Shtëpia pranë pimenit të vjetër

Ajo ishte shtëpi e vdekjes. Gjithçka në të kishte fundin e saj, gjithçka përveç vdekjes. Përveç pleqërisë. Të gjitha: bukuria, rinia, joshja, jeta. Të gjithave në atë shtëpi u vinte fundi, përveç Ilovajskit. Plaku hijerëndë kishte vendosur të jetonte. “Jeton jetën e huaj”. Të gjithë fëmijët i kishte varrosur, ndërkaq ai “I biri njëzetvjeçar nën dhe, plaku shtatëdhjetëvjeç ecë mbi tokë”. I përcjellë me një pëshpëritje të tillë, madje edhe me dënimin – ai jetonte.
Shumë më vonë, pasi kisha lexuar “Hommes vivants 1, jo vetëm që e kujtova (më ndjej o Zot, sepse është mëkat), por edhe e pashë këtu pranë Dimitrij Ilovajskin. Ai libër është i tmerrshëm dhe mund të thuhet madje primitiv me frikën që të futë në palcë. Pleqtë qindvjeçarë në njëfarë shkretëtire të gurtë përgjojnë udhëtarët e rinj, u shkojnë pranë, pastaj ua thithin gjakun për t’ia zgjatur vetes jetën. Dimitrij Ilovajski nuk i kishte pirë gjakun askujt, jo, ai në mënyrën e tij edhe i donte fëmijët, por një ngjashmëri megjithatë ekzistonte: një jetë e tillë e gjatë vetvetiu është diç e rrallë, përballë aq shumë vdekjeve të reja të më të afërmve të tij – lemeri. Gruaja e parë, dy djemtë dhe vajza; djali dhe vajza nga martesa e dytë – Ishte kjo një lëngatë e rinisë. Lëngatë që e kurseu vetëm atë.
Në shtëpinë tonë, si dhe në të tijën, Ilovajskit shpesh ia zinin për të madhe për qëndrimin e vrazhdtë, madje edhe për egërsinë. Jo, nuk ishte i egër, por vërtet ishte i vrazhdtë, nuk e lakonte qafën para asgjëje, para askujt, përveç para punës që e priste. Bëheshin aq shumë vërejtje! Nëse nuk lëshon pe, nëse nuk e then krenarinë, sedrën, nuk heq dorë nga pushteti, do të thotë, para së gjithash, nëse nuk kapitullon para asaj që sheh përpara – edhe këta gjithashtu do të vdesin. Të gjithë do t’i japin fund jetës. Por sytë e tij shihnin diçka tjetër. Nuk e shihnin kuptimin e trupave të vdekur, që ishin vendosur njëri pranë tjetrit në arkivol. Në vatrën e tij dhe në jetën e tij historiani nuk e ndjeu H i s t o r i n ë. (Ndoshta jo vetëm Historinë por edhe Fatin, i cili i zbulohet vetëm poetit?) Qartësia për sytë e tij ishte një: pushteti i tij prindëror dhe pagabueshmëria e dekreteve të tij. Vdekja, megjithatë, ishte fatkeqësi e dërguar nga Perëndia. Për asnjë çast plaku nuk e ndjente veten fajtor. Mirëpo a ishte vërtet fajtor?
Mbi ata fëmijë qëndronte kobi i vdekjes së hershme. Mos e merrni për shaka, ai ekziston. Dhe Ilovajski ishte, mbase, sikur në mitet, vetëm mjeti. (Kronosi d u h e t t’i hajë fëmijët e tij.) Faji ekziston atëherë kur ekziston vetëdija për të. Kur s’ka vetëdije, ai nuk është faj, madje edhe po të jetë vdekjeprurës. Ilovajski, megjithatë, jetonte – tek ai gjëllinte një vetëdije e papërmirësueshme për drejtësinë. Si të gjykohet pagabueshmëria?
Ndoshta, ajo që të gjithëve u dukej si vullnet për jetëm ishte jovullnet kobi në raport me të, kob i përkundërt me atë të fëmijëve, mbase mbi të sundonte kobi i një jete tjetër, sikur mbi të tjerët – kobi i vdekjes së hershme? Kob i jetës së gjatë i cili u bë mallkim? (Sibila, e cila s’mund të vdesë?)
Dhe pasi çdo gjë është mit, ngase jo-mit nuk ka, pasi nuk ka jashtë-mit, nuk ka nga-miti, sepse miti gjithçka kishte ngurtësuar dhe gdhendur përgjithnjë, Ilovajski, sot, para meje, paraqitet me pamjen e Karonit, i cili me barkën e tij bartë tej Letës të gjithë fëmijët e tij të vdekshëm – njërin pas tjetrit.
Ja ata djelmoshat e parë nga dritareza e albumit familjar, dyzet vjet më të vjetër se unë, me të ëmën e re në mes. Që të dy gjasojnë në babain: ballin e lartë, sytë kristalor, vijat e rregullta – deri në çastin e fundit, mbi krahët e nënës, spërkaten me ujin e palëvizshëm të Letës.
Ja Varvara Dimitrijevna, grua e dashur e të padashurit, e cila tjetrin dashuronte, e këndoi fatkeqësinë e saj nën diellin e Napolit dhe vdiq pas lindjes së djalit të parë – u shtang në gjysmë të fjalës, me tufën në duar, solemne, fisnike – vrushkuj gjaku të zi lëviznin, lëviznin dhe arritën te zemra e Varvara Dimitrijevnës, krejt korale, me purpurin ende të ngrohtë të Jugut dhe me gëzimin e parë. Ja ku është, me gjerdanin prej koralesh përshëndetë të birin që po e lë.
