Arti në dritën e ndërgjegjes
Përkthyesja: Melehate Qena
«Arti është i shenjtë», «i shenjti art» – sado që ky vend të jetë i përgjithshëm, megjithatë në të ekziston njëfarë domethënieje, dhe, megjithatë një nga njëmijë njerëz mendon për atë që flet dhe flet atë që mendon.
Atij njërit nga njëmijë, i cili me vetëdije e tregon shenjtërinë e artit – unë edhe i drejtohem.
Çka është shenjtëria? Shenjtëri është gjendje e kundërt e mëkatit, koha jonë nuk di për mëkat, koha jonë nocionin e mëkatit e ndërron me nocionin e dëmtueshmërisë. Pra, për ateistin nuk mund të flitet për shenjtërinë e artit, ai do të flasë ose për dobishmërinë e artit, ose për bukurinë e artit. Prandaj janë, po insistojë në këtë, fjalët e mia të drejtuara vetëm kah ata për të cilët –
Zoti – mëkati – shenjtëria – ekzistojnë.
Nëse ateisti do të fliste për lartësinë e artit, atëherë fjalët e mia pjesërisht do t’i përkisnin edhe atij.
ÇKA ËSHTË ARTI
Arti është po ajo që është edhe natyra. Mos kërkoni në të rregulla tjera, pos atyre vetjake (mos e kërkoni trillin e paqenë të artistit, kërkoni vetëm rregullat e artit). Ndoshta, arti është vetëm – degë e natyrës (mënyra e krijimtarisë së saj). Plotësisht e sigurtë: vepra artistike është vepër e natyrës, e lindur si ajo, e jo e bërë (mbaruar). E tërë puna në veprimtari? Por edhe toka punon, frëngjisht «la terre en travail». A thua edhe vetë lindja s’është punë? Për gruan dhe artistin që e bartin veprën e vet është folur shumë shpesh për t’u ndalur aty: të gjithë e dinë atë – dhe të gjithë e dinë saktë).
Ku qëndron dallimi në mes veprës artistike dhe veprës së natyrës – poezisë dhe drurit? Askund. Kush e di në ç’rrugë mundimesh e çudirash – por, ajo ekziston.
Jesm ! (Jam)
Domethënë, artisti është tokë e cila lind, e cila i lind të gjitha. Me madhërinë e zotit! E merimangat? (I hasim edhe në veprën artistike). Nuk e di me madhërinë e kujt, dhe mendoj që këtu s’është çështja e madhërisë, por e forcës.
A është natyra e shenjtë? Nuk është. A është mëkatare? Nuk është. Por në qoftë se vepra artistike është, gjithashtu, vepër e natyrës, përse atëherë ndaj poezisë kemi kërkesa e ndaj drurit – jo, në rast të fundit mund të ndiejmë keqardhje që rritet shtrembër.
Sepse, toka – nënë është e papërgjegjësi, ndërsa njeriu – krijues është përgjegjës. Sepse, toka – nënë di vetëm për një dëshirë: për rritje, kurse te njeriu duhet të ekzistojë dëshira për rritjen e së mirës që e njeh. (Është karakteristike që veskeqe (e cenueshme) është vetëm e njohura, «individualja», personalja, ep veskeq, si dhe natyrë veskeqe, nuk ka).
Mollën në parajsë nuk e ka ngrënë toka – e ka ngrënë Adami. Pasi nuk e ka ngrënë – ajo nuk di, ai e ka ngrënë – dhe e di, e në qoftë se e di – përgjigjet. E, pasi artisti është njeri e jo përbindësh, skelet i frymëzuar me jetë e jo dunë korali – ai përgjigjet për veprat e veta.
Domethënë, vepra artistike është e njejtë me veprën e natyrës, por ajo duhet të shëndritet me dritën e mendjes dhe ndërgjegjes. Atëherë ajo i shërben së mirës, ashtu si përroi që e sjell rrotën e mullirit që i shërben të mirës. Por, të thuash për çdo vepër artistike se është e mirë, është njësoj si të thuash për çdo përrua se ëshë i dobishëm. Nganjëherë është i dobishëm, e nganjëherë i dëmshëm, madje shumë më shpesh është i dëmshëm!
Mirë është kur e merni në duar (d.m.th. veten). Ligjet morale transformohen në art, por a do të bëhet ndonjëherë nga mercenari, i prishur me gjithë ata eprorë, ushtar i ushtrisë së rregullt?
Duart më janë dhënë – t’ia zgjas gjithkujt të dyja –
Asnjërën të mos e mbaj, buzët – emra të jap,
Sytë – të mos shoh, vetullat e ngritura la
Me skofi t’i mrekullohem dashurisë – jodashurive edhe më.
