Feminizmi
Do të dëshiroja t’ia filloj dhe ta kryej me një vërejtje personale. Së pari, do të dëshiroja të them se, kjo është ftesa e vetme për ligjeratë, të cilën e kam pranuar gjatë tërë vitit akademik. Arsyeja për këtë është shumë e thjeshtë. Kam bindjen se Lëvizja për çlirimin e gruas (Women’s Liberation Movement), sot është, ndoshta, lëvizja më e rëndësishme dhe, potencialisht, lëvizja politike më radikale, edhe pse vetëdija mbi këtë fakt ende nuk ka depërtuar në tërë lëvizjen.
Shpjegim i shkurtër i disa nocioneve:
Parimi i realitetit:
Shumë e përgjithshme normash dhe vlerash të cilat sundojnë me sjelljen e dhënë, të konsoliduar në institucionet e veta, marrëdhëniet njerëzore, etj.
Parimi i efektit:
Parim i realitetit, i cili bazohet në fuqinë dhe aftësinë që të mbijetohet në mënyrë të suksesshme në konkurencë.
Erosi, në dallim prej seksualitetit:
Seksualiteti: Instikt i pjesërishëm; energji libidinale, e cila kufizohet dhe koncentrohet në zonat erogjene të trupit, veçanërisht: seksualiteti gjenital.
Erosi: Energji libidinale e cila në luftë me energjinë agresive synon intensifikimin, plotësimin dhe bashkimin e jetës dhe botës që e rrethon: instikti i jetës kundër instiktit të vdekjes (Frojd).
Vetëkrijimi:
Shfaqja e njerëzve dhe e marrëdhënieve njerëzore si objekte, gjëra, dhe si marrëdhënie mes objektesh, gjërash.
Tani, dy vërejtje paraprake mbi pozitën e Lëvizjes për çlirimin e grave, ashtu siç e shoh unë. Së pari: Lëvizja u krijua dhe u zhvillua në një civilizim patriarkal; fillimisht, aty duhet të shqyrtohen nocionet, të cilat i përgjigjen statusit bashkëkohor të grave në këtë civilizim. Së dyti, lëvizja zhvillohet në një shoqëri klasore. Këtu qëndron problemi i parë. Gratë nuk janë klasë, në kuptimin Marksist të këtij nocioni. Marrëdhënia mes gruas dhe burrit kalon në mënyrë diagonale përmes klasëve, mirëpo nevojat e drejtpërdrejta dhe mundësitë e grave janë largpamëse me vetë përkatësinë e tyre klasore. Megjithatë, me një arsye të mirë, kategoria e përfshirë “grua”, mund t’i kundërvihet kategorisë “burrë”. Këtë antitezë e arsyeton procesi i gjatë historik, në të cilin janë edukuar tiparet sociale, mentale dhe fiziologjike të grave, si të ndryshme, të kundërvëna tipareve që i karakterizojnë burrat.
Vetëm fjala përkrah pyetjes se a janë të kushtëzuara bilogjikisht në mënyrë sociale apo “të natyrshme”, kualitetet “feminine” ose “femërore”. Përgjigja ime është: matanë dallimeve të qarta fiziologjike mes burrit dhe gruas, kualitetet e gruas janë caktuar në mënyrë shoqërore. Gjatë procesit mijëvjeçar të determinimit shoqëror, këto kualitete, natyrisht, mund të bëhen “natyrë tjetër”, e cila vetvetiu ndryshon me lindjen e institucioneve të reja. Edhe institucionet socialiste mund t’i diskriminojnë gratë.
Në civilizimin patriarkal, gratë ishin dhe janë të nënshtruara ndaj një represioni specifik, zhvillimi i tyre shpirtëror dhe fizik ishte dhe është i drejtuar në një kah specifik.
Nga ky shkak rrjedh se, lëvizja e pavarur e grave është, jo vetëm e arsyeshme, por edhe e domosdoshme. Mirëpo, pikërisht caqet e përcaktuara të kësaj lëvizjeje implikojnë ndryshime të mëdha radikale, si të kulturës materiale, ashtu dhe të asaj intelektuale, të cilat mund të arrihen vetëm me ndryshimin e përgjitshëm të sistemit shoqëror. Me dinamikën e vet personale, lëvizja feministe është e lidhur me luftën politike për revolucionarizimin e marrëdhënieve ekzistuese jetësore dhe formave të komunikimit njerëzor, me qëllim të lirisë së burrave dhe të grave. Sepse, pas dihotomisë burrë – grua, për të dyja palët, pra për burrin dhe për gruan, fshihet interesi i përbashkët për zbatimin e një mënyre njerëzisht të denjë të ekzistencës, realizimi i së cilës do të ndodhë së shpejti.
