohen në vendin e fjetjes të shqetësuar nga ëndërrat për te. Një vit gjakimi kur dhunimi dukej e vetmja dhuratë e jetës. Përmbajtje që kishin ushtruar sigurisht ngaqë ishin burra të Sweet Home-s ata me të cilët mburrej z. Garneri derisa fermerët e tjerë tundnin kokat në shenjë qortimi kur ai e zinte këtë në gojë.
“Ju keni djelmosha,” u thoshte ai. “Djem të rinj, djem të vjetër, djem sqimëtarë, djem të mprehtë. Po në Sweet Home zezakët e mi, ështe burrë secili prej tyre. Ashtu i kam blerë ashtu i kam edukuar. Burrë secili.”
“Nuk pajtohem me ty Garner. S’janë burra zezakët.”
“Jo nëse i frikon, s’janë.” Buzëqeshte Garneri me hare. “Po nëse je vetë burrë, ke dëshirë që edhe zezakët t’i kesh burra.”
“Nuk dua që ndonjë burrë i zi të më sillet rreth gruas.”
Ky ishte reakcioni që i pëlqente Garnerit dhe që ai e priste. “As unë nuk dua këtë gjë,” thonte. “As unë nuk e dua këtë,” dhe këtu gjithmonë bënte një hop para se ai tjetri kushdoqoftë ai, fqinji, ndonjë i panjohur, shitësi shetitës, miku do ta kapte kuptimin.
Pastaj një diskutim i rreptë, nganjëherë edhe rrahje, dhe Garneri kthehej në shtëpi me vurrata dhe i kënaqur që kishte demonstuar mase njëherë çdo të thoshte të ishe Kentuckian i vërtetë: njeriu i forte dhe i mençur për t’i bërë dhe për t’i quajtur zezakët e vet burra.
E ata ishin të tillë: Paul D Garner, Paul F Garner, Paul A Garner, Halle Suggs dhe Sixo, njeriu i egër. Që të gjithë në të njëzetat, pa gra, që i shkërdhenin lopët, ëndërronin dhunimin, që s’mund rahatoheshin në vendin e gjumit, që fërkonin kofshët dhe pritnin që vajza e re, ajo që kishte zënë vendin e Baby Suggs-it pasi që Halle-i e bleu me të dielat e pesë viteve. Një burrë njëzetvjeç që e donte të ëmën aq shumë sa që për pesë vjet hoqi dorë nga Sabbath-ët vetëm e vetëm për ta parë ate të ulur sa për ndryshim, ishte rekomandim shumë serioz.
Ajo priti një vit. E burrat e Sweet Home-s i keqpërdorën lopët tek pritnin së bashku me te. Ajo e zgjodhi Halle-in dhe për shtratin e tyr te parë ajo e qepi fshehurazi një fustan.
“A nuk do të rrish pak? A mundet kush t’i zë tetëmbëdhjetë vite për një ditë.”
Nga mugëtira e dhomës ku po rrinin, një shkallare e bardhë ngjitaj kah tapeta me ngjyrë blu e bardhë e katit të dytë. Paul D mund të shihte vetëm fillimin e tapetës; njolla të zbehta të verdha stërpikur mes furtunës me borë që të gjitha në prapavijë blu. Drita e bardhë shëndritëse e parmakëve dhe shkallëve e bënte të mos ua ndante shikimin. Të gjitha ndjenjat i thoshnin se ajri sipri murit të shkallëve ishte i magjepsur dhe shumë i rrallë. Mirëpo vajza që doli nga ky ajr e po vinte teposhtë ishte rrumbullake dhe njyrë kafje me fëtyrë të kukullës së zgjualert
Paul D e shikoi vajzën pastaj Sethe-n e cila po buzëqeshte duke thënë, “Ja ku po vjen Denver-a ime. Zemër ky është Paul D, nga Sweet Home.”
“Mirë mëngjez, Z. D”
“Garner, voglushe. Paul d Garner.”
“Po ser.”