Dhe mjegulla mbi Letë rrallohet – ky më nuk është album, nuk është portret, para meje paraqitet Nadja, e gjallë, e praruar, ngjyrë trëndafili, gjithnjë disi e ngrohtë dhe e kadifenjtë, si pjeshkë në diell, Nadja me pelerinën e saj të kuqërremtë (Prozerpina!), të cilën, e dërrmuar nga zjarmia, sa e mbërthen, sa e shkopsit – o, jo, ky nuk është qefini i vdekjes! Miti nuk di për qefin, të gjithë janë të gjallë, të gjallë shkojnë për në vdekje, dikush me degëz, dikush me libër, dikush me lodërza.
(Gjithçka në atë barkë ndërrohet përveç lundërtarit.
Ja Serjozha – shkëlqimi i gjallë i brezave të shkuar (oh, si është e mundur që s’ke kuptuar a s g j ë, historian!) Fisnik, i pastër, me xullufe mbi ballin fëmijënor, me sy të zinj të zjarrtë; tejet i zbehtë – ashtu siç ishte më 1912 – në gravurë, në kronikën familjare, sikur i rritur me uniformën e tij (oh, studentore!) (Dhe shih, nga humbëtirat më të thella të fëmijërisë sime buron Serjozha Bor-Ramenski, Rauli i Mirë nga romani Zenaïde Fleuriot, destinuar për vajzat). Ndërsa, në të vërtetë, mishërim i përjetshëm i djaloshit: Ganimedi që ngazëlleu Zeusin, i përkëdheluri i Herakliut Hili, të cilin e rrëmbeu nimfa. Mirëpo k y lumë është Leta, lumë pa nimfa, lumë pa zëra, Leta, të cilës nuk i duhet asgjë, bile as sytë e tij të mrekullueshëm.
I dashuri Serjozha dhe Nadja, ju shoh në pranverën e vitit 1903 në Nervi pranë Gjenovës, në atë vend të bekuar italian. Serjozhën – në hije pranë të ëmës, Nadjen – në vrushkullin diellor, të cilin e pret vetëm hija e nënës. Nëna mbron Serjozhën – kujdeset për Nadjen. I shoh të dyja, të ëmën dhe të bijën, në karrocë gjatë kohës së bataille de fleurs. Të gjitha lulet e gjalla – për vajzën, të tjerat artificiale, bashkë me grumbujt e rërës (ndoshta edhe të plumbit) – për nënën. U ndez italiani dhe ia hodhi: bukuroshes – trëndafilin, ndërsa kulçedrës – baltën. (Si ishte e mundur që A. A.-së më të bukurës ndër të tjerat, duke mos pasur në të dyzetat asnjë thinjë, i vajti mendja të shndërrohet në kulçedër?) Nadja zgërdhihet, e ëma me asgjë nuk e shpreh qëndrimin e saj, por menjëherë pas udhëtimit të parë urdhëron karrocierin të kthehet prapa – përgjithnjë. Prej “luftës së luleve” – në dhomën e përbashkët, ku ende banon motra e shëndoshë me vëllain e sëmurë rëndë e ku njëri – tjetrin e zgjojnë me kollitjet e pandërprera. Në Nadjen është i dashuruar studenti Fan-der-Flas, jo holandez, por kijevas, po ashtu i sëmurë, po ashtu i bukur, të cilin Asja dhe unë e thërrasim “maçok manastiri”, sepse është i fryrë e disi veçanërisht i pastër. Jeton i vetëm në një shtëpizë që i gjason qelisë. Asja dhe unë ia bartim Nadjes letrat që ia dërgon ai, e ndonjëherë edhe ato të Nadjes dërguar atij. Atëherë, ajo na puth në ballë dhe na shtrëngon me zjarr shumë herë. Ata i përkrah nëna jonë, po ashtu e re, po ashtu e sëmurë. Orë të tëra duke argëtuar A. A.-në, megjithëse nuk mund ta durojë, flet me të për të gjitha gjërat: për shembull, si ta bëjë më të thartë karrotën. (Dhe na kthehet neve: “Le ta thartësojë! Vetë do ta hajë!”) Dhe, ashtu e largon vëmendjen e Kerberit, e vë në gjumë mendjen e tij deri në humbjen e ndjenjës për kohën. Por, në një ditë me diell lumturia zhduket. Duke mos pritur fundin e shërimit, me arsyetim se kushtonte shumë jeta larg vendlindjes (dy veta në një dhomë nga pesë franga, sikur të ishin milionë, e, në të vërtetë, ngase Nadja nuk pati sukses (më saktë, ngase nënës nuk i përgjigjej kategoria e atyre që e adhuronin vajzën e saj), ajo dërgoi fëmijët e saj nga Nervi bregdetar në pronën plot lagështirë të Ilovajskit, në Spasko. Nadja qan, Fan-der-Flas qan dhe jo vetëm ai (kishte qarë çuditërisht edhe një njeri me mjekër të gjatë të thinjur, i cili madje as nuk ishte nga pensioni ynë dhe të cilin Nadja as që e kishte shikuar ndonjëherë), qan edhe nëna. Asja dhe unë qajmë, nuk qan vetëm Serjozha i sjellshëm, nga respekti për nënën, por nga karroca kthen vazhdimisht kokën prapa dhe shikon Nervin, siç mendonim ne atëherë, por u dëshmua se shikonte jetën e tij.