Lëvizja feministe vepron në dy rrafshe. Së pari, në rrafshin e luftës për barazi të plotë ekonomike, shoqërore dhe kulturore. Shtrohet pyetja se a është e arritshme një barazi e tillë ekonomike, shoqërore dhe kulturore në suaza të kapitalizmit. Do t’i kthehem kësaj çështjeje, mirëpo që tani dua të vendos hipotezën udhëheqëse: nuk ekzistojnë arsye të qëndrueshme ekonomike, për të cilat kjo barazi nuk do të mund të zbatohej në suaza të kapitalizmit, gjithsesi, mjaft të modifikuar. Rrafshi i dytë është se mundësitë dhe caqet e lëvizjes feministe arrijnë, gjithsesi, përmes këtij programi, deri te sferat shoqërore, të cilat nuk mund të hetohen as në marrëdhëniet shoqërore kapitaliste e as në shoqëri të klasave të tjera. Realizimi i tyre kërkon një hap tjetër në të cilin lëvizja do të transcendonte strukturën e vet primare dhe qëllimin e caktuar. Në këtë shkallë, “në anën tjetër të barazisë”, çlirimi është i integruar në ndërtimin e një shoqërie, e cila është e shënuar jo me parimin e të sotmes, por me një parim tjetër të realitetit, shoqërisë në të cilën dihotomia ekzistuese burrë – grua është e tejkaluar në marrëdhëniet e reja shoqërore dhe personale.
Në këtë kuptim, vetë lëvizja nuk paraqet vetëm shfaqjen e institucioneve shoqërore, mirëpo një vetëdije të ndryshme dhe një strukturë instinktive të burrave dhe të grave, të cilët janë të liruar nga instinkti për sundim dhe eksploatim. Në këtë bazohet potenciali radikal, subverziv, i lëvizjes feministe. Kjo nuk do të thotë vetëm ligjërim mbi socializmin (barazia e plotë e grave ka qenë gjithmonë kërkesë themelore e socializmit), mirëpo dhe ligjërim i një forme të re të socializmit, i cili u quajt “socializëm feminist”. Do t’i kthehem kësaj ideje.
Në këtë transcedentim është me rëndësi përmbysja e vlerave eksploatuese dhe represive të civilizimit patriarkal, mohimi i produktivitetit të tij agresiv, të cilin kjo shoqëri, në formën e kapitalizmit, e reprodukon në shkallë të gjerë. Një kthesë e tillë fundamentale, natyrisht se, nuk mund të jetë dhe nuk është ndonjë prodhim i rastësishëm i disa institucioneve shoqërore. Kjo duhet t’i ketë rrënjët e veta në burrat dhe gratë të cilët krijojnë institucione të reja.
Cila është përmbajtja e këtij kthimi të vlerave, në kalim kah socializmi? Edhe ky kalim, pavarësisht se si e shikon, e ka të njëjtën rëndësi me lirimin dhe zhvillimin e veçorive specifike femërore në një skallë shoqërore. Vlerat të cilat e veçojnë parimin kapitalist të realitetit janë parimi i efektit, sundimi mbi racionalitetin funksional, i cili i ndrydh emocionet, një moral i dyfishtë, “etika e punës”, e cila për shumicën e popullsisë do të thotë gjykim në punën e tjetërsuar dhe të nënçmuar, dhe, më në fund, vullneti për fuqi, shfaqja e “fuqisë”, burrërisë.
Në këtë kierarki të vlerave shfaqet struktura instinktive, në të cilën energjia primare agresive anon që instiktet jetësore, d.m.th., energjinë erotike ta reduktojë dhe ta dobësojë. Pas Frojdit, tendencat destruktive do të fuqizohen. Civilizimi, medoemos, duhet ta intensifikojë represionin që të mund ta mbajë sundimin mbi mundësitë reale të çlirimit, ndërsa represioni i shtuar nga ana e vet, shkakton aktivizimin e agresivitetit dhe kanalizimin e tij në agresivitet të dobishëm shoqëror.