“Më vjen mirë që po të shoh. Kur e pashë nënën tënde për të fundit herë ti e shtyje fustanin e saj nga përpara.”
“Ende e shtyen,” buzëqeshi Sethe, “sikur të mund të hynte brenda.”
Denver-i po qëndronte në shkallën e fundit dhe papritmas përshkoi një vapë dhe një valë turpi. Kish kaluar kohë e gjatë nga koha kur dikush (ndonjë grua e bardhë e zemërmirë, prifti, ndonjë orator a gazetar) ishte ulur në tavolinën e tyre, zërat dash-amirës të të cilëve të quanin gënjeshtar nga urrejtja në sytë e tyre. Për dymbëdhjetë vite të gjata me radhë, shumë kohë para se gjyshe Baby të vdiste, nuk kishin pasur kurrnjë vizitor çfarëdo lloji e sigurisht asnjë mik. Asnjë njeri me ngjyrë. Sigurisht asnjë burrë ngjyrë gështenje me flokë shumë të gjata dhe pa fletore, pa thëngjill druri, pa portokaj, pa ndonjë pyetje. Dikush me të cilin e ëma kishte dëshirë të bisedonte e madje edhe kishte dënjuar të fliste me te këmbëzbathur. Dukej, apo thënë më mirë, sillej si vajzë në vend të një gruaje të qetë mbretërore që Denveri e kishte njohur për tërë jetën e saj. Gruaja që kurrë nuk e shmangte shikimin, e cila kur një pelë e shkeli për vdekje një njeri para restorantit Sawyer nuk e shmangu shikimin; dhe kur një dosë filloi t’i hante këlyshët e saj përsëri nuk e shmangu shikimin as atëherë. E kur shpirti i foshnjës e kapi Hare Boy-in dhe e përplasi për muri aq fort sa që iu thyen dy këmbë dhe i dolën sytë, aq fort sa ai pësoi tronditje dhe përtypte gjuhën e vet, megjithatë nëna e saj nuk e kishte shmangur shikimin. Ajo e kishte marrë një çekan e kishte hedhur qenin në komë, ia kishte fshirë gjakun e pështymën, ia kishte vënë sytë në vend dhe ia rregulloi eshtrat e gjurit. Ai u shërua, memec dhe i ç’ekuilibruar, më tepër nga syri jobesnik se sa nga këmbët e shtrembëruara dhe qoftë dimër a verë, qoftë reshje a thatësirë, asgjë nuk mund ta bënte të hynte në shtëpi përsëri.
E tani ja ku ishte kjo grua që ia merr mendja të shërojë qenin e egërsuar nga dhimbja, tek lëkundëte nyjet e veta të kryqëzuara dhe e shmangnte shikimin nga trupi i vajzës së vet. Thuase trupi i saj të ishe i një madhësie shumë më të madhe se sa pamja mund të duronte. E as ajo as ai nuk kishin mbathur këpucët. Kishte vapë e turp, po tani Denveri u ndje e vetmuar. Gjithë ato braktisje: së pari vëllezërit e saj, pastaj gjyshja – humbje shumë serioze meqë nuk kishte fëmijë që dëshironin ta futnin në lojë. Të gjitha këto nuk kishin pasur rëndësi përderisa e ëma nuk e kishte shmangur shikimin ashtu siç po bënte tani, e kjo e bënte Denverin të gjakonte, tamam gjakonte, për një shenjë mllefi nga shpirti i foshnjës.
“Qenka zonjushë e pashme,” tha Paul D. “E pashme. Paska fëtyrën e ëmbël të të jatit.”
“E njeh babanë tim?”
“E njihja. E njihja mirë.”
“A është ashtu nënë?” Denveri luftoi cytjen që të rimerrte dashurinë e saj.
“Natyrisht që e njihte babanë tënd. Të thashë se ai ështënga Sweet Home.”
