Gruaja në mitet antike greke
Mitet i takojnë asaj periudhe kur patriarkati ishte në konsolidimin e tij të plotë. A janë në gjendje mitet t’i përgjigjen pyetjes se para patriarkatit a ka ekzistuar matriarkati dhe me gjithë modifikimin e mundshëm, që mund t’i ketë bërë koha, a janë valle mitet dëshmi e gjallë e ekzistencës së matriarkatit?
Për të arritur në konkluzione të drejta do të mbështetemi në analizën që bën Bachofen për matriarkatin. Në librin e tij «Mutterrecht» («E Drejta Amtare») botuar më 1861, Bachofen parashtroi hipotezen se në fillim të historisë njerëzore marrëdhëniet seksuale nuk i nenshtroheshin asnjë lloj norme. E padiskutueshme ka qenë vetëm prejardhja nga nëna dhe vetëm ajo ish autoritarja dhe ligjvënësja. Ishte ajo që qeveriste, si bërthamën familjare, ashtu dhe atë shoqërore. Duke u mbështetur në analizën e dokumentave fetare të antikitetit grek e romak, Bachofen arrin në përfundimin se epërsia e gruas kishte gjetur shprehjen e vet jo vetëm në sferën e organizimit shoqëror dhe familjar, por edhe në fe. Ai zbuloi prova që tregonin se kulti i Perëndisë së Olimpit ish paraprirë nga një fe, ku Hyjnitë më të larta qenë Perëndesha, figura që përfaqësonin nënën. Bachofen mendon se në rrjedhën e procesit historik burrat i mundën gratë, i nënshtruan dhe arritën të bëheshin sunduesit e hierarkisë shoqërore. Sistemi patriarkal që u vendos në këtë mënyrë, karakterizohej nga monogamia (të paktën për sa u takon grave), nga autoriteti i babait dhe roli mbizotërues i burrave në një shoqëri të organizuar mbi bazën e hierarkisë. Feja e këtij qytetërimi patriarkal i përgjigjet organizimit të tij shoqëror. Në vend të Perëndeshave Nëna, Perënditë Meshkuj u bënë zotëruesit e lartë të njeriut, sikur që edhe babai isht sundues i lartë i familjes.
Bachofen tregoi se ndryshimet midis rendit patriarkal dhe atij matriarkal shkonin më larg se një epërsi e thjeshtë shoqërore e burrave ndaj grave, duke sjellë edhe një ndryshueshmëri të parimeve morale-shoqërore. Qytetërimi matriarkal karakterizohet nga respekti për ligjet me origjinë njerëzore, nga mbizotërimi i mendimit të arsyeshëm dhe përpjekjet e njeriut për të ndryshuar dukuritë natyrore. Për sa u takon këtyre parimeve, qytetërimi patriarkal përbën një përparim të qartë në krahasim me botën matriarkale. Megjithatë, në disa aspekte të tjera, parimet matriarkale qenë më të larta se ato patriarkale që dolën fituese. Sipas konceptit matriarkal, të gjithë njerëzit janë të barabartë, meqenëse ata janë bij nënash dhe secili prej tyre, bir i Tokës Nënë.
Nga ana tjetër, sistemi patriarkal e konsideron bindjen ndaj autoritetit si virtytin kryesor. Në vend të parimit të barazisë gjejmë konceptin e birit të preferuar dhe një rend hierarkie në shoqëri.
Zbulimi i Bachofenit do të vërtetohej edhe nga një studiues amerikan L.H. Morgan. Teoria e tij për sistemin e vlerave në shoqërinë matriarkale është fare e ngjashme me atë të Bachofen-it.
Morgan parashtroi hipotezën se «forma më e lartë e qytetërimit do të jetë një përsëritje, por në një nivel më të lartë të parimeve të lirisë, të barazisë, të vellazërimit, që karakterizonin gensin e lashtë».
Si teoria e Bachofen-it, ashtu edhe ajo e Morganit për patriarkatin, nëse nuk u inkurajua krejtësisht, u vu në diskutim nga pjesa më e madhe e antropologëve. E njëjta gjë ndodhi dhe me veprën e Robert Briffault.
«S’ka dyshim që shumë objekcione të veçanta për teorinë matriarkale janë të përligjura. Megjithatë, teza kryesore e Bachofen-it, sipas së cilës, nën fenë e re patriarkale të Greqisë ekziston një shtresë më e lashtë e fesë matriarkale, më duket e provuar jashtë çdo dyshimi» – Erich Fromm.
Vetëm pas këtij vizioni që na shfaq teoria e Bachofen-it e kemi të lehtë të fillojmë studimin tonë. Do të përpiqemi të gjejmë gjurmë të matriarkatit në mitet greke mes figurave të femrave greke. Sikur përmend dhe Bachofen, në mitet greke veprojnë një numër i madh perëndish femra. Kjo na bën të mendojmë për një transportim të këtyre perëndeshave nga bota e matriarkatit në atë të patriarkatit.
Keshtu, në fazën e konsolidimit të patriarkatit, kur dhe shumë mite u përpunuan, njerëzit u vendosën në Olimp, krahas Zeusit dhe perëndive të tjera meshkuj, dhe shumë perendi femra.
Afërdita – hyjneshë e dashurisë
Amfitria – hyjneshë e detit
Artemida – hyjneshë e gjahut
Ada – hyjneshë e mashtrimit
Atena – hyjneshë e mençurisë
Dika – hyjneshë e drejtesisë
Elitia – hyjneshë që mundësonte lindjen e grave
Eos – hyjneshë e agimit
Erida – hyjneshë e grindjes
Eriniet – hyjnesha të mallkimit dhe hakmarrjes
Gea – hyjneshë e Tokes
Heba – hyjneshë e rinisë
Hera – hyjneshë e mbrojtjes së martesave
Hestia – hyjneshë e vatrës shtepiake
Siç shihet, janë të paraqitura pothuaj të gjitha hyjneshat greke të mitologjisë që kryenin funksione nga me të vështirat dhe më të rëndësishmet në jetën njerëzore. Ky fakt tregon se, gjithsesi, patriarkati nuk mundi të mohojë vlerat e femrës, aftësitë e saj për të vepruar në shumë fusha të jetës. Pa dyshim, kalimi i këtyre perëndeshave në mite nuk ishe rastësi, por tregon hapur pafuqinë e patriarkatit për t’u shkëputur përfundimisht nga matriarkati.
Teza e Bachofen-it, sipas së cilës matriarkati ka qenë në fillim të shoqërisë njerëzore, gjen vertetësinë e saj në figurën mitologjike të Geas.
Gea, hyjneshë e Tokës dhe vetë Toka që u krijua prej kaosit fillestar. Gea simbolizonte nënën e çdo gjëje që rritej në tokë. Sipas mitit ajo krijoi prej vetvetes, qiellin e yllëzuar të Uranit. Kur Urani mbizotëroi mbi tokë, u bë gruaja e tij dhe lindi dymbëdhjetë trashëgimtarë.
Pra, sipas konceptit që sjell miti dhe që pa dyshim s’është patriarkal, ish Gea (e barabartë me Tokën Nënë), ajo që prej vetvetes lindi Uranin. Pra, ishte femra ajo që lindi mashkullin. Është femra që lind njeriun. Vijmë në pikën më të nxehtë të kontradiktës që edhe sot nuk është zgjidhur përfundimisht. Kontradiktë mes matriarkatit dhe patriarkatit. Kontradiktë mes femrës dhe mashkullit. Kush e lindi tjetrin?
Matriarkati mbron idenë se femra ishte ajo që lindi mashkullin, kurse patriarkati mbron parimin e tij, mashkulli lindi femrën. Këtë parim të patriarkatit e gjejmë edhe në mitin biblik, ku thuhet se Eva ka lindur prej brinjës së Adamit. Pra, mashkulli lindi femrën prej vetvetes.
Fakti se kush ka lindur tjetrin është i lidhur pazgjidhshmërisht me faktin se kush do të sundojë mbi shokun. Dihet, ai që lind është gjithmonë, biologjikisht dhe historikisht i varur nga ai që e lind.
Ne mitin babilonas jepet pikërisht fakti se si sundimi i Nënës së Madhe është sfiduar prej Bijve Meshkuj. Pra, në këtë mit, në fund del fitimtar patriarkati. Fitorja e Mardukut në mit, parakupton vendosjen e epërsisë mashkullore.
Përfundimisht, Bibla dhe feja që propozon ajo, fjalën e fundit ia ka dhënë epërsisë mashkullore: Zoti i thotë Evës «Dhe dëshira jote do të jetë ajo e burrit tënd, dhe ai do të sundojë mbi ty». Miti biblik vjen pas atij babilonas, e, megjithëse epërsia mashkullore është e konsoliduar, edhe atje ka vend për diskutim. Kush e shtyu Adamin të hajë mollën? Kush e mori iniciativën? Gruaja Evë. Ajo, as nuk e pyet Adamin, por thjesht i zgjat mollën. Pra, dashur padashur, edhe Bibla tregon aftësitë e femrës. Madje, në shprehjen e sipërpërmendur «dhe dëshira jote…», «vendosja e sundimit të mashkullit nxjerr në pah një situatë kur ai nuk sundonte». Erich Fromm.
Por, si shfaqet situata në mitet greke? A e zgjidh miti kontradiktën që duket e pazgjidhshme? Duket sikur këtë përgjegjësi e merr vetë Zeusi. Ai vendos të lindë, pa ndihmën e askujt, nga koka e tij, Atenën, dhe nga kofsha e tij Dionisin. Me sa duket, Zeusi i kundërvihet Geas. Ai aprovon parimin patriarkal, sipas të cilit mashkulli lind njeriun. Në rastin e lindjes së njeriut nga vetë Zeusi, miti s’ka si qëllim të tregojë vetëm forcën e Zeusit si zot suprem, por është superioriteti total mashkullor, që në këtë pikë mbetet vetëm një ëndërr, të cilën psikoanalistët e kanë quajtur «dëshirë shtatzënie». Mendohet se kjo ka ekzistuar te seksi mashkull, edhe para se ai të vendoste epërsinë e tij në familje dhe në shoqëri. Thuhet se kjo «dëshirë shtatzënie» ekziston edhe sot. Të gjithë jemi të ndërgjegjshëm se, në mënyrë natyrore, asnjë mashkull nuk mund të lindë fëmijë. Këtë mund ta bëjë vetëm imagjinata e shfrenuar e njeriut, e paraqitur simbolikisht në artin e mitit. Psikologjikisht mendohet se dobësinë e të mbeturit shtatzënë, meshkujt e kompensojnë me forcën e mendimit. Jo më kot Atena do të quhet perëndeshë e mençurisë.
Pafuqishmërisë së mashkullit për të lindur fëmijë, Freud-i i vë përballë «dëshirën për penis» nga ana e femrës. Ky akt në mitet greke gjen shprehjen e tij tek figura e Aretuzes. Alfeu tek e pa në det e dëshiroi, por ajo s’kish nevojë për mashkull, ndaj u shndërrua në burrë. Natyrisht, kjo metamorfozë, përveç kuptimit të superioritetit që kish marrë patriarkati, shpreh qartë tezën e Freud-it.
Duket qartë se, që në mite vendoset një kontradiktë e madhe antagoniste mes burrit dhe gruas, kontradiktë që përbën pikën kryesore të luftës mes dy sekseve.