Mobilizimin e agresivitetit mund ta dallojmë shumë lehtë në çdo hap: militarizimi, brutalizimi i fuqive “të ligjeve dhe të rendit”, bashkimi i seksualitetit dhe dhunës, kundërofanziva kundër luftës, në shërbim të instikteve jetësore, për ruajtjen e ambientit të njeriut etj.
Këto tendenca janë të rrënjosura në infrastrukturën e kapitalizmit të vonshëm. Kriza e ashpëruar ekonomike, eksploatimi intensiv, reprodukimi i shoqërisë ekzistuese përmes shkapërderdhjes dhe shkatërrimit të kërkesave të kontrollit të sforcuar dhe të përsosur, në mënyrë që popullsia “të mbahet nën zgjedhë” – kontrolli i cili arrin thellë në strukturën instinktive. Në atë masë në të cilën totalizimi i agresivitetit dhe i represionit përshkon sot tërë shoqërinë, ndërrohen dhe parafytyrimet mbi socializmin në një pikë të rëndësishme. Socializmi si shoqëri kualitative duhet të mishërojë antitezën, mohimin e caktuar të nevojave agresive dhe represive, si dhe vlerat e kapitalizmit, si kulturë në të cilën dominon mashkulli.
Kushtet objektive për këtë antitezë dhe për përmbysjen e vlerave që arrihen dhe mundësojnë, së paku në fazën kalimtare, realizimin e kualiteteve të cilat gjatë historisë së gjatë të shoqërisë patriarkale më parë u janë mveshur grave se sa burrave. Si antitezë e kualiteteve sunduese të burrave do të ishin këto kualitete të grave: të kuptuarit e shpejtë, ndjeshmëria, jodhuna, skofiariteti etj. Këto kualitete paraqiten, në të vërtetë si të kundërvëna ndaj sundimit dhe eksploatimit. Në rrafshet primare psikologjike ato kryesisht i mveshen zonës së erosit. Ato janë për fuqinë e instinkteve jetësore, kundër instinktit të vdekjes dhe kundër destruksionit.
Edhe këtu shtrohet çështja se përse këto kualitete kanë vlerë dhe paraqiten vetëm si kualitete specifike të grave. Pse ata nuk e kanë edukuar edhe strukturën dominante instinktive të burrave?
Ky proces ka histori mijëvjeçare, në të cilën mbrojtja e një shoqërie dikur ekzistuese dhe e kierarkisë së vet, fillimisht ka qenë e varur nga fuqia fizike. Pikërisht kjo ka përcaktuar dhe shënuar rolin e gruas, e cila, e obliguar për shtatëzëni dhe për kujdes ndaj fëmijëve, ishte e dëmtuar në shoqëri. Gruaja është vëzhguar si e nënshtruar ndaj burrit, si më e dobët, si ndihmesë apo si shtesë e burrit, si objekt seksual, si mjet për reprodukim. Vetëm si punëtore ajo ka arritur një lloj të barazisë, një barazi represive me burrat. Trupi i saj, shpirti i saj, ishin të vetëkrijuar, u bënë objekte. Edhe zhvillimi i saj erotik, po sikur ai intelektual ishin të bllokuar. Seksualiteti ishte i objektivizuar si mjet për shumëzim dhe prostitucion.
Kundërveprimi i parë u ndërmor në fillim të epokës së re, në shekullin e XII dhe XIII dhe ajo – që është me rëndësi të madhe – në kontekst të drejtpërdrejtë të lëvizjeve të mëdha radikale heretike, si psh. albizhanët. Gjatë këtyre dy shekujve trubadurët proklamonin autonominë e dashurisë, autonominë e gruas, përball vrazhdësisë dhe fuqisë së burrit. “Dashuria romantike” u shëndrrua në një nocion shumë të përqeshur, sidomos në lëvizjen feministe. Unë kam pasur dhe kam konsideratë serioze për këtë nocion dhe romantikën e parë e vështroj në kontekstin historik në të cilin ajo dhe duhet të vështrohet: lidhjet me përmbysjen e parë të vlerave ekzistuese, me protestën e parë të rëndësishme kundër kierarkisë feudale dhe zgjedhës së saj shumë të qartë të gruas.