Nëna. Ajo ishte nënë për djalin, e jo për vajzat. Le të më falë shpirti i saj dhe le ta dijë se në fund të fundit – unë nuk gjykoj. Është një përrallë ukrainase për nënën dhe kumbarën. Shkon njëherë vajza natën pranë kishës, sheh një dritë dhe hyn. Shërbesa e heshtur, prifti i huaj, besimtarët – të pazakonshëm: disa që nuk i kishte parë kaherë, të tjerët nuk i njihte fare. Përnjëherë, dikush e kap për duarsh. Kthehet – dhe para saj kumbara e ndjerë. “Ik këtej, vashëz, po të të shohë nëna – të shqyen”. Por ishte vonë: nëna tashmë e kishte parë dhe po afrohej nëpër grumbullin e njerëzve. Vajza filloi të ikë – nëna pas saj, vrapojnë nëpër fushat e shkreta (vajza nëpër tokë, e ëma pas saj qiellit). Por, pranë vajzës është kumbara, nuk lejon t’i ndodhë gjë e keqe, dhe ashtu në vrap i hedh të ëmës kryqa, me shenjat e kryqit e ndalon. Më në fund – fundi. Fundi i fshatit, shtëpia e parë. Këndojnë këndezët. Kumbara i thotë vajzës, duke u përshëndetur: Bijë, kurrë më mos kthe netëve në kishë. Aty, shpirtrat e pavdekshëm i luten priftit të pavdekshëm. Po të mos isha unë, nëna jote do të të hante, sepse që nga dita e vdekjes mpreh dhëmbët për ty”.
Gjithnjë kur filloja t’ia tregoja vetes atë përrallë, për ta kuptuar më mirë, pyetja – cili ishte thelbi i saj kuptimor? Përse? – përgjigjja ishte: “Kjo është e qartë! Xhelozia! Sepse vajza është rivalja”. Varësia e përmortshme për shkak të rinisë, varësia e njeriut të pafat për shkak të lumturisë, varësia e të vdekurit për jetën. Dhe, duke u kthyer kah A. A.: ndjenjat e pavdekshme të të vdekurës, e cila kurrë nuk j e t o i. Sepse A. A. kurrë nuk kishte jetuar. Ishte e martuar për para dhe për emër si një bukuroshe e re për Ilovajskin e vjetër. Por i fitoi çelësat e shtëpisë që t’i vërë në brez, dhe në qafë – kryqin. Burri e mbulonte me xhelozi të tmerrshme. Në familje flitej për këtë. Plaku i ashpër e donte bukurinë. Askund dhe asnjëherë nuk e lente vetëm, vetëm njëherë e pati lënë të shkonte në ballo me një mik të tij, ndonëse pastaj gjithë jetën ia përmendte. Pa arsye. Ishte krenare dhe besnike. (Kurrë nuk e tradhtoi dhe kurrë nuk ra pre e bukurisë së saj. Të tillë edhe e shoh, me shprehjen e fytyrës sikur dëshiron ta ndrydhë bukurinë e saj.) Ia behën fëmijët. Dhe, posa u lindën i ndanë nga ajo me mur tradicional, dadoja, guvernantët, mësuesit. Të mos flasim për hendekun që i ndante “majën” prindore dhe “pjesën përdhese” fëmijënore. Fëmijët, njëmend, jetonin nën prindërit, sikur në një strehimore: Posi Atlanti, mbanin mbi supe kupën qiellore bashkë me qiellorët që jetojnë në lartësi. Dhe u thyen. Kur jemi tek edukimi: si ka qenë e mundur në ato kushte të afroheshin me fëmijët? Si të depërtohej nëpër atë grumbull skllevërish të ashpër e të përulur? Për të arritur këtë duhej d a s h u r u a r shumë. A ishte e mundur, pyes, a është vërtet e pashmangshme, e domosdoshme – ta duash fëmijën që e ke lindur me atë që s’e do, ndoshta edhe që s’ dëshiron ta shohësh me sy? Ana Karenina po, por ai ishte djali i saj, djali që i ngjante, djali i saj, i vetmi, i shpirtit. Një djalë i tillë për A. A. ishte fëmija i fundit, Serjozha, fëmijë i shpirtit dhe i trupit të saj, mishërimi i saj i gjallë – po të mos e kishin vrarë në mugullim të rinisë.
Nuk ka ngjashmëri fizike pa ngjashmëri shpirtërore. Nëse Serjozha ishte tërë butësi, i ndrojtur, subtil, që nga shikimi i parë dukej si kontrast i plotë në raport me nënën, për arsye se e krahasonin me nënën në gjendjen e tashme, e jo me nënën e dikurshme, çfarë ishte në vitet e tij. A nuk e kishte shprehur qetësinë më të madhe, kur, duke u martuar për atë që s’e dashuronte, përgjithnjë u nënshtrua, u pajtua, lejoi që të thehet, mu ashtu sikur do të vepronte edhe djali i saj, duke u martuar me atë që do t’ia zgjidhte nëna, me një të lëvizur të qepallës. Vetëm një ndryshim ekzistonte te Serjozha, një qetësi në të përulurit, ndërkaq tek ajo – kryeneçësi në të përulur.
Megjithatë, jeta ngadalë shformësoi vashëzën e bukur. Kur e di se nuk do të shkosh askund dhe askurrë, fillon të jetosh aty ku je. Posi. Njëjtësohesh me qelizën. Ajo që në nisje të duket e pamendueshme dhe e pazakonshme, bëhet masë e të gjitha gjërave. E rojtari i burgut, duke parë përulësinë, zbutet, ngapak lëshon pe, dhe e nis një lidhje të vërtetë të të burgosurit me gardianin, pakt midis asaj që nuk e dashuron dhe të padashuruarit, fillon formësimi i s a j, sipas pamjes dhe vizioneve të tij. Çfarë mund të jetë kjo pamje, a thua? Midis plakut historian dhe bukuroshes që nuk e dashuron?