Në mitet greke kemi dy variantet e vetme dhe të mundshme dhe e kemi vështirë të përcaktojmë se cila është përfundimisht zgjidhja që i dhanë grekët e periudhës heroike kësaj kontradikte. Kjo vjen, sepse mitet i takojnë periudhës së konsolidimit të patriarkatit. Por, matriarkati gjithashtu kish lënë, gjurmët e tij të thella, gjurmë që dhe sot njerëzimi i ndjen dhe që padyshim do të vazhdojë t’i ndiejë.
Për asnjë çast nuk duhet të harrojmë se te mitet vazhdimisht ka vepruar censura dhe kamuflimi. E, janë pikërisht këta faktorë që do të luajnë një rol të rëndësishem në interpretimin frojdian të tyre.
MITI I AMAZONEVE
Një mit interesant që vërteton ekzistencën e matriarkatit para patriarkatit është miti i Amazoneve.
Amazonet – popull i grave luftarake në brigjet veriore të Azisë së Vogël në Kaukaz, ose në Krimenë e sotme. Këto bënin pjesë në mit, ndonëse historianet grekë flasin për to, si për një popull historik. Në përshkrimin e organizimit shoqëror, të cilit i jepet një kujdes i veçantë, mund të përcillen gjurmët e rregullimit matriarkal. «Amazonet ishin popull në të cilin kanë sunduar gratë«, konstaton për to Diodori i Sicilisë në shekujt para erës sonë. «Mënyra e jetesës së tyre ka qenë ndryshe nga e jona. Gratë sterviteshin me shkathtssi luftarake dhe për një kohë kanë qenë të detyruara të shërbejnë në ushtri. Gjatë shërbimit ushtarak kanë mbetur të virgjëra. Pas demobilizimit, martoheshin dhe kishin fëmijë. Tërë pushtetin publik e kanë pasur në duart e tyre. Meshkujt merreshin me punë shtëpiake, ashtu siç veprojnë në shoqërinë tonë gratë e martuara».
Emri i Amazoneve rrjedh prej fjales «amazoe» që do të thotë «pa gji», sepse sipas disa tregimeve, për të mos u penguar në ngritje të harkut, një gji e kanë djegur. Armët kryesore të tyre ishin sëpatat. Sunduesi i tyre ish mbretëresha, kurse në trimëri nuk ngelnin kurrë pas meshkujve.
Pa diskutim, miti i Amazoneve është dëshmi e fuqishme për shkallën e zhvillimit të matriarkatit dhe nuk e vendos atë aspak në pozita inferiore ndaj patriarkatit. Është e rëndësishme të theksohet se ka jo pak mite greke të cilat pasqyrojnë organizimin e njerëzve në rendin matriarkal, pa fshehur dhe elemente interesante të tij.
ANTIGONA – SHEMBELLTYRE E HUMANIZMIT MATRIARKAL
Konflikti midis parimeve matriarkale dhe patriarkale i ka kuriozuar shumë studiuesit dhe i ka tërhequr gjithmonë artistët. Që në antikitet, Sofokliut do t’i interesonte ky konflikt. Ai do e bënte këtë, subjekt të tragjedisë së tij «Antigona». Antigona do të kthehet në simbol të humanizmit matriarkal, aq sa më bukur se kudo do të shprehej në fjalët e saj «Kam lindur të jap dashuri dhe jo urrejtje». Në kontrast me Antigonën është e motra Ismena, simbol i grave që janë subjekt sundimi.
Antigona, si përfaqësuese e matriarkatit, vihet përballë Kreontit, si përfaqësues i patriarkatit. Antigona mbron lidhjet e gjakut, si lidhje themelore të pashkatërrueshme. Mbron parimin se të gjithë njerëzit janë njëlloj dhe se jeta njerëzore dhe dashuria gjejnë vlëresimin me të lartë. Kreonti mbron parimin patriarkal, ku lidhjet mes burrit dhe gruas kanë përparësi ndaj lidhjeve të gjakut. Ky është parimi i rendit dhe autoritetit, i bindjes dhe hierarkisë.
Ndërkohë që, motra Ismenë e ka pranuar si normë të vet autoritetin mashkullor dhe është pajtuar me disfatën e grave «të cilat s’mund të rivalizojnë me burrat», Antigona vazhdon të mos bindet, duke pasur gjithmonë në krah të fejuarin Hemon. Ajo kërkon me çdo kusht të zbatohen rregullat e pashkruara, të diktuara nga Hyjtë. Ajo kërkon të varroset tek Toka Nënë, vëllai i saj.
Megjithëse, miti, ashtu si dhe tragjedia mbyllen me vdekjen e Antigonës, Hemonit dhe nënës së këtij të fundit, e vërteta është se vdekje morale ka pësuar Kreonti. Morali i mitit që Sofokliu e shfaq relizueshëm në tragjedi, është i qartë. Nuk është e rëndësishme kush vdes fizikisht, kur parimet e tij mbeten të gjalla e objektive. E rëndësishme është kush vdes moralisht, që, edhe pse gjallë, s’është në gjendje t’i mbrojë e realizojë parimet që i quan të tijat.
Hija e Antigonës vjen deri në ditët tona, si për të na treguar se dhe gratë kanë forca të rebelohen, të luftojnë, dhe, me forcën e fjalës, pse jo edhe të fitojnë.
MITI I 50 VAJZAVE, 49 PREJ TË CILAVE VRASIN BURRAT NATEN E PARË TË MARTESËS
Një tjetër mit që të befason me ngjarjen e tij është edhe miti i Danaidave.
50 vajza, motra, 49 prej të cilave vrasin burrat natën e parë të martesës.
Shpjegimi i parë që mund t’i jepet mitit është ndihmë e parimeve të patriarkatit. Danaidet, sipas mitit, i shtyu i ati të vrasin burrat, të cilët i shikonte si rivalë të pushtetit të tij.
Duke qenë se sipas parimit të patriarkatit lidhjet e gjakut janë më të rëndësishme se ato burrë-grua, Danaidet zbatojnë urdhërin e të atit.
Miti mund të bëhet edhe objekt i studimit psikoanalitik. 49 vajzat e Danait vrasin burrat natën e parë të martesës, sepse atyre atë natë u është marrë virgjëria, që, me sa duket, patriarkati e vlerësonte, duke e ngritur në një tabu, «njeriu primitiv sajon një tabu, pikërisht ku ka frikë nga një rrezik. I përmbledhur më përgjithësisht, ky rrezik është psikik…« Freud. «Historikisht», thotë Freud, «virgjëria shikohet si një mall nga i cili burri nuk duhet të heqë dorë».
Sipas teorisë frojdiane, zhvirgjërimi sjell te gratë e martuara dy fenomene: rebelim që shoqërohet me hakmarrje ndaj të shoqit, ose robërim. Mund të shfaqen të dyja fenomenet në kohë të ndryshme. Por, pa diskutim, njëri shfaqet patjetër.
Me sa duket, 49 vajzat e Danaut u hakmorën për virgjërine e tyre të humbur. «Zhvirgjërimi nuk ka vetëm një pasojë kulturore për ta gozhduar vazhdimisht femrën me burrin. Ai provokon edhe një reagim arkaik të armiqësisë kundër burrit, armiqësi që mund të marrë forma patologjike, të cilat shfaqen shpesh në jetën dashurore të bashkëshortëve» Freud. Megjithatë, nuk duhet të harrojmë një fakt, nuk dihet saktësisht nëse vajzat e Danait ishin të virgjëra.
Miti komplikohet edhe në rastin e vajzës së 50 të Danait, e cila e kryen krimin. Binjakja e saj në mite është Ismena. Me sa duket, ajo pranon superioritetin e burrit, duke nënshkruar kështu robërinë e saj dhe duke u kthyer në simbol të femrës që pranon patriarkatin. Mund të jetë edhe një fakt i thjeshtë, asaj i mungon kapaciteti i të vepruarit.
Përfundimisht, mund të themi se miti i Danaideve e gjen shpjegimin e tij, si në parimin patriarkal, ashtu edhe në tezën frojdiane, e cila, me sa duket, tregon se, elementi i vlerësimit të virgjërisë te femrat është, sa i lashtë për njerëzimin, aq i ri për periudhën e kalimit nga matriarkati në patriarkat, e, me sa duket, i ka shërbyer fuqishëm këtij të fundit.
GJUHA SIMBOLIKE – GJUHË E MITIT
«Popujt e ndryshëm krijojnë mite të ndryshme, sikurse popujt e ndryshëm shohin ëndrra të ndryshme. Por, pavarësisht nga këto ndryshime, mitet dhe ëndrrat kanë një element të përbashkët, janë të shkruar të gjitha në të njëjtën gjuhë, në gjuhën e simboleve». Erich Fromm
Për zbërthimin e thelbit të çdo miti është, natyrisht, e nevojshme të sqarojmë gjuhën në të cilën gjen materializim ai. Në lidhje me simbolin si shfaqje e mitit, Fromm sqaron faktin se «Ne gjuhën e simboleve, përvojat e brendshme, ndjenjat dhe mendimet, shprehen si të ishin përvoja shqisash, ngjarje të botes së jashtme. E drejtuar nga një logjikë e ndryshme nga ajo e zakonshmja, që përdorim gjatë ditës, pra një logjikë ku kategori sunduese nuk janë hapësira dhe koha, por intuiciteti dhe asociacioni, ajo është ndoshta e vetmja gjuhë universale e krijuar prej njeriut, që ka mbetur për çdo qytetërim dhe gjatë gjithë historisë. Është një gjuhë që ka gramatikën dhe sintaksën e vet, e cila duhet mësuar, nëse dëshiron të kapësh domethënien e miteve, përrallave dhe ëndrrave».
Është e qartë se, në antikitet, mitet perfaqësojnë për njeriun shprehjet me domethënëse, dhe moskuptimi i tyre do të ishte i barazvlefshëm me analfabetizmin. Shekujt e fundit, kultura perëndimore e ndryshoi qëndrimin e vet për këto problem. «Në rastin më të mirë mitet janë vlerësuar si krijime naive të një mendjeje primitive, të plazmuara shumë kohë para se njeriu të bënte zbulimet e tij të mëdha në mbretërinë e natyrës dhe të depërtonte në sekretet e fuqisë së saj» – Erich Fromm. Kryesisht, gjuhën e mitit Fromm e koncepton si gjuhë e vetme simbolike që duhet të mësojë secili prej nesh. Ajo na ndihmon të kuptojmë një nivel përvoje, e cila për nga përmbajtja dhe forma është specifikisht njerëzore, sepse është e njëjtë për gjithë njerëzimin. Ëndrrat, si dhe mitet, merren si mjete të rëndësishme për të komunikuar me vetveten.
Në lidhje me simbolin, teoricienët kanë dhënë perkufizime të ndryshme, por konkludimi i ka çuar të gjithë, pak a shumë, në formulimin «simboli përfaqësohet si diçka që i zë vendin diçkaje tjetër». Ndër llojet e klasifikimeve që u kanë bërë simboleve në (1) konvenciale (2) aksidentale (3) universale, ne na intereson ky i fundit, sepse ky është simboli që gjen përdorim në mit dhe i jep atij trajtën e pavdekshme universale. Fromm do të shprehej «Simbol Universal është i vetmi simbol, tek i cili lidhja mes simbolit dhe asaj që simbolizohet, nuk është e rastit, por e brendshme. Kjo lidhje i ka rrënjët te përvoja e afrisë që ekziston midis një emocioni ose një mendimi, nga njëra anë, dhe një përvojë shqisore nga ana tjetër».