Kjo protestë, pa dyshim, ka qenë e kufizuar në mënyrë ideologjike për një pjesë të fisnikëve. Megjithatë, nuk ishte krejtësisht ideologjike. Normat ekzistuese shoqërore ishin të zhvleftësuara në “Gjykimin e dashurisë” të Elinora Akvitanskës. Gjykimi ajudikon gjithmonë kundër burrit dhe kundër obligimit të detyruar të gruas për besnikëri. E drejta për dashuri zmbraps të drejtën e padronit feudal. Sipas të gojëdhanës (apo legjendës), kështjellën e fundit të albizhanëve kundër ushtrisë gjakpirëse e ka mbrojtur një grua.
Lëvizjet e përmendura përparimtare u shuan në mënyrë barbare. Fillet e dobëta të feminizmit, të cilat bazoheshin, po ashtu, në themele të dobëta klasore, u çrrënjosën. Mirëpo, me zhvillimin e shoqërisë industriale ndryshon gradualisht edhe pozita e gruas. Në shenjë të zhvillimit teknik, riprodhimi shoqëror gjithnjë e më pak varet nga fuqia fizike dhe shkathtësia luftarake, nga shkathtësia në procesin prodhues material ose në jetën profesionale. Dhe, nga kjo, gratë ishin shumë e më shumë të eksploatuara si instrumente për punë. Dobësimi i pozitës sociale të udhëheqjes mashkullore nuk pengoi shtrirjen e saj përmes klasës së re udhëheqëse. Rritja e pjesëmarrjes së grave në procesin e punës industriale përhapi bazën rekrutuese për eksploatim të mëtutjeshëm, krahas eksploatimeve plotësuese të grave si amvise, nëna, shtëpiake.
Kapitalizmi i zhvilluar, megjithatë krijoi kushtet për afirmimin e ideologjisë mbi kualitetet e grave, për shndërrimin e dobësisë, e cila u përshkruhej grave në fuqi, krijoi kushtet që objekti seksual të bëhet subjekt. Në bazë të fryteve kapitaliste, feminizmi mund të bëhet fuqi politike e artikuluar përmes konfliktit me kapitalizmin. Duke marrë parasysh pikërisht këtë mundësi, në artikullin Gruaja dhe kapitalizmi (dhjetor 1971) të shkruar në burgun Palo Alto, Angjela Dejvis flet mbi funksionin revolucionar të gruas, si antitezë e parimit të efektit.
Kushtet fillestare për një zhvillim të tillë, kryesisht janë:
-lehtësimi i punës së rëndë fizike
-shkurtimi i orarit të punës dhe ngadhënjimi i mundshëm ndaj varfërisë
-prodhimi i rrobave komfore dhe të lira
-liberalizimi i moralit seksual
-kontrolli i lindjes
-arsimimi i përgjithshëm
Këta faktorë shënojnë bazën teknike – sociale të antitezës së parimit të efektit, të emancipimit të sensualitetit të gruas dhe inteligjencës: senzibilizimi i inteligjencës dhe intelektit. Në të njëjtën kohë, këtë emancipim shoqëria e pengon, manipulon me të dhe e shfrytëzon; sepse, kapitalizmi nuk mund të lejojë që ngritja e kualiteteve libidinale në vetë individin të rrezikojë etikën e ashpër të punës së parimit të efektit dhe riprodhimin e kësaj etike të punës. Kështu, në këtë shkallë, tendencat liruese, në formën e tyre të manipuluar, bëhen pjesë e riprodhimit të sistemit ekzistues, bëhen vlera qarkulluese të cilat i shiten sistemit dhe të cilat vetë sistemi i shet. Shoqëria e këmbimit, kulmin e vet e arrin me komercializimin e seksualitetit. Trupi i gruas nuk është vetëm mall, por edhe faktor vendosës për realizimin e tepricës së vlerës. Gjithnjë e më shumë rritet numri i grave të cilat ankohen për barrën e dyfishtë që e bartin si punëtore dhe si amvise. Kështu përjetësohet vetëkrijimi i gruas në mënyrën më efikase. Në ç’mënyrë është e mundur që emancipimi i gruas të bëhet forcë vendimtare për ndërtimin e socializmit si shoqëri tjetërfare kualitative?