E ajo këmbon atje, më e rëndë se këmbonat e Kremlinit,
Pandalshëm ecë dhe ecë nëpër krahëror –
Ajo – kush e di? – nuk e di – mund të jetë – mbase –
Për të mos më lënë të mbesë shumë gjatë në tokën ruse.
- Korrik 1916
Do t’rrëmbej nga të gjitha tokat, nga të gjithë qiejt shqim,
Se pylli është djepi im, varr i arkivolit tim,
Se unë në tokë, pse jo, me një këmbë qëndroj,
Për ty, më bukur se cilido poet – do të këndoj.
Do t’rrëmbej nga të gjitha kohët, nga të gjitha netët,
Shpatat, shenjës së artë – do të mundem edhe këtë –
Do t’i përzë nga pragu qentë, dyert t’i mbyll prore –
Jam më besnike se qeni në natën tokësore.
Do t’rrëmbej nga të gjithë – nga ajo njëra, menjëherë,
Ti do të bëhesh dhëndri i askujt, e unë nusja,
Në gjyqin e Tmershëm do të të marr – mos fol ndal!-
Prej atij që me Jakovin ishte në mal.
Por derisa vajin e bekuar s’ta falë –
O, mallkim ! – i mbetesh vetes – vetëm djalë:
Krahët tu të hedhur për fluturim të plotë –
Se bota është – djepi yt, e varri – botë!
- gusht 1916
Krejt bota nëpër mjegull n’shpërngulje nisen:
Kështu n’mjegull t’natës drunjtë arratisen,
Kështu në verë të artë rrushi tashmë të vlojë,
Yjet kërkojnë shtëpi trupi t’u pushojë,
Lumenjtë rrjedhin përpjetë – shiko – krejt!
Unë në krahërorin tënd do të kisha fjetë!
- janar 1917
Unë i jam faqe pendës sate:
Faqe e bardhë – të gjitha me gëzim i pranoj.
Unë jam thesar i pasurisë tënde, beso,
Kur të rritem, shumë do të të dhuroj.
Ti më je ajër, ti më lag me shi:
Unë jam tokë e zezë rreth katundi.
Ti je Zoti im, Zotëri, e unë jam-
Jotja letër e bardhë e dhe i zi!
- korrik 1918.
Vargjet mbijnë posi yje e trëndafile,
Si bukuria – për shtëpi e keqe domosdo.
E fama e lavdi ç’të sjellë tjetër
Pos pyetjes: Prej nga mua këto?
Ne flemë – gjatë mbulesës së gurtë
Mysafir qiellor me katër gjethe, pra!
O, botë, dije! Poeti i kupton në gjumë
Zakonet e yjeve, formulën e lules, çdo gjë.
- gusht 1918
Rruga ime nuk çon afër shtëpisë sate.
Rruga ime nuk çon afër shtëpisë së askujt.
E prap udhën e ndërroj
(n’pranverën e stolisur!),
E prap vyshkem për njerëz
si qeni i braktisur.
Mikeshë e dashur në çdo anë!
Pranë meje gjumë nuk ka!
Unë me gjyshin luaj damë,
Me nipin – këndoj pa prâ.
Unë rivale gruas!
Unë – shikim jam e zë.
Shumë të dashuruar
Për nder m’ngrisin kala!
S’i dua dhuratat tuaja,
Zotërinj tregtarë!
Për një natë të vetme
Ju mbuloj me ar.
(Llomotis – mos dëgjo!
fjalë grash m’vijnë (n’gojë!)
Deri n’ag veprat e mia
Vetë do t’i rrëzoj.
Si mullarë sane – janë ato pallate!
Rruga ime nuk çon afër shtëpisë – sate.
- maj 1920.
Kabllat – Cikël poezish që i kushtohen Pasternakut, në zenitin e lidhjes së tyre të jashtëzakonshme të letërkëmbimit miqësor – dashuror, në momentin kur Cvetajeva merr vesh se Pasternaku me 18 mars 1923 e lëshon Berlinin dhe kthehet në Rusi. Në letrën e 9 marsit ajo shkruan: «…kjo është e çuditshme-largimi Juaj nga peroni i Berlinit apo nga mali im i Çekisë, nga i cili, më tetëmbëdhjetë, tërë ditën (sepse nuk e di orën) do t’Ju përcjell, derisa të mos më ndalet fryma. Nuk do të vij (në Berlin), sepse është vonë, sepse s’kam forcë… sepse fati im është humbje«. Dhe pak më tutje: »Këto nuk janë fjalë të tepërta, këto janë ndjenja të tepërta: ndjenja që e përjashtojnë nocionin e masës! Dhe, unë them më pak, sesa është në të vëretetë. E, tani, thjeshtë: unë jam njeri i gjallë dhe mua më dhemb shumë…»
KABLLAT
5
Nuk jam mag i zi! Në librin e bardhë
Të largësive të Donit e mpreha shikimin në Stepë!