Janari dhe nata. A. A. përgatitet të flerë. Drita s’është fikur – sikur edhe gjatë ditës: llampa në mur, e bardhë, e palëvizshme. Jashtë – kopshti i ngrirë. Menjëherë ndanë dritares, përreth bungut të madh – një shkurre e ngrirë jargavanësh, si një ushtar që bën rojë.
Zhvesh nga trupi fustanin e saj me katrorë, jelekun me dymbëdhjetë pulla (e katërta mezi rri e varur – duhet përforcuar!), lëshon brezin, ngadalë i palon gjërat një nga një. Vetëm në këmishë depërton midis grumbullit të valixheve, ngre kapakun e pjerrët gungaç, gjen pllakën e mermertë të lavabosë dhe fut sfungjerin nën vrushkullin e ujit. Vesh këmishën e natës, fut perin në gjilpërë. Duke nxjerrë furqetat, kreh flokët derisa të mos fillojnë t’i vezullojnë. Duke u ulur në rrogoz, lutet para kandilit: “Bukën tonë të përditshme” dhe “Për prehjen e shpirtrave”.
Trokitje. Në parmakun e dritares. Me siguri shkurrja, me degët e ngrira, posi me gisht të ngrirë. Mu sikur me gisht të ngrirë. Një herë, dy. “Ndoshta edhe për të tretën herë”. Dhe, humbet sakaq. A. A. e qetë: “Është punë nervash”. Por, për çdo rast, duke depërtuar midis qosheve të mprehta të sandëkëve, duke u përkulur nën pakot e mbetura të “Kremlinit” vë kokën pranë kornizës së dritares. Asgjë. Muri memec, grilat. Xhami i ngri-rë.
Nga kush të frikësohet në atë shtëpi? Pranë aq shumë banuesve? Sa banues – aq revolverë. Pas aq shumë grilave? Pranë një kujdestari të tillë të shtëpisë? Kush do ta frikësonte netëve, për ç’arsye? (Në atë çast A. A. kishte harruar se mund të trokitet jo vetëm për të frikësuar, por edhe për t’u tërhequr vërejtja. Dhe po të dilte – siç po mendonte kur ndjente pasigurinë më të madhe, mbase do të shihte jo diç tmerruese, por dikë që e njihte – në natën e zezë sy të zinj të shndritshëm. Se si largoheshin nga dritarja. Dhe madje, po të mos shihte askë e asgjë, përveç jargavanëve të varur mbi dritare – do të thoshte se ai që tërhiqte vërejtjen, në mungesë të mundësive të tjera, po trokiste me degë.).
E trimëruar, futet në shtratin e ftohtë.
Mbyll sytë, por nuk e fikë dritën. Drita rri e ndezur ditën e natën: e palëvizshme, e vdekur. Brenda kapakëve të mbyllur – fytyra e ushtarit nga tregu, të cilit dje ia shiti një cohë mëndafshi. (Ajo që ishte e blerë për kostumin e Nadjes, i cili nuk u qep kurrë.) Fytyrë rinore, pa mjekërr. Përmbi ballë, kapela me xhufkë “bolshevike”. Keq që kërkoi aq pak para, mëndafshi ishte i mirë, do të paguante edhe më shumë…
Po djali? E kishte harruar? Jo. (Sot, duke pastruar borën në kopsht, preku me lopatë shkurren: u ndie një tingull si nga kurora. Në përvjetor mos harro të heqësh kurorën e porcelantë: të gjitha lulet janë thyer, vetëm teli ka mbetur.) Por, atje, në fund të fundit, ku rri shtrirë ai, dhe vetëm ai, nuk zbret kurrë. Do të thoshte – të mos jetosh. Por duhet jetuar. Përse? E valixhet, sandëkët? Kujt do t’i mbeten të gjitha këto: të papërdorura, të paprekshme, të paqepura, dhjetëra vite të ruajtura, deri më sot. Vajza është larg nga këta? Nga të gjithë këta?! Jo, duhet jetuar, gjithçka duhet duruar për të mos mbetur asgjë. Asgjë. Askujt.
Ajo po fle.
Mirëpo, fatkeqësia nuk hyri nëpër dritare. Erdhi nga dera. Trokitje. A. A. fle. Sërish trokitje. – “Kush është?” – “Ivani, kujdestari i shtëpisë. Aleksandra Aleksandrovna, vij te ju me punë te ju.” –”Çfarë pune? Nesër!” – “Jo, është urgjente, më ndjeni për shqetësimin, nuk do t’ju mbaj gjatë.” – “Prit, mos hyj menjëherë, do ta hap derën dhe do të shtrihem përsëri.”
“Ai hyn. Qëndron i heshtur. Sytë pa formë. A. A., me ton urdhërues dhe nervoze: “E, po, fol?” – Ai u kthye nga dera dhe tha “Hyni, djema!”

Shtëpia e vjetër, sikur vetëm edhe këtë e priste.

Hyri e gjithë zogoria. Ishin me miliona, po gjetën vetëm 64 rubla dhe disa kopejka. “Mirë”, as nuk i prekën – leckat. Ikën në Kaukaz, u gjetën e u zunë atje, u gjykuan, disa nga ta – u pushkatuan.
Shtëpia pranë Pimenit të Vjetër dha shpirt dy herë.