Të kthehemi në shkallën e parë të zhvillimit të kësaj lëvizjeje dhe ta marrim se është zbatuar barazia e plotë. Si të barabarta në ekonomi dhe politikën e kapitalizmit gratë do të duhej që me burrat të ndajnë kualitete garuese dhe agresive, të cilat janë të domosdoshme për t’u ruajtur vendi i punës ose të avancohen në punë. Edhe gratë do të pasqyronin dhe riprodhonin parimin e efektit dhe tjetërsimin e tij inherent. Që të mund të realizohet barazia, e cila është supozim vendimtar i çlirimit, edhe lëvizja e grave duhet të jetë agresive. Mirëpo, barazia ende nuk është liri. Si subjekt i barabartë ekonomik dhe politik, gruaja vetëm si grua mund të marrë rolin udhëheqës në ndonjë rikonstruim radikal të shoqërisë. Kalimi në territorin “në anën tjetër të barazisë”, nuk mund të paraqitet si rezultat i thjeshtë i përparimit kuantitaiv. Ai urdhëron zhvillimin e një kualiteti tjetër. Ato vlera të lëvizjes së grave të cilat transcendojnë shoqërinë ekzistuese duhet të shqyrtohen që në luftën për barazi ekonomike dhe kulturore. Mirëpo, cila është mundësia që këto vlera, të cilat janë antiteza reale ndaj atyre udhëheqëse paraprake, të “praktikohen” në kombinim me agresivitetin e orientuar garues, i cili është i domosdoshëm që të arrihet barazia? Këtu zë fillin detyra e madhe e lëvizjes feministe. Mund të paramendohet se me rritjen e numrit të grave të punësuara në sferën ekonomike dhe kulturore gradualisht mund të bëhet ndryshimi në mënyrën e zgjedhjes së profesionit, ndryshimi në llojin e punës. Krahas kësaj mund të ndryshojë edhe përmbajtja e vetë prodhimit (zhdukja e prodhimit me qëllim që t’u jepet satisfaksion nevojave kapitaliste për armatim, për shkapërderdhje dhe vjetërsim të planifikuar). Mund të paramendohet se grupet ose “kolektivet” e grave do të mund ta iniconin, ndoshta dhe ta zbatonin, këtë transformim. Edhe liria e gruas mund të rradhitet në mesin e rrymave radikale politike, të cilat anojnë kah decentralizimi dhe organizimi i njësive lokale dhe regjionale të rezistencës dhe revoltës.
Me një hap para në anën tjetër të barazisë, çlirimi do të rrëzonte kierarkinë ekzistuese – kjo do të ishte përmbysje që do të çonte kah ndërtimi i një shoqërie, udhërrëfyes i së cilës do të ishte një parim i ri i realitetit. Pikërisht këtu unë shoh potencialin revolucionar të socializmit feminist. Realizimi i tij do të ishte diçka më shumë se sa zëvendësimi i një kierarkie me një kierarki tjetër. Lëvizja e grave, sot, shpesh bie pikërisht në atë biologjizmën të cilën me të drejtë e kritikon në figurën patriarkale të gruas; “mashkulli” është i identifikuar me shtypjen dhe agresionin – me gjithë numrin e madh të përjashtimeve. Burrit, si qenie biologjike-fiziologjike, kjo figurë ia mvesh kualitetet të cilat janë të determinuara në shoqëri dhe konstrukton kategorinë e “gruas” si grua, si antitezë me rëndësi, përballë “burrit”. Megjithatë, shoqëria në të cilën dominon gruaja, një lloj i matriarkatit si trashëgimtar historik i patriarkatit, nuk do të ishte ndonjë shoqëri më e mirë e më e drejtë. Vetëm atëherë kur kualitetet e gruas, të cilët vërtet antitekisht qëndrojnë përballë shtypjes dhe agresionit, me anë të emancipimit të gruas bëhen kualitete shoqërore (në shoqërinë si tërësi), patriarkati, vërtet do të ishte i tejkaluar. Vetëm një shikim në figurat e grave rojtare në kampet e përqendrimit tregon se deri në cilën shkallë, në shoqërinë kapitaliste, edhe vetë gratë mund të jenë të funksionalizuara dhe të dehumanizuara. Edhe kontradiktat mes grave të cilat luftojnë për emancipimin e vet dhe grave të klikave udhëheqëse mund të jenë më të ashpra se sa mes “burrit” dhe “gruas”. Ashtu siç kjo shoqëri ia kundërvë gruan – gruas (me gjithë tërë barazinë biologjike-fiziologjike), në të njëjtën mënyrë krijon dhe bazën për luftën e përbashkët për çlirimin e burrave dhe grave, përkundër të gjitha dallimeve biologjike – fiziologjike.
