Asgjë nuk është ashtu si duket
Për gati tetë vite kam qenë korrespondente e luftës në Vietnam.” Asgjë nuk është ashtu si duket” është ditari i vitit të parë të kaluar atje. Ato që kam parë në betejën e Dak Tosë, ofensivën e Tetit,dhe rrethimin e Saigonit. Pastaj gjakderdhjen në Qytetin e Meksikos ku u plagosa rëndë. E di që është definuar një libër brutal, dëshpërues, rrëqethës. Ndoshta edhe është. Por unë desha vetëm t’ua rrëfej luftën atyre që se njohin.
Oriana Fallaci
Kurrë se kam harruar pyetjen e Elizabetës:”Çka është jeta?”. Dhe për shumë muaj kërkoja një përgjigje më të mirë se ajo që ia kisha thënë para se të shkoja në Vietnam:”Jeta është koha që kalon ndërmjet momentit të lindjes dhe atij të vdekjes”. Por përgjigjen nuk e gjeta. Shkova në Nju Jork, dy orë pas vrasjes së Robert Kenedit. Në prill Martin Luter King , në qershor Robert Kenedi. Dilja nga gjaku për t’u kthyer gjithnjë në gjak. Nuk më ndihmonte as karrigia elektrike me të cilën shoqëria civile do ta ndëshkonte fajtorin, sepse nëse Shiran Shiran i është bashkuar luftës me dëshirën për të gjuajtur , për të vrarë, duke admiruar ndonjë të paturp cilido qoftë ai, në vend të karrigies elektrike do t’ia ndanin një medalje për shërbimet e bëra atdheut. . Pastaj, po të hedhësh shikimin në gjakun e Bobit çka gjen tjetër?
Fotografitë e fëmijëve që vdisnin urie, apo bombat në Biafra. Luftimet mes arabëve e izraelitëve, autoblindat sovjetike në Pragë, vandalizmat e studentëve që përkujtonin Çe Gevarën e pastaj ktheheshin të jetonin në shtëpitë me erkondishën, në shkollë shkonin me pantallonat tejmode të baballarëve, e në klubet e natës ekspozonin këmishat ushtarake. Eja këtu, Elizabeta, të të rrëfej. E sheh këtë zotëri bjond, që shtrëngon duart sepse dëshiron të bëhet president, pastaj për një çast bie përdhe, për të mos u ngritur më kurrë! Është jeta. E sheh këtë konvoj autoblindash me yll të kuq? Është jeta. E sheh këtë idiot flokëgjatë që përgatit rrethojat për të bërë barrikadë, pa e ditur përse? Është jeta. Ndërsa në Paris përfaqësuesit cinikë të pushtetit nxitonin të kërkonin paqen në sallonet përplot llambadarë të çmuar, tapeta luksoze, korniza të ardhuruara, e gjenerali Kaj e shoqëronte gruan në Fausburg St.Onor, e delegatja e Frontit të Lirë Nacional reklamonte flokët e posarregulluara te floktarja, e në Saigon gjendja bëhej gjithnjë më tragjike.
“Qe dhjetë ditë” – shkruan Frensis, Saigoni jeton një terror të ri: raketat vietkong bien tani në qendër, Rue Tu Do, Rue Le Loi, Rue Gia Long, Rue Pasteur. Një mortajë ka goditur garazhën time, një tjetër kuzhinën, një tjetër kopshin, tre të tjera vilën përballë. Gjatë tërë mëngjesit dëgjonim eksplodimet. Djalin tim e fsheha nën dyshek. Pasi u kthye qetësia, edhe unë dola . Rruga ishte e shkretë e në vilën përballë të gjithë kishin vdekur. Edhe shtëpia e Feliksit është goditur. Një mortajë depërtoi brenda hyrjes dhe predhat mbytën dy gra. Mortajat ranë edhe në pallatin e postës, pikërisht në sallën e kompjuterëve, prej ku i dërgonim artikujt. Shtatorja e Madonës në katedrale është e përgjysmuar. Dhe besoj se e di se prefekti Luan, ai që ma dhuroi një pushkë kineze, është vrarë nga një raketë e lëshuar gabimisht nga një helikopter amerikan. Sinqerisht mezi pres çastin të shkoj në Rio De Zhanero.