Simboli Universal i ka rrënjët tek aftësitë e organizimit tonë, te shqisat tona dhe te mendja jonë, që janë të përbashkëta për të gjithë njerëzit dhe nuk kufizohen në individë të caktuar dhe në grupe të caktuara.
Freud e vlerëson simbolin si një rikthim te stadet parardhëse të zhvillimit të njeriut, në të cilat disa veprimtari si lëvrimi i tokës dhe krijimi i zjarrit, marrin kuptimin e libidos seksuale. Te miti, kjo kënaqësi libidinoze fillestare, që tashmë është larguar, shprehet mes kënaqësisë kompensuese, që e lejon njeriun të realizojë plotësimin e dëshirave instiktive në mbretërinë e fantazisë. Si edhe në ëndërr, edhe tek miti, impulset primitive nuk shprehen hapur, por janë të maskuara. Gjuha simbolike konceptohet si një «kod sekret» dhe interpretimi i ëndrrave dhe miteve është operacioni i deshifrimit të tyre.
Është tashmë e kuptueshme pse mitet kanë karakter universal dhe nuk do të bënim aspak gabim po të shpreheshim se figura e femrës në mitet greke është shembëlltyrë e femrës të Bokaccio-s apo Moriak-ut. Me sa duket simbolet e përdorura në qytetërime të ndryshme janë të ngjashme, meqenëse të gjitha lidhen me përvoja themelore shqisore e motive të përbashkëta për njerëzit e të gjitha qytetërimeve.
Shumë studiues, duke e quajtur dhe vetë letërsinë një simbol të madh (kam parasysh gjithmonë këto simbole universale që shpesh mbajnë më shumë se një kuptim), i japin asaj vlerë të padiskutueshme universale, ose duke ditur universialitetin e letërsisë, e shpjegojnë këtë fenomen me shfaqjen e një simboli të fuqishëm.
Të gjitha këto sqarime na vënë para pikës referuese që na lejon t’i afrohemi mitit, si dhe para alternatives së prerë: Për të sqaruar mitin duhet të zbërthejmë simbolin ose simbolet që ai mban dhe të përcaktojmë karakterin universal të tij.
DASHURIA E FEMRES NË MITET ANTIKE GREKE
Duke mos dashur të polemizojmë me Gui de Mopasanne, në lidhje me shprehjen e famshme të tij dhe duke menduar se kjo shprehje i shkon për shtat pjesës së punimit në të cilën po hyjmë, e konsiderojmë përfundimisht këtë thënie si një sinjal domethënës për dashurinë e guras në mitet greke.
Në jetë ekzistojnë senzacione, që janë të destinuara të përjetohen historikisht nga njerëzimi. Një sensacion i tillë, pa diskutim është dashuria.
• Qe në mite, pra që atëherë kur njerëzimi krijonte për të kënaqur e pasuruar veten, ne ndeshemi me heronj që dashurohen. Si dashurojnë? Ndoshta kjo pyetje duket pak lojëkrijuese, por ajo ka brenda saj intrigimin. Është e kuptueshme që grekët kanë pasur një koncept të tyre për dashurinë, koncept që s’është i panjohur për realitetin e këtij fundshekulli.
A ishte krejtësisht grek ky koncept? Apo, ishte transportuar bashkë me mitet, që grekqt huazuan? A ekzistonte ky koncept te bashkqkohqsit grekë?
Të gjitha këto, janë pyetje të cilat ne i reduktojmë në një pergjigje racionale. Përderisa e gjejmë te grekët dhe përderisa ata kanë mundur ta asimilojnë shkëlqyeshëm, po kaq shkëlqyeshëm sa dhe vetë mitet, pronar i ligjshëm i këtij koncepti mbetet mendimi dhe gjykimi, koshienca dhe inkoshienca greke.
Si çdo fenomen natyror dhe njerëzor, dashuria ka një fillim, një ecje dhe një fund.
Si i kalon koncepti grek tri shkallë magjike e tragjike në shpirtin femëror?
Lindja e dashurisë konceptohet gjithmonë «me shikim të parë». Kjo tregon se grekët e lashtë kishin një vizion të tyre për objektin e dashurisë dhe binin në dashuri sapo gjenin këtë objekt. Ky njihet edhe si elementi themeltar që e bën njeriun të njohë dashurinë «me shikim të parë».
Përgjithësisht, për heronjtë grekë objekti femëror duhej të ishte i bukur.
Ndqrsa për femren, në zgjedhjen e saj e kemi të vështirë të specifikojmë cilësinë. Ndoshta, më të dukshme në mite janë trimëria, pushteti dhe pamja fizike e mashkullit.
Thuhet se Helena dhe Paridi ishin të dashuruar me njëri-tjetrin «me shikim të parë». Po kështu, dhe dashuria mes Glaukës dhe Jasonit, Erosit dhe Psikës, Zeusit ndaj të gjitha grave të tij jashtë martese. Alfeu hedh dashuri «me shikim të parë» ndaj Aretuzës, Apolloni ndaj Kasandres, gjithashtu etj.
Megjithatë, mitet na lejojnë në arritjen e një tjetër konkluzioni në lidhje me dashurinë «me shikim të parë». Përgjithësisht, thuhet «heroi ra në dashuri me heroinën» dhe padyshim kjo ka shpjegimin e saj, që e gjejmë pikërisht tek ato të drejta që gjithmonë e më tepër po i forconte burri patriarkati. Dhe, në formë disi të plotë, ky po ndikonte edhe te vetë shfaqja e ndjenjës, që duhej të vinte përgjithësisht nga mashkulli, duke i lënë femrës poltronin e pritjes, poltron, që, pak a shumë, e ruan dhe sot.
Në qoftë se shpjegimi do të merrte një karakter më shumë psikoanalitik sesa historik, do të thoshin sipas teorisë frojdiane se, dashuria s’është gjë tjetër, pos frut i pavetëdijes, të cilën ai e quan «lëndë e parë e shpirtit».
«Ne të vërtetë, e gjallë dhe aktive, ajo vepron mbi mendimet dhe ndjenjat tona. Ndoshta, ajo përfaqëson pjesën me plastike të ekzistencës sonë psikike». Ndaj, Freud na këshillon këtu «Ai që në çdo vendim nuk merr në konsideratë deshirën e pavetëdijshme bën gabim, sepse përjashton elementin kryesor të tensioneve tona të brendshme…»
Sipas kësaj, Freud le të kuptojë se bota jonë nuk shtjellohet lirshëm në sferën e racionales, por jepet para trysnisë së pavetëdijes dhe procesi i rënies në dashuri, s’është veç çasti kur ne bëhemi të vetëdijshëm për atë që është fshehur në pavetëdijen tonë. Në rastin e një objekti që shfaqet, ndodh pikërisht ky kataklizëm i përgatitur me parë në botën e thellë të instikteve dhe që në një çast të dhënë «përmbys papritur fatin tonë».
E pra, dashuria me shikim të parë gjen shpjegim të qartë te teoria frojdiane.
Ajo s’është gjë tjetër veçse një shpërthim instikti, në çastin kur ky stimulohet nga objekti.
Ndodh më tepër te heronjtë mitikë meshkuj, pasi njihet fiziologjia mashkullore si më e pasur me instikte, që duan të shpërthejnë, në krahasim me ato femërore që shpërthejnë më shtruar.
Nuk di pse shumë njerëz e barazojnë dashurinë me vuajtjen dhe përdorin sentencën e njohur «të dashurosh do të thotë të vuash». Natyrisht kjo është një nga thëniet e shumta për t’iu afruar përkufizimit të dashurisë, sepse, gjithsesi, ende s’mund të themi se ekziston një përkufizim unanim për këtë ndjenjë të lashtë sa vetë jeta (them jeta dhe jo njeriu, sepse duket se dhe Natyra ka dashurinë dhe dashnoret e saj).
Një ndër mitet më të diskutueshme është dhe ai i dashurisë së pafat të Klitës (nimfë) që Zoti i Diellit, Heliu, e shndërroi në Lule Dielli. Rasti i Klitës në mitet antike është i vetëm. Thelbi i mitit, në dukje është i thjeshtë. Klitia do Heliun, por ky ka dashuri me bijën e Orhaut, Loukatea. Klitia nuk mund të pranonte këtë dashuri, ndaj fajëson para Orhaut të bijen. Orhau, duke mos duruar këtë turp, e varros të bijën të gjallë në rërë. Heliu me rrezet e veta rrëmon rërën, por ishte tmerrësisht vonë, Loukatea tashmë kish vdekur. Kuptohet se Klitian e urren, duke e kthyer me bimë me kërcell të trashë e kokë të madhe. U bë Lule Dielli, e cila përherë kthehet kah dashuria e vet, Dielli. Miti mbi Klitën njihet kryesisht nga «Metamorfozat» e Ovidit. Natyrisht, ngjarja në mit është, sa e thjeshtë, aq edhe e komplikuar, kur vjen fjala për të profilizuar heronjtë dhe shumkuptësinë e simbolit që mban metamorfoza.
Klitia shfaqet në mit si një femër e dashuruar, që përpiqet me të gjitha drejtësitë dhe padrejtësitë të arrijë qëllimin. Ajo, në çdo moment, në mbrojtje të dashurisë së saj është e aftë të shkatërrojë fatin e atyre njerëzve, që duket se ia kanë marrë.
Ajo dashuron duke vepruar. Pra, s’rri në pritje, por lufton për lumturinë e saj, pa çka se kjo lumturi mund të ngrihet mbi kufoma të vdekurish, që vetëm ashtu nuk mund të pengojnë dashurinë e saj. Në emër të dashurisë, për arritje të saj, miti justifikon veprimet e Klitias. Por, ai, brenda vetes ruan dhe moralin e lashtë sa njerëzimi. Nuk mund të ngrihet lumturia mbi gërmadha fatkeqësish, dhe, edhe në ardhtë, ajo do të shkatërrohet shpejt.
Dënimin që merr Klitia, miti e jep me anë të simbolit të fuqishëm të Lule Diellit. Ajo, jo vetëm që s’e gëzoi Heliun, por mbeti historikisht rob i ndjenjës së saj. Ajo u kthye nga një heroinë aktive, në një qenie pasive të një dashurie qiellore. Është e kuptueshme se bima e Lule Diellit dhe fenomenet e ekzistences së saj, e kanë bërë fantazinë njerëzore të krijojë mitin. Është interesante të theksojmë se, përgjithësisht, simboli shfaqet te metamorfoza. Ngjan sikur ajo i jep forcën marramendëse simbolit, madje, duket sikur kjo e realizon atë. Metamorfoza e lidhur organikisht me simbolin, në mite të ndryshme shfaq goditje të ndryshme.
HELENA – HISTORIKISHT SIMBOL I FEMINILITETIT
Helena mbetet figura me e diskutueshme e miteve antike. E bukur, aq sa dhe Homeri s’ia përshkroi dot bukurinë, simbol i feminilitetit, Helena behet objekt, jo vetem i studiuesve, por edhe i penës së shkrimtarëve, që shpesh i intrigon sa bukuria, aq edhe veprimet e saj.