Refuzimi i punës së tillë të përbashkët, hedhja poshtë e burrit si burrë, sipas rregullit, është shprehje e revoltës kundër figurës patriarkale të gruas si libidinale, si objekt seksual. Kapitalizmi e vlerëson bukurinë e gruas, duke e shndërruar në mall. Gratë të cilat nuk e konsolidojnë ose nuk e pranojnë këtë figurë, dëmtohen dhe nënçmohen. Megjithatë, mohimi i thjeshtë i idealit ekzistues të bukurisë gabon qëllimin e vet, nëse nuk e kupton dhe nuk e pranon funksionin emancipues të bukurisë. Vlera shoqërore e bukurisë është me rëndësi ambivalente: nga njëra anë, ajo zbukuron dhe “shet” sistemin ekzistues, ka vlerë të madhe qarkulluese; nga ana tjetër, në zonën e erosit, ajo aktivizon rebelimin instinktiv kundër parimit agresiv të realitetit. Në zonën e erosit, në shoqërinë patriarkale, bukuria, fillimisht, paraqitet si kualitet, gati, jo i sublimuar sensual i trupit të gruas. (Me rritjen e pasurisë në mall rritet, gjithsesi, edhe vlera tregtare e trupit të mashkullit). Megjithatë, edhe kulti i bukurisë femërore, në formën e mallit, mund të bëhet fuqi, e cila transcendon realizimin e vet kapitalist. Sensualiteti i gruas do të mund të minojë ration represive dhe etikën punuese të kapitalizmit. Standardi i bukurisë në fuqi, atëherë do të përjetonte një rivlerësim të themeltë, i cili i përgjigjet zhvillimit të gruas prej objektit seksual në subjekt erotik. Sensualiteti i trupit të gruas nuk bazohet në bukurinë “plastike”, e cila është represive dhe me vlerë jo aq të madhe erotike. Emancipimi i gruas do të lironte kualitetet individuale, autentike erotike, të kundërvëna normave në fuqi.
Socializmi feminist. Kam folur për modifikimin e domosdoshëm të nocionit mbi socializmin, sepse besoj se, në konceptin e Marksit mbi socializmin ekziston një mbetje; elementet, ndikimi i të cilave ende hetohet, parimi i efektit dhe i vlerave të tij. Këto elemente i shoh, si për shembull, në potencimin sa më efektiv të zhvillimit të fuqive prodhuese, të shfrytëzimit më produktiv të natyrës, të përçarjes së “mbretërisë së lirisë” nga bota e punës.
Sot, mundësitë e socializmit tejkalojnë këto shfaqje (paraqitje, fenomene). Socializmi si formë tjetër e jetës nuk do t’i shfrytëzonte fuqitë prodhuese vetëm për zvogëlimin e tjetërsimit të punës dhe të orarit të punës, mirëpo edhe për shndërrimin e jetës në qëllim vetanak, zhvillimin e shqisave dhe intelektit për qetësimin e agresivitetit. Ky do të ishte emancipimi i sensualitetit dhe mendjes nga racionaliteti i sundimit: receptiviteti kreativ, versus produktiviteti represiv. Lidhur me këtë, çlirimi i gruas shfaqet, në të vërtetë, “si antitezë e parimit të efektit”, si funksion revolucionar i gruas në rikonstruimin e shoqërisë. Larg nga ajo që t’i bëhen lajka nënshtrimit dhe dobësisë; kualitetet e gruas në këtë rikonstruim do të zhvillonin energjinë agresive – kuptohet, kundër sundimit dhe eksploatimit. Kur varfëria do të ishte e mposhtur, ato do të shfaqeshin si nevoja dhe kënaqësi në organizimin socialist të prodhimit, në ndarjen shoqërore të punës dhe në konsolidimin e prioriteteve shoqërore, politike dhe kulturore. Dhe, nëse atëherë kualitetet e gruas hyjnë në infrastrukturën e shoqërisë si tërësi, ato kualitete pushojnë të jenë specifike femërore. Agresiviteti primar do të ekzistonte ende, mirëpo, shumë lehtë do të mund të lirohej nga forma specifike mashkullore e sundimit dhe e eksploatimit. Përparimi teknik, bartësi kryesor i agresivitetit prodhues, pas vetes do të linte format e veta kapitaliste, destruktivitetin e vet.
