Kadare, Atxaga, Çmimi Nobel López Rubiç në shtratin e vdekjes

Mira Meksi

Kësaj radhe Spanja m’u duk më e qetë dhe më pak pasionante se një vit më parë; ndoshta ngaqë s’më kish mbetur më ç’të zbuloja nga thesari i saj (iluzion i marrë); ndoshta ngaqë fantazma – mall e Markezit, që shkrirë e nuk ekzistonte më (ai nuk e kishte ndërmend ta vizitonte Spanjën), ndoshta kisha marrë përsipër një barrë shumë të madhe – përkthimin në spanjisht të një Antologjie të Poezisë së Sotme Shqiptare, e prandaj, më tepër se gjithçka, më nevojitej qetësi dhe ndihmë specialistësh gjuhe. Spanja qe për mua vendi ideal, ngase do të punoja e paturbulluar. Por, s’ndodhi ashtu; punova vërtet, madje shumë, për përgatitjen e antologjisë, por jo në qetësi të plotë.
“Prishjeqetësia” filloi me Bernardo Atxagën.
“Është Kadareja ynë bask”, më kish thënë vitin e kaluar një mikesha ime shkrimtare baske, kur më pat folur për shkrimtarin e madh Bernardo Atxaga, fituesin e Çmimit Kombëtar të letërsisë spanjolle dhe finalistin e Çmimit Europian, autorin e romanit të famshëm Obabakoak.
Dhe, kjo lloj përqasjeje, por ndoshta edhe fama e madhe e Kadaresë që ato kohë kish marrë përmasa të reja në Spanjë, a njohja ime si përkthyesja e tij, a vetëm fakti që isha shqiptare, e solli Bernardon tek unë. Apo, mos ndoshta, vinte si një pushtues modern letrar – ato ditë kisha dëgjuar se ekzistonte një film i quajtur Pushtimi i Shqipërsië (La Conquiste de Albania) që tregonte për dyndjet e baskëve në Shqipëri, qindra vjet më parë.
Ndodhesha në Manastirin e Veruelës kur Atxaga më tha:
– E di, Mira se, deri para pak kohësh, e përfytyroja Shqipërinë një vend të ftohtë e akullimë, ku dëbora nuk shkrinte kurrë?
– E pse? – e pyeta unë e habitur. – Nuk e dije se është vend mesdhetar?
– Jo, po… e kisha fjalën për Shqipërinë e kuqe, si Bashkimi Sovjetik; më kupton Shqipëria e ndarë nga bota cingërime një lidhje krejt naive, – zuri të më shpjegonte. Shpjegimet ndoqën njëra – tjetrën dhe kur nisëm të flisnim për politikë, kuptova se në atë dallgë nacionaliste që kishte përfshirë vendin bask, Bernardo ishte ndoshta, njeriu më mendjekthjellët e i matur. Me të qeshur zura ta thërrisja: nacionalist në mbrojtje.
Në mbarim të takimit në kafenenë La Corza blanca, ku të dukej se kishe hyrë në një nga legjendat më të arrira të Becquerit, Bernardoja më tha: “Mundohem që për bibliotekën e fshatit tim të lidhjes Asteasu, të mbledh libra me autografët e shkrimtarëve të mëdhenj. A më bën një nder të marrësh autografin e Kadaresë për fshatin tim?”.
Më 23 shtator, në sallonet e pallatit Gaviria, në Madrid, bëhej prezantimi i Pallatit të Endrrave të Kadaresë në spanjisht, në një ceremoni ku qe ftuar dhe autori.
Mall o mall… Malli për të ikurin dhe amaneti i Atxagës më bënë të fluturoja drejt Pallatit Gaviria, Pallati të Ëndrrave, ndërsa ora shkonte 20.00 dhe trafiku i Madridit bëhej i tmerrshëm. Edhe ata të dy, alkimia e mallit i kish ndryshuar, e një malli tjetër, ku e ku më të madh se malli im pipiru – Elena qe zbukuruar, e kish shpërthyer në një pranverë bukurie, Ismaili ishte çliruar nga arroganca – mburojë ndaj diktaturës, dhe mbante, në gjithçka të tijën, madje edhe në klimën që e rrethonte, shenjën e Çmimit Nobel.
Më dukej se gjithë ç’ishin aty, vetëm për këtë pëshpërisnin; edhe vajzat e reja që i kërkonin autografinë edhe gazetarët që i merrnin intervista edhe dy shkrimtarët e tjerë, që bënin, njëlloj si ai, prezantimin e veprave të tyre, edhe plakushet e pispillosura, që mezi vërtiteshin të kërbunjura nëpër shkëlqimin e sallave dhe që dukeshin sikur i gërmonin këto ceremonira, vetëm e vetëm për të nxjerrë edhe njëherë nga sëndukët veshjet luksoze të mykura, që dukeshin sikur futeshin vetë kudo, ngaqë askush s’i llogariste më, edhe vetë botuesi Mario Muchnik, hebreu shtatshkurtër që gjendej kudo, në të njëjtën kohë.