Denveri u ul në shkallën e fundit. S’kishte ku të shkonte tjetër me sedër. Ata ishin një çift që thonin “Yt atë” dhe “Sweet Home” në një mënyrë që bënte me dije se të dyja këto i takonin atyre dhe jo asaj. Dikur kjo mungesë i kishte takuar gjyshe Baby-it – një bir i vajtuar thellësisht ngaqë ai kishte qenë ai që e bleu dhe e nxori nga ai vend. Pastaj mungesa ishte e të të shoqit të nënës së saj. Tani ajo ishte mungesa e mikut të këtij njeriu të huaj ngjyrë gështenje. Vetëm ata që e kishin njohur, (“njohur mirë”) mund ta përvetësonin mungesën e tij për vete. Mu sikurse vetëm ata që kishin jetuar në Sweet Home mund ta përkujtonin ate, të pëshpërisnin për te dhe të shikonin njëri tjetrin përanash derisa bënin ashtu. Përsëri dëshiroi shpirtin e foshnjës – hidhërimi i saj tani e rrënqethte e dikur e lodhte shumë.

“Kemi një shpirt këtu,” tha ajo dhe kjo bëri punë. Ata nuk ishin më çift. E ëma e saj hoqi dorë nga luhatja e këmbëve dhe sjellja si vajzë. Kujtimet për Sweet Home ikën nga sytë e burrit për hir të të cilit ajo po bëhej si vajzë.
“Kështu më thanë,” tha ai. “Por një shpirt i pikëlluar tha nëna jote jo një i keq.”
“Jo zotëri,” tha Denver,” jo i keq. Por as i pikëlluar ama.”
“Po çka pra?”
“Qortues. I vetmuar dhe qortues.”
“A është ashtu?” paul D u kthye kah Setha.
“Nuk di për vetminë,” tha e ëma e Denverit. “I tërbuem mbase, por nuk e shoh si mund të jetë i vetmuar kur çdo minutë e kalon me ne.”
“Duhet të jetë se ka diçka që ai e do e ju e keni.”
Setha rrudhi krahët. “është vetëm një foshnjë.”
“Motra ime,” tha Denveri. “ajo vdiste në këtë shtëpi.”
“Paul D kroi mjekrrën. “Ma përkujton atë nusen e pakokë më parë në Sweet Home. A të kujtohet Sethe? E kishte zakon të shetit atyre pyjeve rregullisht.”
“E si mund ta kem harruar? E frikshme…”
“Si u bë që të gjithë ata që kanë ikur nga Sweet Home nuk mund të pushojnë së foluri për te? Sikur të dukej aq e mirë ju do të rrinit aty.”
“Vajzë me ke po flet?”
Paul D u qesh. “Vërtetë, vërtetë. Ka të drejtë Sethe. Ajo nuk ishte e ëmbël e sigurisht që nuk ishte vatër.” Ai tundi kokën.
“Por është vendi ku kemi qenë,” tha Sethe. “Të gjithë së bashku. Ajo përsëri na rikujtohet deshëm a s’deshëm këtë gjë.” Ajo u drodh pak. Një rrënqethje e vogël lëkure në krahun e saj të cilin ajo me përkëdhelje e ktheu në gjumë përsëri. “Denver,” i tha, “ndize sobën. Nuk bën të mos e ushqejmë mikun kur vie të na shohë.”
“Mos u hyni telasheve për shkakun tim,” tha Paul D.
“Buka nuk është ndonjë telashe. Të tjerat i sjell me vete nga vendi ku punoj. Më së paku që mund të bëj, nga që gatuaj nga agu në muzg, është të sjell darkën me vete në shtëpi. A ke gjë kundër mlyshit?”
“Nëse ai nuk ka gjë kundër meje as unë nuk kam gjë kundër tij.”
Përsëri ajo gjë, mendoi Denveri. Me shpinën kah ata ajo shtyu shkarpat me bërryl dhe përpak sa nuk e shoi zjarrin. “Pse nuk rri sonte për të buajtur Z. Garner? Mund të bisedoni me nënën për Sweet Home gjithë natën e lume.”