Helena ishte e bija e Zeusit dhe të dashurës se tij Leda, më e bukura prej të gjitha vdektareve. Odisea ishte i mendimit që Helena ta zgjidhte vetë bashkëshortin, pasi gjendja për kërkim të dorës së saj, po e çonte Greqinë në prag të luftës. Me fat ose pa fat, i zgjedhuri i Helenës ishte Menelau. Kështu, bashkëshortët Helene – Menela bëhen trashëgimtarë të Spartës.
Por, një ditë, në skenën e jetës së tyre do të shfaqet Paridi, i biri i mbretit të Trojes. Paridi, që midis Herës, Atenës dhe Afërditës, si me të bukurën ka zgjedhur këtë të fundit, do të marrë si shpërblim gruan me të bukur në botë. Mysafir te Menelau, ai pritet më shumë nderime dhe respekt. Por, kur Menelau niset në udhëtim, duke ia lënë Helenës kujdesein për mikun, ky i fundit e pret në besë dhe ikën me mbretëreshën e Spartës.
Ka dy versione për ikjen e Helenës:
1.Ajo iku se e dashuroi Paridin;
2.Ajo u rrëmbye nga Paridi.
Versionet janë kontradiktore në dukje dhe, po të pranojmë të parin dhe argumentet që sjell ai, kemi përjashtuar të dytin dhe argumentat e tij përkatëse. Ndërkohë, mes Trojes dhe Greqisë ka plasur lufta.
Gjithë komplikimi i mitit vjen nga fakti nëse Helena e ka dashur apo jo Paridin. Po të mendohet versioni se Helena ka pasur dashuri me Paridin, djalin e bukur trojan, ajo kthehet në simbol të femrës, që e jeton ndjenjën e saj, edhe pse mund të ngrihet mbi familjen, burrin, femijën, atdheun. Helena, me sa duket, ka qenë një femër goxha posesive dhe kërkuese ndaj jetes. Në kërkim të një dashurie ideale, ajo ikë me Paridin, duke menduar se ai do t’ia jepte atë. Por, shumë shpejt gënjehet dhe kupton se ka gabuar. Në qoftë se do të ishte vetëm kaq historia, do të thoshim se Helena gaboi dhe pastaj u pendua, por fakti se ajo do të gjendej edhe në krahët e Deifobit të ri (vellai i Paridit), tregon se s’kemi thjesht një femer në kërkim të dashurisë ideale, por edhe një femër që kërkon gjithnjë prehje e rehati shpirtërore e fizike, e gatshme të reagojë në situata të duhura. Ndryshe s’ka si shpjegohet fakti që ajo, me t’u kthyer Menelau, bëhet si e dashuruar pas tij. Apo, vërtet i është kthyer dashuria? Vështirë ta besojmë. Më tepër se një femer bujare në dashuri, ajo shfaqet si një femër që kërkon pa pushim dashurinë, pa çka se çmimi i saj ka për destine të groposë miliona fate, dhe bashkë me to, miliona dashuri. Njohësit e mitit, shpesh bëjnë pyetjen: A ka tradhtuar Helena? Kë ka tradhtuar? Atdheun? Menelaun? Paridin? Apo Deifobin? Ngjan sikur ajo s’mund të dojë pa tradhtuar. Ndoshta, sepse është kërkuese tej normales.
Dashuria, urrejtja, tradhtia e saj, janë të diskutueshme. Po cila është më e fuqishmja?
Cila dirigjon të tjerat?
Ndoshta Helena ka dashur vetëm një njeri, me emrin Helenë.
Helena bëhet, gjithashtu, simbol i fatkeqësive, që në këtë botë kanë vetëm një burim – femrën. Këtë simbol, më fuqishem se kushdo, na e jep miti i Pandorës. Por, gjithsesi, edhe Helena e ruan këtë shembëllim.
Po pse nga Greqia antike na vjen ky mesazh? A i takon atij të jetë universal? Apo, këtij mesazhi i duhet shtuar ai tjetri «të gjitha të mirat e kësaj bote vijnë nga femra». Bota është vetë dëshmitare e vërtetësisë së këtyre të kundërtave në thelb.
Një vështrim psikoanalitik i figurës së Helenes, do ta paraqiste atë si një femër tek e cila apredominojnë instiktet dhe ajo nuk lufton aspak për ndrydhjen e tyre, por përkundrazi i stimulon dhe inkurajon.
Në qoftë se Platoni do të shprehej dikur se: «Njerëz të mirë janë ata që mjaftohen të ëndërrojnë, atë që të tjerët e bëjnë me gjithë mend», Helena nuk hyn kurrë në këtë kategori njerëzish, por te «njerëzit, të cilët nuk dëshirojnë para sëë gjithash jetën spirituale, por kanë vetëm dëshira të verbëra dhe instinktive». Dhe, është përsëri Freud që vazhdon: «Me qenë se energjitë psikike janë gjithnjë të zhvendosshme, epshi mund ta drejtojë impulsin e tij herë te një objekt e herë te një objekt tjetër». Vetëm kështu justifikohet zëvendësimi i objekteve te Helena. Është përsëri psikoanaliza frojdiane që na ndihmon, për të shpjeguar një tjetër fakt, për të cilin Gëte dikur do të shprehej «askush s’duhet të besojë se mund t’u shpëtojë pershtypjeve të rinisë së vet». Freud do t’i shtonte «Ajo që shkruhet gjatë periudhës së rritjes së personalitetit në pllakën ende të butë, e rrjedhimisht indinjuese të ndërgjegjes në formim e sipër, mbetet për çdo njeri faktor i pashlyeshem, që përcakton fatin e tij». Por, t’i rikthehemi mitit mbi Helenen, diku në theksuam një fakt, atë që në rini të hershme Helena qe shumë e bukur, e dashuruar dhe e adhuruar nga shumë figura të njohura të Greqisë, kish qenë një «causus belli» për atdheun e saj, shkak që është mënjanuar vetëm nga zgjuarësia e Odiseut. Pra, Helena, që në rini ishte ambientuar me idenë se të tjerët ishin robër të bukurisë së saj dhe kurrë ajo rob i të tjerëve. Kjo, padyshim, është një gjurmë që vihet re në karakterin e Helenës, si një dukuri që e shoqëron atë deri në fund.
Në kapitullin «Mbi Psikologjinë e Jetës Dashurore» Freud ndalet te kushtet dashurore dhe përcakton si kusht të parë atë që ai e quan «të dëmtuar të tretë». Përmbajtja e tij qëndron në faktin se mashkulli ka gjithmonë tendencën të zgjedhë si objekt dashurie jo një femër që është ende e lirë, por një femër të angazhuar, ndaj së cilës ka objekt pronësie dikush tjetër. A nuk duket se dashuria e Paridit përkrah bukurisë së Helenës u krijua edhe nga ky shkak.
Me sa duket, pyetjet dhe përgjigjet për portretin e Helenës mbeten thellësisht komplekse.
Që dashuria ka forcë të madhe dhe që të gjithë ne jemi koshientë për këtë, kjo tashmë dihet, por ne bindemi kur ndjejmë ç’ka dashuria krijon dhe ndryshon.
Pa u shkëputur nga lufta e Trojës, do të thoshim se dashuria e Briseidës me Akilin, bëri që fati i luftës të merrte një drejtim krejt të kundërt, në qoftë se kjo dashuri s’do të kishte ekzistuar apo që kish qenë e vakët. Dashuria që fal femra në mit (pa harruar se miti gjen gjithmonë aktualitet), bën të qajnë dhe heronjtë si Akili. Ja, pra, si, padashur, fatet e njerëzimit varen nga femra dhe «as në betejat me të ashpra nuk tregohet aq guxim, sa tregon gruaja kur detyrohet të vuajë nga dashuria» – WALTER Scott.
Dhe, femra që vuajnë për fatin e dashurisë së tyre në mitet greke ka jo pak. Por, ato kurrë nuk ngelin vetëm te vuajtja, ato gjithmonë dinë të dalin prej saj. Ato dinë të sakrifikojnë.
Një figurë që vërtet të bën ta adhurosh është ajo e Alkesidës, e cila njihet si më bujarja e miteve greke. Bashkëshorte e mbretit Adrat, fisnikërisht pranon të vdesë në vend të të shoqit.
Ndërsa Alkiona, tek sheh në breg trupin e burrit të saj, hidhet ta puthë dhe vdes bashkë me të.
Po kështu Etra, hidhet çmendurisht nga shkëmbi, kur shikon të shoqin që digjej në turrën e druve.
Të gjitha këto portrete femrash, janë dëshmi e forcës së dashurisë së tyre të përqendruar tek një objekt i vetëm. Sapo eliminohet ky objekt, ato vetëflijohen. Kjo dëshmon se ato ishin tmerrësisht të lidhura pas burrave të tyre dhe s’mund të ekzistonin dot pa ta. Burrat ishin materializim i dashurisë.
Pra, vdekja justifikohet me faktin e pamundësisë për të jetuar pa dashurinë, të cilën e kanë të vetme dhe të shenjtë. Historikisht, ndodhemi në kohën e konsolidimit të familjes. Kjo familje, çdo ditë e më tepër merr ngjyra patriarkale. Sipas moralit të kohës, këto gra vetëflijoheshin, jo se s’jetonin dot pa dashuri, por, sepse atyre u humbi supi ku duhet të mbështetet çdo grua, shfaqja e së cilës pa këtë sup bëhet inekzistente.
Formula e Freud-it, «kurdoherë kemi të bëjmë me anën seksuale, Kurdoherë» na bën të besojmë se këtyre femrave u humbi objekti seksual, ku ato gjenin kenaqësinë e jetës, ndaj kalojnë në kriza histerie, që ndoshta s’janë gjë tjetër, veçse kërkesa e fundit për akt.
Edhe spjegimi historik edhe ai frojdian, i sjellin këto femra si simbole të domosdoshmërisë së partneritetit mes sekseve. Tregohet, gjithashtu, edhe rëndësia që merrte dashuria e burrit në guran greke të patriarkatit. Ajo ndikon deri në inekzistencën e saj.
Morali është fare i dukshëm.
MORALI NË MITET ANTIKE GREKE
Gjatë punimit kemi permendur jo një herë termim «moral». Natyrshem lind pyetja: «A bëjnë mitet moral?» Dhe, në e bëjnë, në shërbim të kujt është ky moral?”
Në radhë të parë, mitet vlerësohen për vlerën estetike që u sjellin brezave, vlerë, e cila jo vetëm nuk është zbehur me kohën, por përkundrazi, vazhdon për çdo moment të tregojë një pasuri të jashtëzakonshme, që herë shfaqet fuqishëm e herë del e plotë. Mitet sjellin të plotë edhe frymën e gjatë të jetës. Pra, tek ato gërshetohen, si vlerat jetësore që marrin karakter universal, ashtu dhe vlerat estetike që mbeten të pazëvendësueshme.
Studimi i miteve e bën njeriun modern të mendojë se s’ka shumë ndryshim nga ai i lashtesisë.