Mendoj se ekzistojnë arsye të mira që ky fenomen për një shoqëri socialiste të quhet “socializëm feminist”: me arsimin e përgjithshëm të aftësive të veta, gruaja do të arrinte barazinë e plotë ekonomike, politike dhe kulturore, e në bazë të kësaj barazie do të ishin marrëdhëniet sociale dhe ato personale, njeriu dhe qëndrimi i tij ndaj natyrës, të përshkuar me sensualitet receptiv, i cili, në pjesën më të madhe nën sundimin mashkullor, ka qenë i koncentruar te gruaja. Antiteza “burrë – grua” do të bëhej atëherë sintezë – shfaqje legjendare mbi androgjininë.
Dua të them disa fjalë mbi këtë koncept mitologjik, për të cilin natyrisht, mendoj se, nuk është, as plotësisht ekstrem, as plotësisht mitologjik.
Nuk është e mundur që idesë së androgjinisë t’i mvishet një kuptim tjetër racional, pos fuzioneve kualitative shoqërore, të cilat në civilizimin patriarkal janë zhvilluar në mënyrë të pabarabartë te burrat dhe te gratë, fuzionit në të cilin me suprimimin e sundimit meshkullor do të zhvillohej lirisht karakteristika femërore. Mirëpo, në asnjë shkallë të fuzionit androgjin dallimet natyrore mes meshkujve dhe grave si individë, nuk do të zhduken kurrë. I pashkëputur dhe i paprekur, ky dallim mbetet në marrëdhënie me tjetrin, me atë, pjesë e së cilit dëshiron të bëhet dhe për të cilin dëshirohet që ai të bëhet pjesë vetëm e njërit, i cili, megjithatë, kur nuk do të mund të bëhet pjesë vetëm e njërit, as që do të bëhet. Kjo kundërthënie nuk ndërprehet as në eros. Socializmi feminist edhe më tutje do të tronditet me konflikte të cilat dalin nga kjo kundërthënie, me konflikte të pakryera të nevojave dhe vlerave. Mirëpo, karakteri androgjin i shoqërisë mund të zvogëlonte dhunën dhe përuljen e këtyre konflikteve.
Feminizmi është revoltë kundër kapitalizmit, i cili po copëtohet, kundër anakronizmit historik kapitalist të mënyrës së prodhimit. Mirëpo, kjo është hallkë e pasigurt mes utopisë dhe realitetit. Baza sociale, për lëvizjen si fuqi potenciale radikale dhe revolucionare, është përgatitur. Kjo është bërthamë e fortë e ëndrrës. Mirëpo, kapitalizmi ende është në gjendje t’i kundërvihet ëndrrës dhe të zmbrapsë fuqitë të cilat janë rrëzuar në ato vlera të civilizimit tonë, të cilat janë armiqësore ndaj njeriut.
Beteja për largimin e këtyre marrëdhënieve, gjithmonë është politike dhe në këtë betejë lëvizja feministe luan një rol shumë të rëndësishëm. Fuqitë e saj mentale dhe fiziologjike vërtetohen në arsimimin politik dhe në aksion, në marrëdhëniet mes individëve, në punë dhe në kohë të lirë. Mirëpo, po e përsëris tezën time, liria nuk duhet të pritet si prodhim i dorës së dytë të institucioneve të reja; ajo duhet të lind nga vetë individët.
Në fund, prapë një vërejtje personale. Nëse doni, mund ta kuptoni si konkludim ose si rrëfim. Jam i mendimit se, ne burrat duhet të paguajmë për mëkatet e civilizimit patriarkal dhe tiranisë së tij: gratë duhet të jenë të lira që të mund ta përcaktojnë vetë jetën e tyre, jo si bashkëshorte, jo si nëna, jo si shtëpiake, jo si mike, por si qenie individuale njerëzore. Kjo do të ishte një luftë përplot me konflikte të hidhura, mundime dhe vuajtje. Si shembull mund të merren tensionet në marrëdhëniet erotike të cilat do të shfaqen patjetër gjatë çlirimit. Ato nuk mund të jenë të zgjidhura as në mënyrën e lehtë të lojës, as përmes brutalitetit, as ashtu që përmes tyre të hyhet në marrëdhënie qarkulluese. Socializmi feminist do të duhej të formonte dhe të zhvillonte moralin vetanak, i cili do të duhej të ishte më shumë ose diçka tjetër nga një deklaratë e thjeshtë armiqësie ndaj moralit qytetar.
Çirimi i gruas do të jetë një proces i dhimbshëm, por i pashmangshëm, hap i vendosur kah një shoqëri më e mirë për burrat dhe gratë.
Përktheu: Xh. Vula