Kudo që të jesh – unë do të arrij ngat,
Do të paguaj me vuajtje – dhe imi do të jesh.
Se nga krenaria ime si nga qederi
E shikoj botën: anijet lundrojnë, e di
Derisa sillen breroret… parzmën e detit
Do ta përmbysë dhe – do të kthej nga fundi!
Po më harro! Gjithkund jam pranë teje:
Agime e kuqërrime unë jam, bukë, ajër – pra
Jam dhe do të jem dhe do t’ia dal t’i marr
Buzët – si Zoti shpirtin që të ta marrë ka:
Me frymë – në çastin e voltës tënde, ose, më mirë,
Nëpër ferrojën e gjyqit të Arkangjelit –
Gardh! – Krejt gojën me therra do ta
Përgjak – dhe nga arkivoli do të marr!
Dorëzohu! Se kjo s’është aspak përrallëz!
– Dorëzohu! – Shigjetë, përshkruar rrethin…
– Dorëzohu! – Ende askush nuk ka shpëtuar
Nga ajo që e arrin edhe pa duar:
Me frymë…(Gjoksi ngritet si flatër,
Kapakët nuk e shohin, te buzët pllakën e lehtë…)
Si ajo magjistarja – Samuilin,
Do të mashtroj dhe do ta kthej vetë:
Se tjetra me ty është. Dhe n’të gjykimit
Ditë – kush do të – luftonte…
gërmuçem, çohem,
Vazhdoj… jam, do të jem dhe do ta kem
Shpirtin aha – si buzët që do t’i ketë e buzëve
Qetësuesja…
KABLLAT
8
Durueshëm si guri që shtypet,
Durueshëm si amini i vdekjes kur pritet,
Durueshëm si lajmi që piqet,
Durueshëm si helmi i hakmarrjes që rritet –
Do të pres – (gishtat e ndrydhur në dorë:
Ashtu e pret murgeshën burri pa kurorë),
Durueshëm si vetëdija kur pret rimën që vlen,
Durueshëm si dhëmbi thuan kur e gjen,
Do të pres – (shikimi përtokë,
Buzët i kafshoj. Trotuari, Busti).
Durueshëm si do të mundte përkëdhelia,
Durueshëm si në pe kur rradhitet inxhia,
Saji krikëllon, në përgjigje dera
Trokëllon: fryma nga tajga dobësohet.
Porosia më e lartë dorëzohet:
– Ndërrimi i perandorëve dhe hyrja e madhërisë.
Dhe – në shtëpinë:
Numri jotokësor,
Por mua n’dorë.
- mars 1923.
SPROVË XHELOZIE
Si e keni me tjetrën,
Më lehtë sigurisht? – Lundrimi! –
Anës së detit
Sa shpejt shlyhet kujtimi
Për mua, ishullin lundrues,
(në qiell – jo në ujë!)
Shpirtra, shpirtra! Pse s’jeni motra,
E jo dashnore – ju!
Si e keni me grua të
Thjeshtë? Pa zotra?
Pasi mbretëreshën nga froni
e rrëzuat (e zbritët nga ai),
Po me jetë – me halle –
me hala? Si gdhiheni – or?
Me doganën e banalitetit
Si ja dilni në krye, i gjorë?
«Ngërçe e përpëlitje
Mjaft! Bohem pa lëndim»)
Si e keni me cilëndo –
I zgjedhuri im!
E rëndomta e përditshmja
Gjellë? Kur të të neveritet – mos u qaj…
Si e ka me kopjen –
Ai që mposhti malin Sinaj!
Si e keni me t’huajën
Të këtushmen? Figurë – bela?
Turpi, si frerët e Zeusit,
A nuk ju frushkullon pa nda?
Po me t’gjallë – e, me shëndet e –
Si shkoni? Me këngë si?
Me plagë të ndërgjegjës së pavdekshme
I shkretë, si kacafyteni?
Si e keni me plaçkë
Të tregut? Tagra – plumb i zi?
Pas mermerit të kararit
Si e keni me thërmi
Të gjipsit? (Nga shkëmbi i skalitur
Zoti – dhe i thyer përditë!)
Si e qoni me të njëmijtën –
Ju, që e keni njohur Lilitë.
Me novitete të tregut
A jeni ngi? Me t’zeza jeni hallashtisë,
Si e keni me gruan e kësaj bote
Gruan pa të gjashtën
Shqisë?
E, vërtetë, i lumtur jeni?
Jo? Në greminat e cekëta –
Si është, i dashur? Më rëndë shumë?
Apo njësoj, si me tjetrin unë?
Zgjodhi dhe përktheu : Melehate Qena