Setha bëri dy hapa të shpejtë drejt sobës por para se ta tërhiqte Denverin për jake, vajza u përkul përpara dhe filloi të qante.
“Ç’është me ty kështu? Kurrë nuk të kam parë të sillesh kësisoji.”
“Lëre të qetë,” tha Paul D. “Unë për te jam i huaj.”
“Po mu këtu është puna. Nuk ka arësye të sillet kështu me një të huaj. Oh, voglushe çfarë ke? A mos ka ndodhur gjë?”
Mirëpo Denveri tani po dridhej e dëneste sa që nuk mund të fliste. Lotët që nuk i kishte derdhur për nëntë vite po e lagnin gjoksin shumë femëror, të saj.
“Nuk mundesh? Çka nuk mundesh?”
“Nuk mund të jetoj këtu. Nuk di çtë bëj a ku të shkoj por këtu nuk mund të jetoj. Askush nuk na flet. Askush nuk na vjen. Djemtë nuk më duan. As vajzat nuk më duan.”
“Shpirt, shpirt.”
“Çfarë thotë kjo se akush nuk flet me ju?” pyeti Paul D.
“Për punë të shtëpisë. Njerëzit nuk -”
“Jo. Jo për punë të shtëpisë. Po tonin! Dhe tëndin!”
“Denver!”
“Lëre Sethe. Është vështirë për një vajzë të re të jetojë në një shtëpi të magjepsur. S’mund të jetë e lehtë kjo gjë.”
“Është më lehtë se disa gjëra të tjera.”
“Mendo, kur të them Sethe. Jam një burrë që nuk ka lënë gjë pa parë a bërë dhe ja ku të them se nuk është lehtë. Mbase ju të gjithë lypet të shpërnguleni nga këtu. E kujt është shtëpia?”
Pëmbi supeve të Denverit Setha i hodhi njshikim të akullt. “Çtë hyn në punë ty?”
“A nuk ju lene të ikni?”
“Jo.”
“sethe.”
“S’ka shpërngulje. S’ka shpërngulje. Jemi fare mirë kështu si jemi.”
“Do të më thuash se jeni mirë me këtë fëmijë gati përgjysmë të lojtur?”
Diçka në shtëpi u ngjesh dhe pas heshtjes për të dëgjuar pasoi fjala e Sethes.
“Kam një pemë në shpinë dhe s’kam gjë tjeter pos bijën që po mbaj në duar. S’ka më ikje nga asgjë. Kurrë më nuk do të iki nga gjë tjetër në këtë botë. Bëra një udhëtim dhe pagova biletën për të, por më lër të të them një gjë Paul D Garner: më kushtoi shumë shtrenjtë! A më dëgjon? Më kushtoi shumë shtrenjtë. E tani o ulu e ha me ne o na lër të qetë.”
Paul D gjurmoi në jelekon e tij për të gjetur duhanin – duke u koncentruar në përmbajtjen e tij dhe në nyjën e tojës së tij derisa Sethe e udhëhoqi Denverin për në dhomën e ndejës keeping që hapej nga dhoma e madhe ku ai po rrinte. Ai nuk kishte letër duhani, prandaj luante me strajcëzën dhe dëgjonte nëpër derën e hapur Sethen tek po e qetësonte të bijën. Kur u kthye ajo i iku shikimit të tij dhe shkoi drejt te një tavolinë e vogël pranë sobës. Iashte me shpinë prej tij dhe ai kishte mundësi të shikonte të gjithë flokët pa u penguar nga fëtyra e saj.
“Çfarë peme në shpinën tënde?”
“ Eh.” Setha vuri kupën përmbi tavolinë dhe zgjati dorën nën te për të marrë miellin.
“Çfarë peme në shpinën tënte? A të ka dalë gjë në shpinë? Nuk shoh se ke gjë në shpinë.”
“Megjithatë aty është.”
“Kush të ka thënë?”