«Nga matematika e Arkimedit tek ajo e Ajnshtajnit, padyshim që ka ndryshime, por është e vështirë të gjesh ndryshime të tilla mes «Odiseut» të Homerit dhe «Uliksit» të Xhojsit” –
Ernesto Sabato
Kjo na bën të kuptojmë se mendimi i njeriut të lashtësisë ishte racional dhe funksiononte sipas të njëjtave ligje logjike të arsyes, si edhe njeriu ynë. Që në fillimet e miteve, njerëzit e ndjenë të nevojshme që përvojën e gëzuar dhe të hidhur të jetës ta paraqisnin në krijimet e tyre, duke paraqitur kështu veten dhe jetën që ajo bënte.
Te «Republika», Platoni do ta shpallte artin si shërbëtor të moralit, pra, fizionomia e krijuar në atë kohë ishte për fitore të moralit, duke i lënë artit radhn e dytë. Këto radhë, shpesh i kanë lënë vendin njëra-tjetrës.
Mënyra artistike e ndërtimit të mitit, që ka të bëjë me vlerën artistike të tij, na lejon të zbërthehet thelbi i moralit. Kështu, pavarësisht se mund t’i jepet prioritet njërit kundrejt tjetrit, koha tregon se në mitet ekzistojnë fuqishëm të dyja dhe kuptueshëm ato ndihmojnë njëri-tjetrin.
Shpesh morali i mitit është modifikuar, është përpunuar dhe i ka shërbyer momentit historik. Kështu shpjegohet në një farë mënyre varietiteti i një miti, apo ndryshimet që pëson ai, nga transportimi (p.sh. nga Egjipti për në Greqi).
Në funksion të moralit që përcillte, shpesh, miti ndryshonte gjuhën e tij simbolike. Me sa duket, që në mite ishte destinuar ecja njëri pranë tjetrit e moralit dhe artit dhe që te mitet mund të flasim për vlerë estetike jetësore.
DASHURI FEMERORE APO DINJITET FEMEROR
Thonë se një mit interesant për nga morali që përcjell, është dhe ai i Dafinës. Dafina, bija e Zotit Pene, ishte një pej nimfave me të bukura. Me të dashurohet Apolloni. Intriga e mitit është interesante. Apolloni nuk i besonte magjisë e dashurisë, ndaj Erosi vendos ta plagosë me shigjetën e tij të plumbtë. Dhe kështu, Apolloni vuan pafund për dashurinë e tij pa përgjigje. Dafinës, nga ana e saj, s’i bënte përshtypje bukuria e papërsëritshme e Apollonit.
Vargjet me të bukura se kudo, për këtë histori dashurie, i kemi nga Ovidi.
Por, cili është mesazhi që sjell miti? Ai është i qartë dhe është mësim për të gjithë ata njerëz që s’i besojnë forcës së dashurisë dhe madhështisë së saj.
Simboli i metamorfozës së Dafinës është domethënës dhe shpjegon dinjitetin femëror. Dafina kthehet në simbol të femrës, që kurrë nuk e lejon veten të bëhet objekt kënaqësie, qoftë edhe e perëndive bukuroshe. Metamorfoza shpjegohet në bindjen e plotë që ajo ka në mbrojtje të parimeve të saj. Apoloni, që zbukuron vazhdimisht pemën e saj, bëhet simbol i pasionit pa përgjigje, që nuk vdes kurrë. Nga psikoanaliza, për të shpjeguar sjelljen e Apolonit, do të mjaftonte një thënie e Freud «Rëndësia psikike e një instikti, rritet me mosfunksionimin e tij».
Një thelb, pak a shumë të njëjtë, ka dhe mitit i Kasandrës. Ndoshta, sepse edhe me të do të dashurohet Apoloni, i cili edhe prej saj do të merrte përgjigje jopozitive. Fati i Kasandrës njihet para së gjithash nga «Iliada» dhe «Odisea» e Hoemrit, si dhe vepra e parë e trilogjisë së Eskilit «Orestia». Kasandra ngjan me Dafinën në vetëmbrojtje të personalitetit të saj. Të dyja bëhen simbol i pavarësisë femërore, pavarësi që, padyshim, e ka burimin te matriarkati.
Ndaj refuzimit të Kasandrës, Apoloni do të hakmerret. Kemi sedrën prej mashkulli (dhe aq më tepër bukurosh) dhe sedrën prej Perëndie të lënduar. Kjo hakmarrje e bëri Kasandren të mos i besoheshin profecitë dhe Trojën të digjej nën hijen e kalit famëmadh. Hakmarrja e Apolonit na kujton shprehjen e Euripidit «Në qoftë se perënditë kryejnë një akt të turpshem, ato s’janë më Perëndi».
TRADHTIA
Kurrsesi nuk do të doja t’i jepja një vend më vete tradhtisë së gruas në mitet greke.
Ajo që më detyroi ishte shfaqja e kësaj tradhtie, që në mite del shumë interesante.
A tradhtojnë gratë greke në mite? Nga një vështrim i përgjithshëm duket se Jo. Në një vështrim të hollësishem arrihet në konkluzionin se tradhtia e grave sa herë shfaqet, aq herë justifikohet. Si ta kuptojmë këtë? Justifikimi ka të bëjë me konceptin që kanë gratë greke për tradhtinë e pafajësinë e femrës në të.
Si e justifikojnë mitet këtë moral nga ana estetike?
Alkmena – nëna e Herakliut është ndër më të diskutueshmet në mitet greke për besnikërinë e saj ndaj të shoqit, Amfitrionit. Kur i shoqi ndodhej diku larg, Zeusi i shndërruar në shembëlltyrën e Amfitrionit, hyn në dhomën e fjetjes së Alkmenës. Nuk do të kalonte shumë kohë nga kthimi i të shoqit dhe Alkmena do të lindte dy binjakë. Deri në vdekje, ajo betohet se kurrë nuk e ka tradhtuar Amfitrionin.
Pyesim, a ka tradhtuar Alkmena?
E vërteta është se ajo ka fjetur me një Burrë – Perëndi dhe me të ka lindur Herakliun. Po, përse ajo nuk e pranon këtë tradhti?
Ishte Zeusi ai që qe shfaqur si Amfitrioni dhe brenda vetes ajo ka vetëm një dashuri dhe ky është i shoqi. Këtë e di fare mirë dhe Zeusi, ndaj edhe e ka shndërruar veten.
Në qoftë se për një moment do të besonim se Alkmena e ka kuptuar se s’ish Amfitrioni, githsesi ajo ka parë te njeriu që i ka hyrë në shtrat, një ngjashmeri të jashtëzakonshme me të shoqin, dhe për një çast ka dashur të çmallet me sosinë e tij.
Pra, sido që ta trajtojmë mitin, Alkmena del e justifikuar dhe në mos besnike e denjë, ajo del një grua e dashuruar vetëm pas të shoqit dhe vetëm pas tij.
Raste pak a shumë të ngjashme të shndërrimit të Zeusit në shi të artë, apo dre, apo diç tjetër, njihen në mite.
Te gjitha këto metamorfoza të pafundme të Zeusit, shprehin simbolikisht transformimet e profilit njerëzor, në realizimin e instiktit dhe për fitore të tij.
Metamorfozat e Zeusit janë ngjyrimet që merr mashkulli përballë brishtësisë së femrës.
Oreksi seksual i Zeusit ndizet sa herë ai sheh objekte të bukura femrash. Qëllimi i vetem i tij është të kryejë marrëdhënie e të lërë pasardhës.
Me thelb tradhtinë është edhe miti mbi Fedrën. Tregimi për të është i thjeshtë. U martua me Tezeun, mbretin e Athinës, i cili më parë ka dashur të martohet me motrën e saj, Ardianën. Ndoshta këtu fillon edhe drama e martesës së tij.
Fedra, nga ana e saj, digjej nga dashuria për Hipolitin, djalin e Tezeut nga martesa e parë. Kjo dashuri do përfundojë tragjikisht, me vdekjen e Hipolitit dhe vrasjen e Fedrës.
Pse ndodhën ngjarjet keshtu? Trajtuesit e ndryshem të miteve japin shpjegime të ndryshme.
Sipas një versioni, Fedra s’e donte Hipolitin, po kur pa se dashuria e tij po mbetej e fuqishme, vendosi ta vrasë veten, për të shpëtuar nderin e saj dhe të burrit. Padyshim, ky version do e ngrinte në sytë tanë si një grua që s’jepet, kur shpirti s’ia dikton një gjë të tillë dhe ruan nderin e saj dhe të familjes, kur e sheh që është e destinuar të jetë e pafat.
Sipas versionit tjetër, ish Fedra ajo që i ka shfaqur dashurinë Hipolitit dhe kur ka parë që s’i është dhënë përgjigje, e ka paditur tek Tezeu. Në fund, ka bërë vetëvrasje, sepse e ka ndjerë veten të pafuqishme përballë të së vërtetës.
Sado që mitet dhe trajtimi i tyre ndryshojnë, një gjë është e sigurt: E vërteta e plotë nuk dihet ndoshta plotësisht as nga vetë bashkëshortët.
Në qoftë se do të pranonim versionin e parë, Fedra del në mbrojtje të familjes dhe dinjitoze në aktin e saj. Në qoftë se do të pranonim versionin e dytë, Fedra del si një grua që dashuron dhe urren marrëzisht, e aftë për të vepruar në mbrojtje të instiktit të saj.
Pak ka figura femrash në mitet antike, që kanë nxitur më tepër kundërthenie dhe kanë pesuar më tepër ndryshime sesa Fedra.
Euripidi, nën presionin e publikut të Athinës, u detyrua ta përpunojë tragjedinë «Hipoliti».
Kështu që Fedrën, nga ngashnjyese dinake, e kthen në viktimë bujare.
Seneka, me sukses i bashkon këto dy shembëlltyra kundërshtare, si për të treguar se, ato, te femra mund të rrinë dhe shumë pranë.
Rasini me «Fedrën» e tij më 1677 dështoi dhe më pas korri suksesin e krijimtarisë më të mirë të dramës franceze.
Interpretimet e mëvonshme ishin vetëm shtime të këtyre kundërthënieve.
Shlegel shikonte tek ajo «gruan e dobët dhe sentimentale».
Zhirodovi, «heroinën krejtësisht incestuoze».
«Si grua e cila dashuron duke urryer», Fedra pa dyshim do të zinte vend në galerinë e prototipave të Freud-it.
Ajo, gjithmonë vazhdon të terheqë vëmendjen e dramaturgëve dhe romancierëve, të studiuesve dhe njerëzve të apasionuar pas mitit. E dënojnë dhe e mbrojnë në mënyrë fanatike.
Si për ironi të kohës që ka pershkruar, si dhe për madhështi të mitit, ajo mbetet ende një «figurë e pakryer». Mos është ky, pak a shumë, fati i të gjithë heronjve mitike? Ndoshta. Ky është sigurisht një sukses i mitit, që sado të kalojë koha, nga ai mbetet gjithmonë diçka për të thënë. Ndoshta, ngaqë ruan brenda vetes kompleksitetin e jetës dhe bukurinë e artit. Ndoshta, ngaqë kështu ai bëhet më i vështirë, pra dhe më i bukur.