” Khe San është i braktisur dhe i shkatërruar,” shkruante ambasadori Tornetta. “Në esencë, është tokë e askujt: të gjithë e kaluan, por askush nuk mbeti. Fund të njëjtë kanë patur edhe zonat jo të popullarizuara. Dak To do ta përjetojë fundin e njëjtë, përkundër të vdekurve që i kanë kushtuar. Gjenerali Loan nuk e ka humbur këmbën dhe duke caluar ka filluar të ecë: por është njeri i përfunduar dhe metamorfoza e shpëtimit të këmbës nuk e ka bërë të lumtur. E kalon kohën duke luajtur letra, i braktisur nga njerëzit e vet: i kanë hequr detyrën. Në polici nacionale e zëvendëson koloneli i ushtrisë Tran Van Hai: më i keq, më i heshtur, më i vështirë se ai. Për ne, cka të tregoi? Bombat janë bërë rutinë… Shiko, nëse gjatë kësaj vere ti do më pyesje çka ma mundonte shpirtin, do të përgjigjesha: prej zeros deri në zero. Kthimi në “paqe” më ka dëshpëruar aq sa nuk besoja më asgjë: nuk më shpëtonte më as dyshimi. Të besosh në qeniet njerëzore, të luftosh për to, përse? Të urresh pse ke lindur mes tyre e pse jo mes drunjve, peshqve apo hienave, pse? Dhe, mos më thuaj që gjykimi i një gazetareje kushtëzohet nga ngjarjet ekskluzive, nuk bazohet kurrë në përditshmërinë normale. Fati i botës varet në realitet nga përditshmëria normale apo nga ngjarjet ekskluzive për të cilat përkujdeset një gazetar? Historinë e bëjnë të mirët që kalojnë pa u vërejtur apo të këqinjtë që shquhen për krimet e tyre të legjitimuara nga flamujt? E bëjnë buldozerët që ndreqin rrugët apo tankset që i shkatërrojnë ato? Unë mendoj që e bëjnë tankset që i shkatërrojnë sepse s’kam dëgjuar për një të mirë që e ka ndërruar fytyrën e tokës! E ka ndërruar ndoshta Krishti? E ka ndërruar ndoshta Buda? Ta merr mendja se po? Atëherë shpjegoma Vietnamin, Biafrën, Mesdheun, Çekosllovakinë, kundërshtarët e uniformuar. Shpjegoma, sqaroma. Por, pastaj ndodhi diçka tjetër. Pastaj erdhi vjeshta me lojërat olimpike në Qytetin e Meksikos, dhe ndodhi një masakër, një masakër më e rëndë se çfarëdo masakri që kisha parë në luftë. Sepse lufta është një gjë ku njerëzit e armatosur gjuajnë njerëzit e armatosur. Nëse mendohesh mirë – lufta ka një sfond korrektësie, ti më vret, unë të vras, ndërsa në një masakër vetme, të vrasin. Vriten me tepër se 300, dikush tha 500, u masakruan atë natë.
Të rinj, gra shtatëzëna, fëmijë. E brenda meje ndodh një tërmet i tillë që ma trondit shpirtin. Dhe gjeta përgjigjen e mirë për Elizabetën.
Kur shkojë atje ku gjuajnë, minimumi që mund të ndodh është të më godasin herët a vonë. Sepse, po të mos pyetem ende çka të duhet të lindesh e çka të vdesësh, dhe vdekja e gjithë atyre njerëzve që i kam parë të vdesin nga dora e njerëzve, do të më dukej e kotë, dhe do të qëndroja si e përhitur në diell, indiferente, e palëvizshme për të ankuar letargjinë time. Nuk kam menduar kështu para se të asistoja në frontin e Erodit, para tërmetit tim. Po të tregoj çka ndodhi atë të mërkurë të dy tetorit të vitit 1968.
Një shesh i pafund, ku demonstronin studentët, mësuesit e shkollave, të gjithë ata që kishin guxim të protestonin kundër Erodit që në Meksikë quhet Partia Revolucionare Institucionale. Protestonin ushtarët që të mos ua okuponin universitetin. Pastaj nuk e dëshironin Olimpiadën në Meksiko. Thoshin: kushton miliarda olimpiada e mallkuar, ndërsa populli vdes nga uria. Në shesh u mblodhën tetëmijë, nëntë mijë persona. Në pjesën më të madhe studentë, pastaj shumë fëmijë, fëmijët argëtohen kur dalin në tubime, dhe shumë gra nga Shoqëria e nënave të studentëve, një grup i hekurudharëve dhe një grup i elektricistëve në shenjë të solidaritetit.
“Sot vetëm dëshirojmë të shpallim se kemi vendosur të bëjmë grevë urie, në shenjë proteste kundër olimpiadës. Kjo grevë do të fillojë të hënën, pranë pishinës olimpike dhe…”
E në atë moment u duk helikopteri. Ishte një helikopter i gjelbër i ushtrisë, identik me ata që i merrja gjithnjë në Vietnam. Zbriste me shpejtësi, dhe bënte një zhurmë gjithnjë e më të fuqishme, si në Vietnam. Nuk më pëlqen, mendova, nuk më pëlqen. E gjersa mendoja kështu, lëshoi dy bomba.