Elena dhe unë s’u ndamë një çast dhe, më vonë, duke lënë gjithçka dhe gjithkund, Ismaili u bashkua me ne në një tavolinë, në një sallë të vogël të pallatit Gaviria, ku ndezëm një shandan – si shenjë bashkimi – dhe unë dëgjova fjalët: “Do të kthehemi sa më shpejt që të jetë e mundur”.
Ndërsa më pas, zoti Uriz, poet dhe përkthyes i njohur spanjoll, komentonte me Ismailin veprat e tij dhe Ismaili më thoshte se i bëhej shumë qejfi që kisha arritur të njihesha me gjithë ata intelektualë spanjollë, unë ngazëllehesha nga mendimi, se magjinë e asaj mbrëmjeje duhet t’ia dedikoja fustanit tim të kuq indian, që thoshin se sillte fat.
Më pas, do të bëja një tjetër fluturim dhe kësaj radhe drejt vendit bask, drejt San Sebastianit të hatashëm, vendpushimit të mbretërve – dhe Asteasut të blertë, të blertë sa s’ka, që dukej sikur që krijuar enkas për të mikpritur të largëtit. Në fshatin e vogël Ateasu, ku ndodhej edhe shtëpia e fëmijërisë së Bernardo Atxagës, kthyer tani në një vend të paqtë, që priste e përcillte shtegtarët e letrave, mbaroi dhe odisea e amanetit të Baskut: vendosa në biblotekën e fshatit që ndodhej në ndërtesën antike të Bashkisë, librin me autografin e Ismail Kadaresë.
Ishte data 3 tetor 1991. Që në mëngjes, Radio Spanja zuri të buçiste për Çmimin Nobel të letërsisë, që do të jepej atë ditë në Stokholm. Në orën 13.00 do të shpallej në radio; bëheshin komente, flitej për Pazin, nobelistin e një viti më parë, për kandidatën e mundshëm të këtij viti përmendej Kadareja, Gordimëri…
Zura ta ndieja veten keq; tërë atë ankth të fjetur, të cilën kisha ditë që e vuaja mjegullazi, Radio Spanja e kish shpallur zëshëm dhe unë fillova ta vuaja zëshëm e me bujë.
S’më zinte vendi dhe nisa ta shprehja aq shumë shqetësimin, saqë miqtë më këshilluan të pija disa pika Avena Sativa – qetësuesi i përsosr i Shtëpisë së Përkthyesit – të cilin e kishte lënë në të kalur një përkthyes – alkimist bask, e që të gjithë përkthyesve të gjorë, kujt më parë e kujt më pas, u duhej ta përdornin.
Pas Avena Sativës u nisa për në Zaragoza ku duhet të siguroja një vizë franceze në konsullatën e Francës.
Pasi mbarova punë në kunsullatë, e shoqëruar nga dy mikeshat e mia shkova në katedralen Pilar, që të falesha për Nobelin. Nuk dija asnjë lloj lutjeje, megjithatë, mendova se vetëm vajtja do të më ndihmonte.
Ishte vërtet një katedrale madhështore, ndërsa brendësia e saj qe magjepsëse: varg njerëzish blinin qirinj gati një metër të gjatë me rrathë bojati, e i vendosnin të ndezur në një vend të posaçëm mbajtësqirinjsh, tymnaja e të cilit ngjitej lart, deri në një cep të kubesë së katedrales, të cilën kishte nisur ta brente zishëm. E ndeza edhe unë qiririn tim, e putha edhe Zemrën e Shenjtë, ku shumëkush kish neveri të vinte buzët, ngaqë aty s’reshtnin të puthurat, dhe së fundi u gjenda përpara vetë virgjëreshës në Altar. Një gjyshe që kishte sjellë aty nipin 6-vjeçar po i pëshpëriste:
“Shihe, sot Virgjëresha është veshur me të kuqe, mund të thuash me mendje një dëshirë dhe ajo do të të plotësohet.” Përpara se vogëlushi me syçkat e mbyllura në një ekstazë kerubini të formulonte dëshirën, unë, sikur të isha në një garë dëshirash me të, thirra a mendje e me zë të lartë: “El Premio Nobel (Çmimi Nobel)”. Të dy mikeshat, gjyshja dhe vogëlushi, më vështruan të habitura, ndërsa unë shfajësohesha hutueshëm:
“Na duhet, na duhet çmimi!”
Më pas, ndërsa ora i afrohej rrëmbimthi 13.00, u futëm në restorantin Pasqyrat, të hanim drekë. Proarët e restorantit, dy homoseksualë simpatikë e të qeshur, na sajdisën për mrekulli. Isha marrë vesh t’i telefonoja zotit Uriz në orën 14.00, ndaj puna e parë që bëra, kërkova të dija ku ndodhej telefoni. Në orën e caktuar telefonova. Zëri që përtej më thoshte: “Dëgjo, Mira, zoti Kadare është tepër i ri…”
“Po kush e mori?” e ndërpreva unë.