PSIKA, EROSI DHE…
Psika ishte e dashura dhe gruaja e ardhshme e Erosit, Zotit të Dashurisë. Legjenda mbi Psikën dhe Erosin është me origjinë greke, por veçanërisht na bëhet e njohur me versionet që na janë dhënë në veprën «Metamorfoza» të Ovidit si dhe «Gomari i Artë» të Apoleut nga Madaura (shek.II.p.e.s.). Në të është shtojca e veçantë në formë përralle, të cilën njëfarë plake ia tregon vajzës, që cubat e kishin zënë rob. Fabula, shkurtimisht, është kështu:
Dikur kish qenë një mbret dhe një mbretereshë, që kishin pasur tri vajza. Dy të parat i kishin martuar shumë mirë. Vajza e tretë ish Psika. E bukur si një hyjneshë, ajo u shkakton shqetësim prindërve, që ishin të merakosur për fatin e saj. Një ditë, i ati Psikës, iu drejtua Orakullit te Delfit, i cili parashikoi një fat të trishtueshëm. Dhëndri do të jetë Dragoi i vrazhdë, me turp të mbuluar me pllacka. Dhe kur mendohej se asgjë nuk mund të ndalonte dot profecinë, dashuria tregoi fuqinë e saj.
Ndërkohë, Erosi ishte porisitur nga e ëma Afërditë, të plagoste Psikën me shigjetë të plumbtë dashurie, pasi kurrsesi nuk mund të lejonte që një vdektare të konkurronte në bukuri. Me ta parë Psikën, tek priste mbi shkëmb Dragoin e tmerrshëm, Erosi dashurohet me të dhe e çon drejt e në një shtepi madhështore. Psika po habitej nga imazhi i paimazhshëm i Erosit. Degjonte zërin e tij që i kërkonte mosshpjegime. Dhe kështu, ai do t’i shfaqej çdo natë, duke iu lutur Psikes të mos i tregonte askujt për historinë e tyre.
Si fillimet e çdo raporti, edhe dashuria mes Psikës dhe Erosit në hapat e saj të parë ishte marramendëse. Dhe, si gjithçka marramendëse, nuk do të zgjasë shumë.
Psika do t’u tregone motrave për enigmën e natës dhe ato do ta shtynin në kuriozitet të tepruar. Do të ishte ky kuriozitet, i cili do të sillte kalvarin e vuajtjeve të pafundme të saj. Nën dritën e kandilit, Psika përpiqet të zbulojë fytyrën e mashkullit që kishte pranë, por Erosi do të zgjohet dhe me bindje do ta braktisë atë, që për një kohë të gjatë kishte qenë ëndrra e tij. Por, me sa duket, kjo ëndërr kishte qenë e paharrueshme, ndaj ai do t’i kthehej sërish, duke iu lutur Zeusit, që partneren e tij vdektare ta kthejë në Hyjneshë.
Kuptohet se, miti s’është i thjeshtë për t’u shpjeguar. Heronjtë e tij, që në fillim marrin simbole, të cilat do t’i ruajnë deri në fund.
Psika perfaqëson femrën e dhënë pas dashurisë që është e gatshme të sakrifikojë në emer të saj. Si edhe Pandora, ajo shpalos para nesh kuriozitetin e tepruar të njerëzve, kuriozitet që është ndër shkakatarët kryesor të fatkeqësive të racës njerëzore.
Erosi përfaqëson mashkullin e dashuruar, i cili nuk mund të braktisë përfundimisht imazhin ideal.
Afërdita është gruaja ambicioze dhe egoiste, që shfaq para nesh incestin mëmësor.
Me një analizë të hollësishme, do të vërejmë se në këtë mit mund të gjente shpjegim edhe katarsisi Aristotelian, «pastrimi i shpirtit mes frikës e mëshirës». Në këtë konkluzion të çon jo vetëm ndërtimi alegorik i mitit, por dhe vetë emri Psikë (Psyche), që në perkthim do të thotë shpirt. Deri këtu morali është i qartë. Një dashuri e madhe mund të lodhet, mund të torturohet, mund të luftohet, mund edhe të ndërpritet, por ajo nuk vdes kurrë. Dhe, natyrisht, nuk mund të jetë veçse e madhe, dashuria mes Erosit dhe Psikës, dashuri që ka frymëzuar poetët, si La Fonten, Kornej, Majer, Tenison etj.
Përveç anës së dukshme të mitit, ku ne përcaktojmë përpjekjet e njeriut për rigjetjen e dashurisë dhe vuajtjeve që paguhen në shpërblim të saj, ka edhe vija më të veshtira, për zbërthimin e të cilave, sërish na vjen në ndihmë psikoanaliza.
«Psikoanaliza është kritikuar shumë herë se nuk çan kokën për anën me të lartë morale, mbipersonale të njeriut» – Freud.
Megjithatë, e vërteta është se ajo shpesh të befason me zgjidhjen që u jep fenomeneve të caktuara, për të cilat njeriu i zakonshëm mund të disktuojë gjatë, ndoshta, pa arritur në konkluzione shkencore.
I pari që e bëri këtë, pra i pari që i tregoi njerëzimit një ishull brenda shpirit, ish Sigmund Freud. Ai do të mbetet simbol i sinqeritetit të gjeniut.
Ç’na sugjeron psikoanaliza në mitin për Psikën dhe Erosin? Le të nisemi nga një fakt jo pak domethënës. Psika ishte shumë e bukur dhe si e tillë kish ngjallur urrejtjen e Afërdites, e cila nuk mund të pranonte njeri ta konkurronte në bukuri. Ngjashmëria mes Psikës dhe Aferditës, për psikonalizën do të thotë, faktori vendimtar që e bën Erosin të bjerë në dashuri. Zgjedhja e Psikës nga Erosi, vjen si rezultat i një «fiksimi infatik të brishtësisë ndaj nënës dhe përbën një nga rrugëdaljet e këtij fiksimi« – Freud. Pra, Erosi dashurohet «me shikim të parë» me Psikën, se ajo është shumë e ngjashme me objektin, që ai ka në imazhin e tij, objekt që ka konturat e nënës Afërditë.
Rikthimi sërish te Psika, pas një ndarjeje jo të pakët në kohë, për psikoanalizën është fare i pranueshëm, sepse, tek Erosi nuk kemi procesin zinxhir të ashtuquajtur «zëvendësime nëne». Psika permbush tërësisht objektin ideal, në qoftë se ekziston një ideal i realitetit dhe jo i ëndrrës.
Si do t’i përgjigjemi pyetjes së kushtit që vë Erosi për dashuri të fshehur. Arsyetimet të çojnë në disa përgjithësime.
1. Erosi ishte perëndi, Psika vdektare. Përgjithësisht, marrëdhëniet mes një perëndie e një vdektareje, për moralin e njeriut primitiv ishin të papranueshme.
2. Erosi ishte porositur nga e ëma Afërditë, të luftonte ndjenjat e Psikës. I papërmbajtur ndaj reaksionit që i krijoi ajo, Erosi s’mund ta kryejë misionin që i është dhënë. Por, nga ana tjetër, s’mund të fyente të ëmën, që ishte, edhe ajo, një perëndi, që sipas miteve kish dalë nga shkumba e detit.
3. Ndoshta, fshehtësinë e ndjenjës së tyre, Erosi donte të bindte Psikën, për bukurinë që merr çdo gjë, kur ajo është e heshtur dhe e fshehtë dhe shkatërrimin që pëson ajo, sapo njerëzit ta dëgjojnë dhe të kuriozohen. Ky moral, që duket sikur vjen indirekt nga miti, na kujton shprehjen e një shkrimtari të madh «Lumturia duhet të fshihet vrimave».
4. Në mit jepet dhe një fakt, i cili mund t’i jape përgjigje pyetjes sonë. Nga marrëdhëniet e fshehura mes Psikës dhe Erosit lind Hemona, që do të përkthehet «kenaqesia» e që simbolizon, ndoshta, epshin.
Mos ndoshta për të treguar moralin aq të lashtë të njerëzimit (moral që i takon patriarkatit), të fshehtësisë së marrëdhënieve dhe njëkohësisht të turpit për t’i kryer ato haptas, Erosi zgjedh natën e errët dhe largësinë nga të tjerët?
5. Psikoanaliza do ta çonte shumë larg konceptin e mitit. Ajo do të vërtetojë dhe një herë se njeriu primitiv dhe ai modern, priren të shprehin inkoshienten, që përgjithësisht nuk e njohin dhe e kanë të vështirë ta shpjegojnë.
«Ëndrra, mitologjia, arti rrjedhin se bashku nga inkoshientja. Ato manifestojnë, ato zbulojnë një botë ,e cila nuk do të mund të shprehej ndryshe» – Ernesto Sabato.
Dhe, në vetë shpjegimin e mitit, ne do të gjendemi brenda një shfaqjeje që duket ireale, por që është më reale, sesa vetë realiteti. Përfytyrimi psikoanalitik, na bën të mendojmë, se s’ka ekzistuar asnjë mashkull, i cili natën do të kryente marrëdhënie me Psikën. Kështu mund të jepet një përgjigje tjetër për fshehtësinë që kërkonte Erosi – Perëndi e Dashurisë dhe për mosspjegimin për t’u identifikuar. Pra s’ka ekzistuar asnjë mashkull. Por, si lindi Hemona?
Duket se, miti, herë merr trajta reale (dy të dashuruar lindin një fëmijë) dhe herë të tjera bëhet krejt i paimagjinueshem (Psika se njeh partnerin). Në analizë na intereson ky fakt i dytë, për zbërthimin e të cilit do të na ndihmojë shpjegimi i ëndrrave nga Freud-i. Shtyhemi te kjo teori, sepse ka disa elemente të mitit që na e inkurajojnë.
1. Erosi i shfaqet Psikës natën. Ky fakt na bën të mendojmë se Erosi shfaqet si Imagjinatë e Dashurisë te Psika, që s’ka patur asnjë burrë në jetën e saj. Pra, Erosi s’është gjë tjetër, veçse një zë simbolik, një dëshirë për dashuri dhe kënaqësi nga ana e Psikës.
Simbol i dashurisë në shpirtin e njeriut, Erosi është tashmë i njohur, si në mitologjinë antike greke, ashtu edhe në atë moderne.
2. «Figurat simbolike të ëndrrës, fshehin në shumicën e rasteve deshira të ndrydhura dhe të paplotësuara, të cilat meqenëse s’kanë mundur të realizohen gjatë ditës, perpiqen të hyjnë në shpirtin nëpër shtegun e ëndrrave». Pra, Erosi i është shfaqur Psikës natën, në ëndërr. «Shpirti, tërë ditën e kufizuar, mund të shkarkohet, më në fund, nga të gjitha prirjet e tij agresive dhe seksuale vetëm në ëndërr». Dhe, me pas, po Freud-i do të shtonte se «…ëndrra është valvula e ndjenjave tona. Ajo është ndërmjetëse mes botës së ndjenjave të fshehura dhe asaj që i nënshtrohet arsyetimit tonë. Falë saj, ne mund të mësojmë shumë gjëra, të cilat nuk pranojmë kurrsesi t’i mësojmë kur jemi zgjuar. Çdo ëndërr, është dëshmi, jo e një vullneti shumë të lartë hyjnor, mbinjerëzor, por shpesh e një dëshire të brendshme e më të fshehtë të njeriut. Sigurisht, ky lajmës nuk flet gjuhën e përditshme të sipërfaqes, por atë të humnerës, të natyres së pavetëdijshme».
Sipas këtij shpjegimi, i gjithë miti kthehet në një simbol të fuqishëm, në të cilin njeriu primitiv ka tentuar të depërtojë brenda shpirtit dhe dëshirave të tij, pa mundur ndoshta të sspjegojë se kush i stimulon këto dëshira, sa të fshehura, aq edhe të dukshme.