Po e përfundoj me fjalët, me të cilat edhe i titulloi kujtimet e saj Vera Muromceva, të cilës edhe ia kushtoj këto kujtime:
“Sot, kisha famullitare e Pimenit të Vjetër shërben si klub komsomolësh”.

Klamar, gusht–tetor 1933.

Përktheu: Ajo ishte shtëpi e vdekjes. Gjithçka në të kishte fundin e saj, gjithçka përveç vdekjes. Përveç pleqërisë. Të gjitha: bukuria, rinia, joshja, jeta. Të gjithave në atë shtëpi u vinte fundi, përveç Ilovajskit. Plaku hijerëndë kishte vendosur të jetonte. “Jeton jetën e huaj”. Të gjithë fëmijët i kishte varrosur, ndërkaq ai “I biri njëzetvjeçar nën dhe, plaku shtatëdhjetëvjeç ecë mbi tokë”. I përcjellë me një pëshpëritje të tillë, madje edhe me dënimin – ai jetonte.
Shumë më vonë, pasi kisha lexuar “Hommes vivants 1, jo vetëm që e kujtova (më ndjej o Zot, sepse është mëkat), por edhe e pashë këtu pranë Dimitrij Ilovajskin. Ai libër është i tmerrshëm dhe mund të thuhet madje primitiv me frikën që të futë në palcë. Pleqtë qindvjeçarë në njëfarë shkretëtire të gurtë përgjojnë udhëtarët e rinj, u shkojnë pranë, pastaj ua thithin gjakun për t’ia zgjatur vetes jetën. Dimitrij Ilovajski nuk i kishte pirë gjakun askujt, jo, ai në mënyrën e tij edhe i donte fëmijët, por një ngjashmëri megjithatë ekzistonte: një jetë e tillë e gjatë vetvetiu është diç e rrallë, përballë aq shumë vdekjeve të reja të më të afërmve të tij – lemeri. Gruaja e parë, dy djemtë dhe vajza; djali dhe vajza nga martesa e dytë – Ishte kjo një lëngatë e rinisë. Lëngatë që e kurseu vetëm atë.
Në shtëpinë tonë, si dhe në të tijën, Ilovajskit shpesh ia zinin për të madhe për qëndrimin e vrazhdtë, madje edhe për egërsinë. Jo, nuk ishte i egër, por vërtet ishte i vrazhdtë, nuk e lakonte qafën para asgjëje, para askujt, përveç para punës që e priste. Bëheshin aq shumë vërejtje! Nëse nuk lëshon pe, nëse nuk e then krenarinë, sedrën, nuk heq dorë nga pushteti, do të thotë, para së gjithash, nëse nuk kapitullon para asaj që sheh përpara – edhe këta gjithashtu do të vdesin. Të gjithë do t’i japin fund jetës. Por sytë e tij shihnin diçka tjetër. Nuk e shihnin kuptimin e trupave të vdekur, që ishin vendosur njëri pranë tjetrit në arkivol. Në vatrën e tij dhe në jetën e tij historiani nuk e ndjeu H i s t o r i n ë. (Ndoshta jo vetëm Historinë por edhe Fatin, i cili i zbulohet vetëm poetit?) Qartësia për sytë e tij ishte një: pushteti i tij prindëror dhe pagabueshmëria e dekreteve të tij. Vdekja, megjithatë, ishte fatkeqësi e dërguar nga Perëndia. Për asnjë çast plaku nuk e ndjente veten fajtor. Mirëpo a ishte vërtet fajtor?
Mbi ata fëmijë qëndronte kobi i vdekjes së hershme. Mos e merrni për shaka, ai ekziston. Dhe Ilovajski ishte, mbase, sikur në mitet, vetëm mjeti. (Kronosi d u h e t t’i hajë fëmijët e tij.) Faji ekziston atëherë kur ekziston vetëdija për të. Kur s’ka vetëdije, ai nuk është faj, madje edhe po të jetë vdekjeprurës. Ilovajski, megjithatë, jetonte – tek ai gjëllinte një vetëdije e papërmirësueshme për drejtësinë. Si të gjykohet pagabueshmëria?
Ndoshta, ajo që të gjithëve u dukej si vullnet për jetëm ishte jovullnet kobi në raport me të, kob i përkundërt me atë të fëmijëve, mbase mbi të sundonte kobi i një jete tjetër, sikur mbi të tjerët – kobi i vdekjes së hershme? Kob i jetës së gjatë i cili u bë mallkim? (Sibila, e cila s’mund të vdesë?)
Dhe pasi çdo gjë është mit, ngase jo-mit nuk ka, pasi nuk ka jashtë-mit, nuk ka nga-miti, sepse miti gjithçka kishte ngurtësuar dhe gdhendur përgjithnjë, Ilovajski, sot, para meje, paraqitet me pamjen e Karonit, i cili me barkën e tij bartë tej Letës të gjithë fëmijët e tij të vdekshëm – njërin pas tjetrit.
Ja ata djelmoshat e parë nga dritareza e albumit familjar, dyzet vjet më të vjetër se unë, me të ëmën e re në mes. Që të dy gjasojnë në babain: ballin e lartë, sytë kristalor, vijat e rregullta – deri në çastin e fundit, mbi krahët e nënës, spërkaten me ujin e palëvizshëm të Letës.