“Shokë! Nuk do të heqim dorë nga protesta…”
Por as kësaj radhe nuk e përfundoi frazën. Sepse, zëri i tij u mbulua nga zhurma e autoblindave që vinin nga e majta, nga e djathta, nga kamionët e mbushur me ushtarë që çirreshin me pushkët e mbushura. Nga autoblindat, mitralozët e rëndë bëheshin gati për gjuajtje, e duhej të ishe i verbër të mos kuptoje se pritej urdhëri, në fakt e kuptuan të gjithë, të gjithë filluan të ikin edhe pse s’kishte kah të ikej, sheshi ishte kurth, një kafaz i mbyllur.
“Shokë, mos ikni, shokë! Është vetëm provokim, shokë, qetësohuni! Qetësi!Qetësi”
Dhe, të shtënat filluan. Ishte urdhër i pritur, sepse gjuhej nga të katër anët njëkohësisht, zjarri ngritej gjer në qiell. Dhe trupat filluan të rrëzoheshin përdhe, pah, pah, pah, dhe i pari u godit një punëtor që ende mbante fort kartelën: “Mjaft më me krimet e diktaturës”. Bëri një kërcim si të lepurit, dhe mbeti në vend. Por, trupat binin gjithandej, sidomos gratë në grumbuj, duke u përpjekur të iknin, duke u shtyrë, por nuk arrinin të ngjiteshin shkallëve. Se trupat binin teposhtë, njëri mbi tjetrin. Këto i përshkrova edhe në artikullin për gazetë. Por, nuk shkrova për atë, se u plagosa rëndë, se më dërguan pa vetëdije në spital, plagët më dhimbnin padurueshëm, sapo më kishin operuar dhe e kisha kokën të hutuar, e nuk kam rrëfyer për shembull për atë fëmijën. Do të duhej t’i ketë pasur rreth 12 vjet dhe ikte duke mbuluar fytyrën, kur një e shtënë e goditi në kokë, duke ia këputur krejtësisht e duke krijuar një fontanë gjaku. Nuk rrëfeva për fëmijën tjetër të shtrirë përtokë, i cili kur e vërejti fëmijën e vrarë, iu hodh sipri i lebetitur : «Umberto! Çka të kanë bërë kështu, Umbertooo! E goditën në shpinë dhe e ndanë përgjysmë.
Në ballkon prej kah po i shikoja këto skena, nuk isha fshehur fare. Pastaj dëgjova të shara: ku po shkon, bir i bushtrës. Komunist, agjitator. Prapa meje nuk ishin më miqtë e mi, por policë me këmisha e dorëza të bardha, me pushkë të drejtuara kah ne. E para që u vra prej dorës së tyre qe Maribella: gjersa provoi të ikë. E goditën me tre plumba në kokë. Ajo u rrëzua duke pëshpëritur: «Pse?» – dhe ata i shkrepën edhe një plumb, në zemër, dhe ajo s’foli më. Ata ishin policia speciale e Batalionit Olimpia, por atë ditë kishin vënë uniformat për të vrarë më mirë .
Pastaj shpërtheu ferri. Eksplodoi sërish Dak Fo, Hue dhe Danang e Saigoni e të gjitha vendet e tjera, ku njeriu tregon se është një shtazë e jo njeri, çfarëdo race apo i ashtuquajtur civilizim është krejt i tejdukshëm, e çfarëdo klase shoqërore. Sepse, dëgjomë mirë, është historia e njëjtë si e punëtorëve që prodhojnë M16 , topat që nuk arrijnë të perfeksionohen: a duhet të ndalemi njëherë e përgjithmonë të merremi me bijtë e popullit? Ata që në mbrëmjen e 2 tetorit 1968 i copëtonin bijtë e popullit, a nuk ishin, vallë, bijtë e popullit? Ndoqëm urdhrat, thonë. Si punëtorët e topave.
Batalioni i olimpiadës bërtiste, duke i mbushur armët e duke shtënë kah qielli, por plumbat binin njësoj. Një predhë ra afër meje. Pastaj, e pashë djaloshin me sako, që i rridhte gjak prej gojës, dhe u shtri përtokë me fytyrë të përgjakur. Pastaj, pashë djaloshin me flokë kaçurrela. Një predhë e goditi drejt e në zemër, sepse ishte kthyer në të majtë. Vdiq duke belbëzuar: «Por…»
Më erdhi radha mua që pretendoja të zbërtheja të vërtetën. Zgjati gati një gjysmë ore pritje.