Ky simbol i mitit do të shprehej në skemën:
Shpirit (Psyche) + Dashuri (Erosi) = Kenaqesi (Hemona)
Është shpirti që nxit epshin, apo e kundërta – këtë e kanë pasur natyrisht të vështirë të shpjegojnë. Veçse, e kanë më se të qartë, lidhjen e dashurisë me kënaqësinë fizike.
Një element tjetër i mitit është ai i xhelozisë së Afërditës, e cila do të bëhej, ndoshta, një nga shkakatret kryesore të fatkeqësisë së Psikës. Në këto momente miti del sërish nga kuptimi ireal, që merr trajta irracionale dhe fiton natyrë të dukshme jetësore.
Lufta vjehër – nuse. Ë lashtë sa vetë familja.
Thuhet se tërbimi i Afërditës, vjen si rezultat i fëmijës që pret Psika nga Erosi dhe i bukurisë së pakrahasueshme të Psikës. Ky tërbim është baraz me njëmijë vjet histori mitesh greke. Egoizmit, smirëes dhe xhelozisë femërore i shtohet faktori i incestuoz. Figura e Afërditës na kujton shprehjen e goditur të Ajnshtajnit «Çdo luftë e ka një fund, por ajo mes vjehrës dhe nuses nuk do të përfundojë kurrë».
Është e vërtetë se miti mbi Psikën dhe Erosin të impresionon shumë dhe për të mund të flitet gjatë, por tashmë do t’i lëmë vendin një tjetër kapitulli, ku do të na duhet ta mbrojmë, ndoshta dhe pa të drejtë, gruan e lashtësisë greke.
GRUAJA E MITIT GREK KRIMINELE
«Gruaja normale ka shumë karakteristika që e afrojnë me egërsirën, fëmijën dhe kriminelin (inati, hakmarrja, xhelozia, kotësia), e të tjera, diametralisht të kundërta, që neutralizojnë të parat» – Lombroso.
Krimi i lindur bashkë me njeriun, siç kanë lindur bashkë me të faktorët që e shtyjnë njeriun për të bërë krim. Shkrimtarë të mëdhenj, filozofë e psikologë, mjekë psikiatër, pafund janë marrë me përcaktimin e faktorëve që mund ta shtyjnë një njeri të bëjë krim. Megjithatë, asnjëherë s’mund të thuhet se, këtyre faktorëve mund t’u vihet një limit. Ato ndryshojnë nga një grup shoqëror në një grup tjetër shoqëror, nga një moshë në një tjetër, nga një seks te tjetri. Me sa duket, thelbi i krimit ka mbetur i njëjtë. Ai vjen i akullt dhe i frikshëm deri në ditet tona, si për të na thënë se njeriu e paska destine të mos i ndahet djalli që ka brenda qenies.
Nuk dimë pse, kur përmendim krime, përfytyrojmë gjithmonë fytyra të egra me mjekër të pështirë e trup të frikshëm dhe, pothuaj gjithmonë, e kemi të pamundur të përfytyrojmë një femër. Mos, ndoshta, femra e përjashton krimin? Me dhimbje na duhet të pranojmë të kundërtën.
Qe në lashtësi, femra, jo vetem që s’e përjashton krimin, por duket sikur ajo e stimulon, e projekton dhe përgjithësisht e kryen, po vetë këtë krim.
MEDEA – MIT APO REALITET JETESOR NJË DASHURI QË LIDNI DHE VDIQ NË TRAGJEDI
Miti mbi Medean është një tragjedi e vërtetë, të cilin më bukur se kushdo, e ka trajtuar Euripidi, i cili i ka mbetur besnik deri në fund. Mendojmë, që studimin e figurës së Medeas, si një grua që simbolizon se deri ku mund të shkojë egërsia dhe krimi femëror, ta studiojmë duke pasur parasysh, përveç mitit, edhe tragjedinë që i përkon atij. Kështu, mbi të njëjtën fabul sjellin moralin dhe artin e mitit, si dhe vlerën estetike e jetësore të tragjedisë së Euripidit.
Medea është dashuruar marrëzisht me Jasonin dhe për hir të kësaj dashurie ajo do ta ndihmojë trimin athinas në marrjen e Bashkës së Artë. Është ky akt që e bën Jasonin lavdiplot dhe Medean njeherësh grua të tij dhe tradhtare të Atdheut. Aktet e Medeas flasin për forcën e pasionit, por nuk tregojnë deri ku mund të shkojë ai. Tek braktiste Atdheun, Medea merr me vete të vëllanë. Gjatë rrugës, ajo vret shtazërisht fëmijën e prindërve të saj dhe bën, më pas, aktin me të jashtëligjshëm, duke e copëtuar kufomën, për të penguar keshtu të atin që e ndiqte.
Për të mos lënë kënd të cenojë fronin e Jasonit, ajo vret me duart e të bijave plakun Peli.
Zjarri i dashurisë, forca për t’i treguar Jasonit se ç’është në gjendje të bëjë në emër të saj, e shtyn Medean të ndërmarrë krime të kobshme. Është pikërisht dashuria, që aktivizon te Medea ndjenjen e krimit. Asnjëherë s’e gjejmë Medean kriminele, para se Erosi ta plagosë me shigjetën e tij magjiplote. Kjo grua, duket sikur udhëhiqet nga parimi që e ka krijuar, po vetë «Të dashurosh do të thotë të vrasësh».
Në një çast, asaj i është braktisur shtrati martesor. Jasoni, të cilit ajo i fali gjithçka, i shfaq dashuri Glaukës që të fitojë, kështu, fronin e babait të saj. Brenda shpirtit të fuqishëm të Medeas fillon të luhet një tragjedi e fuqishme.
Medea mund të ishte tradhtare e Atdheut, vrasëse e të vellait dhe e shumë viktimave të tjera, mund të ishte një natyrë pasionante dhe shpesh e palogjikshme, por, ndaj Jasonit, ajo kish vetëm një faj. E donte tej normales.
Braktisja shënon fillimin e tragjedisë në shpirtin e Medeas. Shkaqet pse është bërë kjo, e thellojnë këtë tragjedi.
Dashuroi një grua me pasione të jashtëzakonshme, fillon të vuajë një grua, që i është shpërfillur ky pasion dhe aktet që ajo kreu në mbrojtje të tij.
Natyra e Medeas nuk mund të mbetet vetem te lotët, që i shoqëron me delirin fetar. Ajo, shumë shpejt do të hidhet në veprim. Më shumë se për çkado tjetër, tani mendon për hakmarrjen. Do të hakmerret tmerrësisht, një femer që urren tmerrësisht.
«Urrejtja nuk është vetëm shoqëruese e rregullt e dashurisë, shpesh pararendëse e saj në marrëdhëniet njerëzore, por dhe në kushte të caktuara, urrejtja mund të shndërrohet në dashuri dhe dashuria në urrejtje» – Freud0.
Krahas urrejtjes, te Medea vihet re edhe një inat i jashtëzakonshëm. «Inati qenka shumë më i fortë se gjykimi im».
«Unë besoj që në gruan predominon inati mbi ndjenjën. Inati është grada e parë e ndjenjës, që mund të bëhet ndjenjë përfundimisht, ose të mbetet në romën * e saj me të egër dhe të porsafilluar» – Sergi.
Sipas kësaj logjike, ka qenë inati pararendësi i urrejtjes te Medea.
Interesant edhe fakti se Medea, tradhtinë që i është bërë, nuk e quan si një akt unikal, si një dramë që po i luhet vetëm asaj, por si një keqtrajtim, që i bëhet gruas në përgjithesi.
Ndaj, Euripidi do të vendosë në gojën e saj këto fjalë:
«Nga tërë krijesat me shpirt e gjykim,
shumë më të mjera qenkemi ne gratë».
Hakmarrja e stimuluar nga inati dhe urrejtja e saj, do të sjellë si viktimë fëmijët.
1. Duke vrarë fëmijët, ajo ka vrarë disa herë vetveten. Nga miti del e qartë se, Medea asnjëherë nuk i ka kursyer lidhjet e gjakut, në plotësim të egos së shfrenuar që mban brenda qenies.
2. Vrasja e djemve, dëshmon se ajo ka filluar të ndiejë një urrejtje, ndoshta patologjike, për seksin mashkull dhe nuk do t’i dhurojë racës njerëzore këta Jasonë të vegjël.
3. Vret Glaukën, rivalen e saj, sepse vetëm kështu Jasoni do të mbetej pa pasardhës, gjë që, për aristokracinë e antikitetit përbënte fatkeqësi.
Pika e parë, sa duket kryesore, aq edhe mund të zbehet po të kihet parasysh se ekzistojnë gra, dashuria e të cilave si nëna, zbehet para pasioneve të fuqishme që ato bartin për partnerin.
2500 vjet më parë, poetesha Bilitis shkruan poezi, në të cilat trajton këtë problem.
Fjalët e fundit të Jasonit «më vrave, grua», tregojnë se hakmarrja e Medeas kish qenë e plotë. Natyrisht, mesazhi që sjell miti dhe tragjedia që luhet në të, mbajnë me vete moralin.
Pothuajse të gjithë personazhet, në fund të tragjedisë marrin shpagimin për veprat e tyre.
Gjithsesi, thelbi kryesor i mitit është të na tregojë, se ku mund të çojë shpirtin femëror pasioni ekstrem. Ai tregon se si krenaria e paligjshme e Medeas, e kafshuar nga ligësia, pjell krimin.
Jasoni, «kryevesin e të gjitha veseve, mosmirënjohjen» – Shakespeare – e pagoi shumë shtrenjtë, falë zotit që i kish dhënë në krah një grua, që mbi arsyen kish pasionin, krenarinë, egoizmin, besën. Në mbrojtje të tyre, Medea duket sikur i kalon mundësitë e seksit të saj, duke u kthyer në simbol të kapacitetit agresiv femëror, në mbrojtje të ndershmërisë bashkëshortore.
KLITEMENESTRA – GRUAJA QË VRET NGA DASHURIA APO NGA URREJTJA?
E veçantë dhe komplekse mbetet figura e Klitemenestres, gruas së Agamemnonit dhe nënës së Orestit, që gjen binjakëzim me nënën e Hamletit, të tragjedisë së famshme të Shakespeare-it.
Mbretereshë e Mikenës, e cila vrau të shoqin, Klitemenestra do të mbetet, prej gati tre mijë vjetësh, simbol i gruas së pabesë dhe kriminele.
Klitemenestra, me të marrë vesh lajmin që i kish dhënë Agamemnoni, para se të nisej në Luftën e Trojes, se kur të kthehej do të ndizte në malin më të lartë një zjarr të madh, nisi Egistin, me të cilin ish dashuruar, për të rekrutuar spiunë të cilët kishin për detyrë të vëzhgonin horizontin. Posa spiunët vërejtën sinjalin e Agamemnonit, lajmëruan Egistin, i cili vajti të përshëndesë mbretin. Në kolonën solemne, kish paguar dymbëdhjetë vrasës, të cilët gjatë gostisë duhet të vrisnin Agamemnonin bashkë me shokët e tij. Kaq thotë Homeri.