Ja Varvara Dimitrijevna, grua e dashur e të padashurit, e cila tjetrin dashuronte, e këndoi fatkeqësinë e saj nën diellin e Napolit dhe vdiq pas lindjes së djalit të parë – u shtang në gjysmë të fjalës, me tufën në duar, solemne, fisnike – vrushkuj gjaku të zi lëviznin, lëviznin dhe arritën te zemra e Varvara Dimitrijevnës, krejt korale, me purpurin ende të ngrohtë të Jugut dhe me gëzimin e parë. Ja ku është, me gjerdanin prej koralesh përshëndetë të birin që po e lë.
Dhe mjegulla mbi Letë rrallohet – ky më nuk është album, nuk është portret, para meje paraqitet Nadja, e gjallë, e praruar, ngjyrë trëndafili, gjithnjë disi e ngrohtë dhe e kadifenjtë, si pjeshkë në diell, Nadja me pelerinën e saj të kuqërremtë (Prozerpina!), të cilën, e dërrmuar nga zjarmia, sa e mbërthen, sa e shkopsit – o, jo, ky nuk është qefini i vdekjes! Miti nuk di për qefin, të gjithë janë të gjallë, të gjallë shkojnë për në vdekje, dikush me degëz, dikush me libër, dikush me lodërza.
(Gjithçka në atë barkë ndërrohet përveç lundërtarit.
Ja Serjozha – shkëlqimi i gjallë i brezave të shkuar (oh, si është e mundur që s’ke kuptuar a s g j ë, historian!) Fisnik, i pastër, me xullufe mbi ballin fëmijënor, me sy të zinj të zjarrtë; tejet i zbehtë – ashtu siç ishte më 1912 – në gravurë, në kronikën familjare, sikur i rritur me uniformën e tij (oh, studentore!) (Dhe shih, nga humbëtirat më të thella të fëmijërisë sime buron Serjozha Bor-Ramenski, Rauli i Mirë nga romani Zenaïde Fleuriot, destinuar për vajzat). Ndërsa, në të vërtetë, mishërim i përjetshëm i djaloshit: Ganimedi që ngazëlleu Zeusin, i përkëdheluri i Herakliut Hili, të cilin e rrëmbeu nimfa. Mirëpo k y lumë është Leta, lumë pa nimfa, lumë pa zëra, Leta, të cilës nuk i duhet asgjë, bile as sytë e tij të mrekullueshëm.
I dashuri Serjozha dhe Nadja, ju shoh në pranverën e vitit 1903 në Nervi pranë Gjenovës, në atë vend të bekuar italian. Serjozhën – në hije pranë të ëmës, Nadjen – në vrushkullin diellor, të cilin e pret vetëm hija e nënës. Nëna mbron Serjozhën – kujdeset për Nadjen. I shoh të dyja, të ëmën dhe të bijën, në karrocë gjatë kohës së bataille de fleurs. Të gjitha lulet e gjalla – për vajzën, të tjerat artificiale, bashkë me grumbujt e rërës (ndoshta edhe të plumbit) – për nënën. U ndez italiani dhe ia hodhi: bukuroshes – trëndafilin, ndërsa kulçedrës – baltën. (Si ishte e mundur që A. A.-së më të bukurës ndër të tjerat, duke mos pasur në të dyzetat asnjë thinjë, i vajti mendja të shndërrohet në kulçedër?) Nadja zgërdhihet, e ëma me asgjë nuk e shpreh qëndrimin e saj, por menjëherë pas udhëtimit të parë urdhëron karrocierin të kthehet prapa – përgjithnjë. Prej “luftës së luleve” – në dhomën e përbashkët, ku ende banon motra e shëndoshë me vëllain e sëmurë rëndë e ku njëri – tjetrin e zgjojnë me kollitjet e pandërprera. Në Nadjen është i dashuruar studenti Fan-der-Flas, jo holandez, por kijevas, po ashtu i sëmurë, po ashtu i bukur, të cilin Asja dhe unë e thërrasim “maçok manastiri”, sepse është i fryrë e disi veçanërisht i pastër. Jeton i vetëm në një shtëpizë që i gjason qelisë. Asja dhe unë ia bartim Nadjes letrat që ia dërgon ai, e ndonjëherë edhe ato të Nadjes dërguar atij. Atëherë, ajo na puth në ballë dhe na shtrëngon me zjarr shumë herë. Ata i përkrah nëna jonë, po ashtu e re, po ashtu e sëmurë. Orë të tëra duke argëtuar A. A.-në, megjithëse nuk mund ta durojë, flet me të për të gjitha gjërat: për shembull, si ta bëjë më të thartë karrotën. (Dhe na kthehet neve: “Le ta thartësojë! Vetë do ta hajë!”) Dhe, ashtu e largon vëmendjen e Kerberit, e vë në gjumë mendjen e tij deri në humbjen e ndjenjës për kohën. Por, në një ditë me diell lumturia zhduket. Duke mos pritur fundin e shërimit, me arsyetim se kushtonte shumë jeta larg vendlindjes (dy veta në një dhomë nga pesë franga, sikur të ishin milionë, e, në të vërtetë, ngase Nadja nuk pati sukses (më saktë, ngase nënës nuk i përgjigjej kategoria e atyre që e adhuronin vajzën e saj), ajo dërgoi fëmijët e saj nga Nervi bregdetar në pronën plot lagështirë të Ilovajskit, në Spasko. Nadja qan, Fan-der-Flas qan dhe jo vetëm ai (kishte qarë çuditërisht edhe një njeri me mjekër të gjatë të thinjur, i cili madje as nuk ishte nga pensioni ynë dhe të cilin Nadja as që e kishte shikuar ndonjëherë), qan edhe nëna. Asja dhe unë qajmë, nuk qan vetëm Serjozha i sjellshëm, nga respekti për nënën, por nga karroca kthen vazhdimisht kokën prapa dhe shikon Nervin, siç mendonim ne atëherë, por u dëshmua se shikonte jetën e tij.