“Vajza e bardhe. Ashtu e quajti ajo. Unë kurrë nuk e kam parë e as që do ta shoh ndonjëherë. Por ashtu tha ajo se dukej kjo gjë. Një qershi e egër. Trupi, degët e madje edhe gjethet. Gjethe të vogla qershije të egër. Por kjo ishte para tetëmbëdhjetë vitesh.. sot mbase ka edhe frute për aq sa di unë.”
Setha mori një pikë pështymë nga maja e gjuhës së saj me gishtin e madh. Shpejt, lehtë e preku sobën. Pastaj i kaloi gishtërinjtë nëpër miell, duke ndarë e copëtuar brigje e lugje të vogla duke shikuar mos ka farë bubash. Meqë nuk gjeti asnjë ajo hodhi sodë e kripë në rrydhat e dorës së vet të shtrirë dhe i shtiu të dyja në miell. Pastaj zgjati dorën në një safë dhe nxorri një gjysëm grushti dhjam derri. Me shkathtësi e ndrydhi miellin nëpër te dhe pasaj duke shtuar ujë me dorën e majtë, e bëri brumin.
“Kisha qumësht,” tha ajo. “isha shtatzënë me Denverin por kisha qumësht për vajzën time të vogël. Edhe kur e nisa përpara me Howard-in dhe Buglar-in nuk ia kisha ndarë nga gjiri.”
Tani po e shtrinte brumin me tëholluese. “Çdokush e ndjente erën time para se të më shihte. E kur më shihte do t’i shihte njollat e tij e qumështit në fustanin tim. S’kisha se ç’bëja. Dija vetëm se duhet t’ia çoja qumështin vajzës sime foshnjë. Askush nuk mund ta ushqente si unë. Askush nuk mund t’i ipte aq shpejt sa duhej e as t’ia largonte kur ajo të kishte pirë mjaft e nuk e dinte këtë gjë. Askush nuk e dinte se ajo nuk mund të nxirrte ajrin që kishte përbirë kur e mbaja në sup por vetëm kur e shtrija mbi gjunjët e mi. askush nuk i dinte të gjitha këto pos meje dhe askush pos meje nuk e kishte qumështin e saj. Këto ia thashë grave në qerre. U thashë t’i venin sherbet në ndonjë rrobë dhe t’ia jepnin ta thithte ashtu që kur unë të arrija atje pas disa ditësh ajo nuk do të më harronte. Qumështin do ta kishte dhe unë do të arrija në vend me gjithë te.”
“Burrat nuk dinë shumë,” tha Paul D, duke e vënë strajcëzën përsëri në xhepin e jelekut të vet, “por e dinë se foshnja që është për gjini nuk mund të rri kohë të gjatë larg së ëmës.”
“Pra e dinë se çdo të thotë t’i nisësh fëmijët diku kur gjinjët i ke plot.”
“Po flisnim për një pemë, Sethe.”
“Pasi u largova nga ti ata djemtë erdhën dhe ma morën qumështin. Për këtë punë edhe kishin ardhur. Më mbajtën përtokë dhe ma morën. I tregova zonjës Garner për këtë gjë por ajo kishte atë lungë në qafë dhe nuk mundi por lotët i rrodhën nga sytë. Ata djemtë e morën vesh se i kam treguar. Mësuesi e detyroi njërin prej tyre të ma hapte shpinën e kur u mbyll përsëri ajo formoi një pemë. Ajo ende rritet aty.
“Përdorën lëkurën e lopës mbi ty?”
“Ma morën qumështin.”
“Të rrahën e ti ishe shtatzënë?”
“Dhe ma morën qumështin.”
Rrathët e trashë të brumit e ndanë tepsinë radhë radhë. Persëri Setha preku gishtin e njomur për sobe. Ajo hapi derën e furrës dhe e lëshoi branda tepsinë me kuleçë. Kur po ngrihej nga nxehtësia ajo e ndjeu Paul D pas shpine dhe duart e tij nën gjinjtë e saj. Ajo u drejtua dhe e diti, por nuk mund të ndjente, se faqet e tij ishin mbështetur pas degëve së çershisë së saj.