Ajo pritje e gjatë në pasiguri se nuk mund t’ia dalësh, se je duke jetuar momentet e fundit të jetës tënde. Nuk e di çfarë ndjeja. Më dukej si një lojë e pasqyrave, ku, në fund, merr guximin për t’u shikuar në pasqyrë e gjen atë që ke humbur. Dashurinë për meshkujt. Kjo është ajo që të ndodhë. Të vdesësh kështu nuk është e drejtë dhe logjike, të vdesësh në pleqëri është e drejtë, të vdesësh nga sëmundja është logjike, të vdesësh kështu nuk është, por çka të bëj, dua vetëm që nëna ime të mos vuajë shumë, me atë dhimbje në zemër do të vdiste në vend, shpresojmë që e kupton ashtu si duhet, në mënyrë jobrutale, shpresojmë që thotë – e kishte fatin kësisoj, e ka grishur lufta të vdesë, të japë shpirt në atë ballkon. Ma ke dhënë definicionin e luftës, Frensis, edhe formulën tënde, të mbjellësh copa hekuri në mishin e njeriut, por kjo nuk është luftë. Nuk është luftë e gjeneralëve. Me rëndësi nuk është të vdesësh, por të vdesësh në anën e drejtë, dhe unë po vdes në anën e drejtë, përkrah Moseut që gjithnjë ka qenë i varfër dhe i keqtrajtuar, i fyer e i shkelur, e jo përkrah një polici me dorëza të bardha. A duhet t’i lutem Zotit? Por, çfarë Zoti, Zotin e kemi zbuluar, zoti jo që nuk ekziston, nëse do të ekzistonte e do të kujdesej për ne nuk do të lejonte kasapët e tillë, nuk do të lejonte të vritej djaloshi me sako, djaloshi me kaçurrela të zeza, gruaja e apartamentit 306, fëmija që vajtonte Umberton. Ti kishe të drejtë, Frensis, nuk i duhet drejtuar zotit, por njeriut, duhet të mbrohen, duhet të luftohet për ta, se nuk i kemi zbuluar: për të qenë njeri ndonjëherë duhet të vdesësh.
Kur më dërguan në ambulancë ishte ora nëntë: filluan atë kohë të bombardojnë me bazuka Kihuahuan. Tri granata ranë në ballkonin e katit të tretë. Në shesh, ndërsa, i masakruan shumë njerëz me bajoneta: një fëmijë e therrën, e një gruaje shtatëzënë ia shqyen barkun. E, në spital, sa njerëz kishte. Olimpada, natyrisht, u shty.
Shumë njerëz u vranë, shumë të tjerë u burgosën. I tradhtuan edhe shokët, duke mos mundur t’i durojnë torturat. Të tjerët mbyllën gojën, duruan elektroshokun, keqtrajtimet, pushkatimet. Edhe kështu janë njerëzit.
Pastaj, me të marrë veten, Angjelo, i informuar mirë, më udhëzoi ta lëshoja Meksikon menjëherë: mund të të ndodhë ndonjë marri, si e Rafaelos, ndonjë aksident. Merre aeroplanin e parë sonte. E, aeroplani i parë i mbrëmjes shkonte për Rio. E, në Rio kisha njeriun që e njihja mirë: Frensisin. Eh, çka më ka pyetur motra ime e vogël para se të nisesha për Vietnam. Më pyeti çka është jeta?. Dua t’i përgjigjem tani. “Jeta…janë tre miliardë njerëz mbi këtë tokë, e secili ta jep definicionin e vet të jetës…Do të mohoj se jeta është e njëjtë për të gjithë, si për një indian që lind e vdes pa e ditur, për një amerikan, apo për një vietkong që vërsulet kundër një tanksi me tre plumba në pushkë… Jeta..”
Këto që i kam shkruar po t’i jap, nëse kam gabuar, durim. Është një vit i jetës sime, ka kaluar një vit që e kam filluar. Era e dimrit sërish fryn në pyjet e Toskanës sime, Elizabeta ka ardhur në shtratin tim. Jam duke e shikuar hënën në ekranin e televizionit. E kam dashur shumë hënën, kam dëshiruar shumë të shkoj atje. Por, tash që e shikoj, kaq të kaltër e të zbrazët, të privuar nga e mira, e keqja, nga jeta, më bie ndërmend një fjalë jotja, Frensis: «Hëna është një ëndërr për ata që nuk kanë ëndrra”. Dhe preferoj atë top të gjelbër të bardhë e të verdhë, që shkëlqen nga e mira dhe e keqja e jetës, që e quajmë Tokë.
Është një top i ndezur, e di, ta prekësh a të rrish në të vdiset: jeta, Frensis është dënim me vdekje.
Eja këtu, Elizabeta, motra ime. Një ditë më pyete çka është jeta: a dëshiron ende ta dish?
“Po, jeta, çka është ?
“Është dicka që duhet ta shfrytëzosh mirë, pa humbur kohë. Edhe ta përmbushësh mirë, thyhet”.
“E kur të thyhet?”
“Nuk shërben më për asgjë”. Asgjë nuk është ashtu si duket”