Nëna. Ajo ishte nënë për djalin, e jo për vajzat. Le të më falë shpirti i saj dhe le ta dijë se në fund të fundit – unë nuk gjykoj. Është një përrallë ukrainase për nënën dhe kumbarën. Shkon njëherë vajza natën pranë kishës, sheh një dritë dhe hyn. Shërbesa e heshtur, prifti i huaj, besimtarët – të pazakonshëm: disa që nuk i kishte parë kaherë, të tjerët nuk i njihte fare. Përnjëherë, dikush e kap për duarsh. Kthehet – dhe para saj kumbara e ndjerë. “Ik këtej, vashëz, po të të shohë nëna – të shqyen”. Por ishte vonë: nëna tashmë e kishte parë dhe po afrohej nëpër grumbullin e njerëzve. Vajza filloi të ikë – nëna pas saj, vrapojnë nëpër fushat e shkreta (vajza nëpër tokë, e ëma pas saj qiellit). Por, pranë vajzës është kumbara, nuk lejon t’i ndodhë gjë e keqe, dhe ashtu në vrap i hedh të ëmës kryqa, me shenjat e kryqit e ndalon. Më në fund – fundi. Fundi i fshatit, shtëpia e parë. Këndojnë këndezët. Kumbara i thotë vajzës, duke u përshëndetur: Bijë, kurrë më mos kthe netëve në kishë. Aty, shpirtrat e pavdekshëm i luten priftit të pavdekshëm. Po të mos isha unë, nëna jote do të të hante, sepse që nga dita e vdekjes mpreh dhëmbët për ty”.
Gjithnjë kur filloja t’ia tregoja vetes atë përrallë, për ta kuptuar më mirë, pyetja – cili ishte thelbi i saj kuptimor? Përse? – përgjigjja ishte: “Kjo është e qartë! Xhelozia! Sepse vajza është rivalja”. Varësia e përmortshme për shkak të rinisë, varësia e njeriut të pafat për shkak të lumturisë, varësia e të vdekurit për jetën. Dhe, duke u kthyer kah A. A.: ndjenjat e pavdekshme të të vdekurës, e cila kurrë nuk j e t o i. Sepse A. A. kurrë nuk kishte jetuar. Ishte e martuar për para dhe për emër si një bukuroshe e re për Ilovajskin e vjetër. Por i fitoi çelësat e shtëpisë që t’i vërë në brez, dhe në qafë – kryqin. Burri e mbulonte me xhelozi të tmerrshme. Në familje flitej për këtë. Plaku i ashpër e donte bukurinë. Askund dhe asnjëherë nuk e lente vetëm, vetëm njëherë e pati lënë të shkonte në ballo me një mik të tij, ndonëse pastaj gjithë jetën ia përmendte. Pa arsye. Ishte krenare dhe besnike. (Kurrë nuk e tradhtoi dhe kurrë nuk ra pre e bukurisë së saj. Të tillë edhe e shoh, me shprehjen e fytyrës sikur dëshiron ta ndrydhë bukurinë e saj.) Ia behën fëmijët. Dhe, posa u lindën i ndanë nga ajo me mur tradicional, dadoja, guvernantët, mësuesit. Të mos flasim për hendekun që i ndante “majën” prindore dhe “pjesën përdhese” fëmijënore. Fëmijët, njëmend, jetonin nën prindërit, sikur në një strehimore: Posi Atlanti, mbanin mbi supe kupën qiellore bashkë me qiellorët që jetojnë në lartësi. Dhe u thyen. Kur jemi tek edukimi: si ka qenë e mundur në ato kushte të afroheshin me fëmijët? Si të depërtohej nëpër atë grumbull skllevërish të ashpër e të përulur? Për të arritur këtë duhej d a s h u r u a r shumë. A ishte e mundur, pyes, a është vërtet e pashmangshme, e domosdoshme – ta duash fëmijën që e ke lindur me atë që s’e do, ndoshta edhe që s’ dëshiron ta shohësh me sy? Ana Karenina po, por ai ishte djali i saj, djali që i ngjante, djali i saj, i vetmi, i shpirtit. Një djalë i tillë për A. A. ishte fëmija i fundit, Serjozha, fëmijë i shpirtit dhe i trupit të saj, mishërimi i saj i gjallë – po të mos e kishin vrarë në mugullim të rinisë.
Nuk ka ngjashmëri fizike pa ngjashmëri shpirtërore. Nëse Serjozha ishte tërë butësi, i ndrojtur, subtil, që nga shikimi i parë dukej si kontrast i plotë në raport me nënën, për arsye se e krahasonin me nënën në gjendjen e tashme, e jo me nënën e dikurshme, çfarë ishte në vitet e tij. A nuk e kishte shprehur qetësinë më të madhe, kur, duke u martuar për atë që s’e dashuronte, përgjithnjë u nënshtrua, u pajtua, lejoi që të thehet, mu ashtu sikur do të vepronte edhe djali i saj, duke u martuar me atë që do t’ia zgjidhte nëna, me një të lëvizur të qepallës. Vetëm një ndryshim ekzistonte te Serjozha, një qetësi në të përulurit, ndërkaq tek ajo – kryeneçësi në të përulur.