Sipas burimeve të mëvonshme (sidomos të disa pikturave në vazo) Agamemnonin e mbyt Klitemenestra, pas shpine, me sopatë, kur pas kthimit lahej në banjë. Më në fund, krimin e vet Klitemenestra e kurorëzon me martesë me Egistin, të cilin e sjell në fronin e Mikenës, në vend të trashëgimtarit legjitim.
Egisti sundoi me dorë të fortë për rreth shtatë vjet popullin e Mikenës, i cili e urren, si atë, edhe gruan e tij.
Asnjë autor antik nuk e ka arsyetuar Klitemenestren. Trajtimet homerike dhe ato të nevojshme dallohen vetem në kerkim të motivit të vepres së saj.
Sipas «Agamemnonit» të Eskilit (458 p.e.s.), Klitemenestra iu hakmor bashkëshorit të vet, për arsye se para shkuarjes në Trojë, ky lejoi që t’i flijohej e bija Ifigjeni.
Edhe Euripidi tek «Ifigjenia në Aulide» (408-406 p.e.s.), përpiqet të gjejë bazën psikologjike të krimit.
Duke mbrojtur Ifigjeninë, Klitemenestra bëhet mbrojtëse e parimit të matriarkatit, ku lidhjet e gjakut ishin shumë të shtrenjta. Natyrisht, Klitemenestra në këtë pikë ndryshon tërësisht nga Medea, si për të vërtetuar faktin se femrat në përgjithësi janë shumë të ndryshme nga njëra – tjetra.
Një shkak tjetër i mundshëm, i cili mund ta ketë shtyrë Klitemenestrën drejt krimit është dhe tradhtia që Agamemnoni i ka bërë asaj. Kur është kthyer nga Troja, Agamemnoni ka sjellë me vete Kasandrën si robinjë, si dhe dy fëmijë që kish me të. Sipas këtij versioni, Klitemenestra që ndoshta s’ishte e përgatitur për krim, në çast ndien brenda vetes demonin e kafshës dhe hakmerret. Në emër të kujt? Ndoshta në emër të ndershmërisë. Ndoshta në emër të fitores së një morali të drejtë dhe të barabartë dhe jo të një morali të dyfishtë, i cili i jepte burrit të drejtën të tradhtojë, kurse gruas, domosdoshmërinë e të qenit besnike. Përsëri, Klitemenestra është në mbrojtje të matriarkatit.
Nëse ajo implikon shumë njerëz në vrasje, apo e kryen atë vetë, kjo ka pak rëndësi për thelbin e mitit, por ka vlera për të përcaktuar aftësinë vepruese të Klitemenestrës.
Mund të ketë dhe një tjetër fakt, që e bën Klitemenestrën të fusë duart në pusin e Luftës së Trojës jeton pa Agamemnonin. Mundet këta vjet vetmie kanë krijuar tek ajo neverinë për të shoqin, në vend të mallit për të. Duke ditur se pas banjës ai do kërkonte të qetësonte shpirtin pranë saj, si hakmarrje të këtij shpirti, shkon në krim.
Në këtë version Klitemenestra përcjell mesazhin se në çfarë histerie e akti patologjik mund të shkojë gruaja, kur atë e mbyt vetmia.
Sipas këtij versioni, ajo që e çon Klitemenestrën në ambientin ku mitet kanë regjistruar gratë kriminele, është, jo dashuria për Egistin, por urrejtja për Agamemnonin. S’është çudi që njëra ka inkuruajuar tjetrën dhe krimi është kryer si rezultat i reaksionit, që kanë krijuar këto në shpirtin e turbulluar.
Si dhe Medea, Klitemenestra sjell mesazhin e ekzistences së hakmarrjes, si një fenomen i fuqishem në shpirtin femeror. Është hakmarrja pergjithesisht faktori themelor, që e shtyn një zemer femre në krim.
Versioni tjetër, që është pranuar nga shumica racionale, është se vrasja e Agamemnonit është shkaktuar si rezultat i dashurisë së Klitemenestrës me Egistin. Por, Klitemenestra mund të ikte me Egistin, siç iku e motra me Paridin (në qoftë se iku dhe s’u rrëmbye). Pra, edhe te dashuria për Egistin, ajo kërkon, gjithsesi, pushtetin dhe është me sa duket e dhënë jashtëzakonisht pas tij. Që të ruajë pozicionin e mbretëreshës, vret të shoqin dhe trashëgon më pas fronin, së bashku me Egistin.
Mbetet dhe një tjetër version, i cili më tepër është hipotezë. Egisti ka kryer çdo veprim pa dijeninë e Klitemenestrës, dhe, më pas, kjo për të mos humbur pushtetin, vë kurorën e zezë që kundërmon erë krimi.
Klitemenestra kthehet në simbol të një femre që është në gjendje të kryejë gjithçka, mjafton ta ndiejë të nevojshme se duhet ta kryejë.
Morali i mitit vazhdon me hakmarrjen e Orestit, djalit të Klitemenestrës dhe Agamemnonit, i cili vret Egistin dhe të ëmën, për të treguar dhe një herë dashurinë dhe respektin për të atin dhe për të vulosur përfundimisht prioritetin atëror mbi atë mëmësor.
Hakmarrja e tij tregon se janë bijtë, ata që po pranojë patriarkatin.
Miti i Klitemenestrës mban edhe moralin e fuqishëm të pothuaj të gjitha miteve. Asnjë lumturi që mban gjyra krimi dhe tradhtie nuk mund të rrezatojë gjatë. Ky është mesazhi i madh, që na sjellin njerëzit e lashtë, ne, njerëzve modernë.
Ky është mesazhi që Shakespeare do ta shprehte në frazën e paharruar:
«Çdo gjë e nisur për keq, përfundon për keq e për dreq».
PERENDI – NJEREZ
NJEREZ – PERENDI
Është pothuajse i qartë fakti, se ndërtimi i miteve është i tillë, ku shpesh Perënditë dhe njerëzit bëhen të barazvlefshëm. Perënditë jetojnë, vuajnë, urrejnë, dashurojnë, dëshirojnë, luftojnë, mashtrojnë, hakmerren, shpresojnë, si dhe njerëzit. I vetmi ndryshim është se, ato janë të pavdekshme.
Koncepti i pavdekshmërisë se perëndive, lidhet me konceptin që kishin greket në lidhje me fenë politeiste. Çdo fenomeni njerëzor ata i kishin kushtuar një perëndi. Por, ndërsa Afërdita ishte Perëndeshë e Dashurisë, ajo kurrë s’pati fat në dashuri. Hera, Perëndeshë e Mbrojtjes së Familjes, është ndoshta rasti me tipik i tradhtisë që i bën asaj i shoqi, Zeusi, zoti suprem. Demetra, Perëndesha e Plleshmërisë së Tokës dhe Bujqësisë, si dhe Hyjneshë e Rehatisë, vetë s’qe në gjendje ta realizojë këtë.
Pse grekët i vendosnin Perënditë në këto pozicione? Me sa duket, besimi i tyre te këto perëndi ka filluar të lëkundet. Perënditë jetojnë si dhe njerëzit, perënditë kanë vese, si edhe njerëzit. Shpesh, perënditë bëhen të pafuqishme, si dhe njerëzit. Janë ndoshta këto koncepte, që do ta bëjnë politeizmin t’i lërë vendin monoteizmit. Studiuesit mendojnë se edhe «Ati, Biri e Shpirti i Shenjtë», që e gjejmë në mitin biblik i ka rrënjët pikërisht te feja politeiste, e paraqitur me shumë akte në mitet antike greke.
Apo, ndoshta grekët mendonin se shumë Perëndi ishin më të pafuqishme se një e vetme, duke pasur kështu idenë se shumësia e marrëdhënieve shkatërron gjithçka?
JAM NË FUND DHE MË DUKET SIKUR S’KAM FILLUAR ENDE
Ky është sensacioni që ndjen njeriu, kur ka fatin të përjetojë mrekullinë. I është dukur ëndërr, imazh, fantazi, por jo, kurrë, e kurrsesi realitet. Dhe, gjëja e vetme që do, është të rikrijojë figurat e përjetuara, që e bëjnë të shkojë në kufijtë e të paimagjinueshmes.
Dhe, për këtë e ndihmon vetëm magjia e kujtesës…
Kujtesa, shpesh i ka kthyer njerëzit te mitet. Ata janë njohur me to, janë habitur prej tyre, kanë marrë prej tyre, kanë fantazuar me to, dhe, së fundi, janë bindur se janë personazhe të tyre. Secili, diku ka gjetur veten. Diku tjetër miken, shokun, familjen, shoqërinë.
Ka gjetur lumturinë, që i takon me tepër ëndrrës, e hipokrizinë, që i takon më tepër jetës. Ka gjetur krimin, që aq shumë e afron njeriun me kafshën, por ka gjetur edhe mashtrimin. Ka gjetur tradhtinë dhe shumë pranë saj bujarinë. Ka gjetur pabesinë dhe vdekjen.
Diku, patjetër ka gjetur Zotin.
Dhe në kujtesen e tij është përpjekur të rikrijojë atë që ka dashur më shumë. I është afruar. Më pas është larguar furishëm, siç ndodh me dikë që të fal ëndrrën, por që ti ke frikë, shumë frikë prej saj.
Dhe ikën i trembur dhe i mahnitur, duke mos ditur ç’do të ndodhë më tej.
Befas, një ditë sërish e gjen veten brenda ëndrrës. Dhe, ndjen dëshirën për t’i ndenjur shumë pranë. Dhe, ndjen deshirën për ta kuptuar më shumë. Por, ndodh, që, sa më shumë e kupton, aq më shumë ajo mbetet në kufijtë e të panjohurës. Dhe, kjo është mrekullia e saj e papërsëritshme.
Sa më shumë u afrohesh Amazonave dhe jetës së tyre, aq më shumë bindesh se matriarkati ka pasur vlerat e tij.
Sa më shumë i afrohesh Dafinës dhe Kasandrës, aq më shumë kupton dinjitetin femëror. Sa më shumë i afrohesh bukurisë së Helenës, aq më shumë njeh viktimat e kësaj bukurie. Njeh Alkmenen dhe pyet «A mund të tradhtojë një grua aq e virtytshme sa ajo?»
Njeh Herën dhe krijon imazhin se, ku mund ta çojë gruan xhelozia e papërmbajtur.
Mrekullohesh pas figurës së Psikës dhe emocionohesh nga forca, me të cilen mund të dashurojë vetëm një zemër femre.
Lexon tragjedinë e Medeas dhe bindesh se, në mbrojtje të pasionit të saj, një femër mund të shkojë deri në krimet më të kobshme.
Mundohesh të justifikosh Klitemenestrën dhe përsëri e ke të qart se, ajo, brenda vetes ka kafshën e papërmbajtur.
Dhe, në gjithë këtë galeri grash antike, padyshim diku gjen veten e diku një femër me të cilën jeta të ka njohur, ose do të të njohë rastësisht.
Të gjitha këto femra, me dashuritë dhe urrejtjet e tyre, me tradhtitë dhe besnikëritë, me xhelozitë dhe hakmarrjet, me sakrificat dhe bujaritë, me dinjitetin dhe ndershmërinë, shfaqin para nesh kompleksin e papërsëritshëm të shpirtit femëror.
Kujton se ke arritur deri diku ta njohësh këtë shpirt, por shpejt bie në konkluzionin logjik të Lombrosos:
«Shprti i Femres Enigme e Pazgjidhshme»