“Nadine Gordimer”, formulohej përgjigja që vijonte “Është grua, Mira, është grua! Ty duhet të të bëhet qejfi… Në këta 25 vjet… asnjë grua…”
Të dy homoseksualët buzëqeshnin pa të keq, ndërsa mua më vinte t’u bërtisja: “Ju dhe buzëqeshjen e keni perverse!”
Rrugës për në Francë, kalova nga Barcelona, ku kishte “strofullën” Gisberti i madh, mjeshtri i letërsisë imagjinare për të rinj, i quajturi Zhyl Verni i sotëm i Spanjës.
S’mund ta humbisja atë rast fatlum e të mos e takoja, aq më tepër që, tani, përveç që mbahesha si lexuesja e tij, kisha në dorë përkthimin e librit të tij Magjistari i Esmirnës.
Me priste përpara hyrjes tejet luksoze të konsullatës franceze. Ishte mesditë dhe Barcelona rrëzëllinte nga një diell i ngrohtë vjeshtor (Barcelonën s’mund ta përfytyroja dot pa diell). Gisberti, i gjatë e i hajthëm, me një kostum të lehtë ngjyrë ulliri të çelët, me flokë të dredhur e të gjatë, me mjekër e mustaqe – Krishti katalan 41-vjeçar – dukej sikur porsa kish dalë nga librat e vet. Kryemjeshtri i fantazisë dhe misterit – libri im i dytë për fëmijë Teotihuakani vendi i diellit, i kushtohej pikërisht atij: Joan Manuel Gisbertit, magjistarit katalan që më orientoi në labirinthin e fantazisë… më vështronte gulmazi me sytë e tij të blertë, pas syzeve lentebardha, që s’e pengonin aspak forcën e tyre, dhe unë, në gjendje gati hipnoze, e dëgjoja të më thoshte se ai e mbante farën e gjenisë në pëllëmbën e dorës së majtë, ku dy vija përsosmërisht paralele, tregonin se qe i “zgjedhuri” mbi këtë tokë, se një magjup i famshëm i kish parathënë fatin, parathënë që ai e mbante të fshehtë, të kyçur në kaseta manjetofoni, por që dukej tepër i kënaqur nga ajo; se njerëzit që s’shohin ëndrra, ndryshe nga teoritë e deritanishme, i përkasin një zhvillimi shumë më superior se normalja; se ai e kishte parandjerë, qysh vite më parë, takimin me mua, kur pati shkruar “Talismanin e Adriatikut”, se mbase unë qeshë nga vendi i talismanëve të gjallë të Adriatikut.
Joan Manuel Gisberti dukej se, edhe kur s’shkruante, jetonte në botën fantastike të mistereve që krijonte.
Me vdekjen isha vënë në garë: kush do ta arrinte më parë Jose Lopez Rubion, humoristin e madh spanjoll, skenaristin e dëgjuar të Holivudit autorin e tregimit të famshëm Pijetari i dritës, të botuar një vit më parë në Zëri i Rinisë. I madhi Rubio kish kohë që dergjej mes mjegullinave të humbamendjes, dhe unë e dija këtë, prandaj lusja Zotin të mos e merrte përpara se të vija këmbën në Spanjë. Zoti ma akordoi favorin, por s’qe e thënë ta takoja. As unë, as vdekja.
Lopez Rubio qafohej me vetminë dhe flertonte me vdekjen; herë shkonte në botën e përtejme dhe herë kthehej në botën e këtejme, por në asnjë rast s’pranonte të shihte njeri të gjallë me sy, veç mikut të afërt dhe arkivistit të veprës së tij, padre Jose Maria Torrijos.
Padreja ishte, si i modeluar në qiri, me ca sy të vegjël të kaltër në gri, tepër të zgjuar, i veshur me një sqimë e kollarisje që s’dukeshin të kësaj bote. Madje, parfumi i tij i vinte vulën kësaj përshtypjeje. Njeriu i arkivit të Rubios më rrëfeu shumë gjëra për humoristin e madh; kur gjente një grimë kthjelltësie midis delireve, memoria e kaltër e Rubios, ku parakalonin njëshkolonë artistët e mëdhenj hollivudianë, si Çaplin, P. Godard, L. Sëanson, S. Laurel, O. Hardy e të tjerë, pyeste: “Po mirë, s’kanë punë tjetër shqiptarët, veç të më përkthejnë e botojnë mua?”
90-vjeçari s’gjente prehje, kërkonte sërish paqe mes përçartjeve dhe i kthehej arkivistit: “Shiko more, e more vesh, më kanë përkthyer në Shqipëri, të besohet?”.


Tetor 1991