Megjithatë, jeta ngadalë shformësoi vashëzën e bukur. Kur e di se nuk do të shkosh askund dhe askurrë, fillon të jetosh aty ku je. Posi. Njëjtësohesh me qelizën. Ajo që në nisje të duket e pamendueshme dhe e pazakonshme, bëhet masë e të gjitha gjërave. E rojtari i burgut, duke parë përulësinë, zbutet, ngapak lëshon pe, dhe e nis një lidhje të vërtetë të të burgosurit me gardianin, pakt midis asaj që nuk e dashuron dhe të padashuruarit, fillon formësimi i s a j, sipas pamjes dhe vizioneve të tij. Çfarë mund të jetë kjo pamje, a thua? Midis plakut historian dhe bukuroshes që nuk e dashuron?
Janari dhe nata. A. A. përgatitet të flerë. Drita s’është fikur – sikur edhe gjatë ditës: llampa në mur, e bardhë, e palëvizshme. Jashtë – kopshti i ngrirë. Menjëherë ndanë dritares, përreth bungut të madh – një shkurre e ngrirë jargavanësh, si një ushtar që bën rojë.
Zhvesh nga trupi fustanin e saj me katrorë, jelekun me dymbëdhjetë pulla (e katërta mezi rri e varur – duhet përforcuar!), lëshon brezin, ngadalë i palon gjërat një nga një. Vetëm në këmishë depërton midis grumbullit të valixheve, ngre kapakun e pjerrët gungaç, gjen pllakën e mermertë të lavabosë dhe fut sfungjerin nën vrushkullin e ujit. Vesh këmishën e natës, fut perin në gjilpërë. Duke nxjerrë furqetat, kreh flokët derisa të mos fillojnë t’i vezullojnë. Duke u ulur në rrogoz, lutet para kandilit: “Bukën tonë të përditshme” dhe “Për prehjen e shpirtrave”.
Trokitje. Në parmakun e dritares. Me siguri shkurrja, me degët e ngrira, posi me gisht të ngrirë. Mu sikur me gisht të ngrirë. Një herë, dy. “Ndoshta edhe për të tretën herë”. Dhe, humbet sakaq. A. A. e qetë: “Është punë nervash”. Por, për çdo rast, duke depërtuar midis qosheve të mprehta të sandëkëve, duke u përkulur nën pakot e mbetura të “Kremlinit” vë kokën pranë kornizës së dritares. Asgjë. Muri memec, grilat. Xhami i ngri-rë.
Nga kush të frikësohet në atë shtëpi? Pranë aq shumë banuesve? Sa banues – aq revolverë. Pas aq shumë grilave? Pranë një kujdestari të tillë të shtëpisë? Kush do ta frikësonte netëve, për ç’arsye? (Në atë çast A. A. kishte harruar se mund të trokitet jo vetëm për të frikësuar, por edhe për t’u tërhequr vërejtja. Dhe po të dilte – siç po mendonte kur ndjente pasigurinë më të madhe, mbase do të shihte jo diç tmerruese, por dikë që e njihte – në natën e zezë sy të zinj të shndritshëm. Se si largoheshin nga dritarja. Dhe madje, po të mos shihte askë e asgjë, përveç jargavanëve të varur mbi dritare – do të thoshte se ai që tërhiqte vërejtjen, në mungesë të mundësive të tjera, po trokiste me degë.).
E trimëruar, futet në shtratin e ftohtë.
Mbyll sytë, por nuk e fikë dritën. Drita rri e ndezur ditën e natën: e palëvizshme, e vdekur. Brenda kapakëve të mbyllur – fytyra e ushtarit nga tregu, të cilit dje ia shiti një cohë mëndafshi. (Ajo që ishte e blerë për kostumin e Nadjes, i cili nuk u qep kurrë.) Fytyrë rinore, pa mjekërr. Përmbi ballë, kapela me xhufkë “bolshevike”. Keq që kërkoi aq pak para, mëndafshi ishte i mirë, do të paguante edhe më shumë…
Po djali? E kishte harruar? Jo. (Sot, duke pastruar borën në kopsht, preku me lopatë shkurren: u ndie një tingull si nga kurora. Në përvjetor mos harro të heqësh kurorën e porcelantë: të gjitha lulet janë thyer, vetëm teli ka mbetur.) Por, atje, në fund të fundit, ku rri shtrirë ai, dhe vetëm ai, nuk zbret kurrë. Do të thoshte – të mos jetosh. Por duhet jetuar. Përse? E valixhet, sandëkët? Kujt do t’i mbeten të gjitha këto: të papërdorura, të paprekshme, të paqepura, dhjetëra vite të ruajtura, deri më sot. Vajza është larg nga këta? Nga të gjithë këta?! Jo, duhet jetuar, gjithçka duhet duruar për të mos mbetur asgjë. Asgjë. Askujt.
Ajo po fle.
Mirëpo, fatkeqësia nuk hyri nëpër dritare. Erdhi nga dera. Trokitje. A. A. fle. Sërish trokitje. – “Kush është?” – “Ivani, kujdestari i shtëpisë. Aleksandra Aleksandrovna, vij te ju me punë te ju.” –”Çfarë pune? Nesër!” – “Jo, është urgjente, më ndjeni për shqetësimin, nuk do t’ju mbaj gjatë.” – “Prit, mos hyj menjëherë, do ta hap derën dhe do të shtrihem përsëri.”
“Ai hyn. Qëndron i heshtur. Sytë pa formë. A. A., me ton urdhërues dhe nervoze: “E, po, fol?” – Ai u kthye nga dera dhe tha “Hyni, djema!”

Shtëpia e vjetër, sikur vetëm edhe këtë e priste.

Klamar, gusht–tetor 1933.
Përktheu: Osman Gashi