Pa u perpjekur fare ai ishte bërë një asi burri që mund të hyjë në shtëpi dhe ta bëjë gruan të qajë. Ngase në prezencë të tij ato mund të qanin. Kishte diçka të bekuar në sjelljen e tij. Gratë e shihnin dhe kishin dëshirë të qanin – për t’i treguar se gjoksi u dhimbte por jo edhe gjunjët. Gratë e forta dhe të mençura e shihnin dhe i tregonin gjëra që vetëm njera tjetrës ia tregonin: dëshira në to papritmas ishte bërë tepër e madhe, lakmitare, më e egër se sa kur ishin pesëmbëdhjetë vjeçe e kjo i turpëronte dhe i pikëllonte; ngase fshehtazi ato gjakonin të vdisnin – të mbaronin me këtë – ai gjumë për to ishte shumë më i çmuar se sa cilado ditë e zgjuar. Vajzat e reja shkonin vjedhurazi te ai për t’iu rrëfyer apo për të përshkruar se sa bukur ishin të veshur personat që i kanë përcjellë ato drejt e nga ëndërrat e tyre. Prandaj, edhepse nuk e dinte se përse ndodhte kështu, ai nuk u befasua kur Denverit i pikuan lotët përmbi zjarrin e sobës. Nuk u befasua as pesëmbëdhjetë minuta më vonë kur, e ëma e saj qau gjithashtu, pasi që i tregoi atij për qumështin e vjedhur. Pas shpinës së saj, duke u përkulur, trupi i tij një hark mirësie, po i mbante gjinjtë e saj në pëllëmbët e duarve të tij. E fërkoi faqen pas shpinës së saj dhe kështu e mësoi mjerimin e saj, rrënjët e këtij mjerimi; trungun e gjërë dhe degët e ndërlikuara të tij. Duke i ngritur gishtërinjtë kah kopsat e fustanit të saj, e dinte pa i parë e pa dëgjuar ndonjë psherëtimë se lotët po rridhnin me të shpejtë. E kur fustani i arrinte te kërdhokullatdhe ai pa se si shpina e saj ishte bërë si skulpturë, si punë dekorative e ndonjë farkatari shumë i pasionuar për ta treguar, ai mendoi por nuk mundi ta thotë, “O zot, moj vajzë.” Dhe nuk gjeti qetësi derisa nuk preku çdo lug e gjeth të saj me buzë, e që Setha nuk mundej aspak ta ndjente meqë lëkura e saj kishte vite që kishte vdekur. Atë që ajo e dinte ishte se përgjegjësia per gjinjtë e saj më në fund ishte në duart e dikuj tjetër.
A ekzistonte pak vend vallë pyeste ajo, pak kohë, a kish ndonjë mënyrë për t’i larguar ngjarjet, për të shtyrë punët në qoshe të dhomës dhe për të qëndruar ashtu për një a dy minuta, lakuriq deri në brez, e liruar nga pesha e gjinjëve, të ndjesh erën e qumështit të vjedhur përsëri dhe kënaqësinë e pjekjes së bukës? Mbase këtë herë të vetmen ajo mund të vdiste mu në mes të gatimit të ushqimit – e as të mos e linte sobën – dhe të ndjente dhimbën që duhej ta ndjente shpina. Tu besojë gjërave e t’i mbajë në mend ato ngase i fundit nga burrat e Sweet Home-s ishte aty që ta mbante sikur ajo të fundosej?
Soba nuk u dridh derisa i përshtatej nxehtësisë. Në dhomën tjetër Denveri nuk bëzante. Pulsimi i dritës së kuqe nuk ishte kthyer e Paul D nuk ishte dridhur që nga 1856 e atëherë për tetëdhjetë e tri ditë me radhë. I ngujuar e i lidhur, duart e tij dridheshin aq keq sa që nuk mund të pinte duhan e as të kruhej si duhet. Tani po dridhej përsëri por kësaj here i dridheshin këmbët. Ju desht një kohë të kuptonte se nuk i dridheshin këmbët nga maraku por ngaqë dërrasat e dyshemesë po dridheshin dhe se dyshemeja kërcëlluese që po shtyhej ishe vetëm pjesë e kësaaj. Vetë shtëpia po kumbonte. Setha rrëshqiti në dysheme dhe po përpiqej të vishte fustanin e saj. Derisa ishte e rrëzuar në të katra thuase po e mbante shtëpinë përtoke, Denvera ia behu brenda, nga dhoma tjetër, me panik në sy e me një buzëqeshje të mjegullt në buzë.
“E marrtë djalli! Pusho!” bërtiste Pul D rrëzohej e përpiqej të arrinte çengelin. “Lëre këtë vend të qetë! Ik nga këtu!” Një tavolinë shkoi me të shpejtë kah ai dhe ai u kap për këmbe të saj. Disi i shkoi për dore të qëndronte në një kand, dhe duke mbajtur tavolinën për dy këmbë e hidhte rrotull, duke thyer çkado duke i bërtitur shtëpisë që bërtiste. “Dëshiron të luftosh, eja pra! E marrtë djalli! Ajo ka mjaft edhe pa ty. Ka mjaft.”
Dridhjet u ngadalësuan e u kthyen në ndonjë lëkundje të rastit, por Paul D nuk pushoi së tunduri tavolinën derisa gjithçka nuk u qetsua tërësisht. Duke djersirë e marrë frymë me zor ai u mbështet për muri në hapësirën që e linte lavamani. Setha ende strukej pranë sobës, duke i shtrënguar këpucët e shpëtuara në gjoks. Të tre prej tyre Setha, Denveri dhe Paul D merrnin frymë me një ritëm, si një person i lodhur. Frymëmarrja tjetër ishte po aq e lodhur.
Mbaroi. Denveri u end nëpër heshtje deri te soba. Hirosi mbi zjarr dhe e nxorri tepsinë me kuleç nga furra. Dollapi ishte rrëzuar, e gjërat që kish pasur gjendeshin në një grumbull në qoshe të raftit të fundit. Ajo mori një shishe dhe duke shikuar perreth për të gjetur një pjatë gjeti një gjysmë pjate te dera. Këto gjëra i çoi në shkallët e hyrjes dhe aty u ul edhe vetë.
Ata të dy ishin ngjitur lart. Duke i bërë hapat e lehtë i kishin ngjitur shkallët e bardha, duke e lënë ate poshtë. Ajo e hoqi telin nga kapaku i shishes e pastaj edhe kapakun. Nën te ishte një pecë e nën pecë një gurabi e hollë prej dylli. Ajo i nxorri të gjitha këto e pastaj e vuri zhelatinën në gjysmën e pjatës që kishte gjetur. E mori një kulaç dhe ia hoqi majën e djegur. Tymi u përdrodh nga brendësia e bardhë e tij.
Ishte përmalluar për të vëllëzërit. Buglar-i dhe Howard-i tani ishin njëzet e dy dhe njëzet e tri vjeç. Edhepse ata ishin sjellë mirë me te gjatë kohës së qetë dhe ia kishin lënë asaj pjesën e sipërme të shtratit, ajo e mbante mend se si kishte qenë më parë: kënaqësinë që ndjenin kur rrinin të ulur tok në shkallët e bardha – ajo vetë në mes të gjunjëve të Howardit dhe të Buglarit derisa ata trillonin përralla me shtriga! Përralla me mënyra të vërtetuara për të vrarëtëvdekurit. E Baby Suggs i tregonte gjëra në dhomë. Gjatë ditës ajo binte erë lëvozhgë e natën binte erë gjethe, meqë Denveri nuk do të flente në dhomën e vjetër të saj pasi që i ikën vëllëzërit.
Tani e ëma ishte lart me njeriun i cili e kishte përzënë shoqërimin e vetëm që ajo kishte. Denveri ngjyu një kafshore bukë në reçel. Ngadalë, ritmikisht, mjerazi e hëngri.