Ritet e kërshëndellave ndër shqiptarë
Si në çdo kulturë ashtu edhe në kulturën shqiptare ritet e motmotit janë të numërta dhe kryesisht janë të lidhura me besimet e popullit në perëndi, plleshmëri dhe begati, elemente këto nga të cilat shihet një pjesë relativisht e pasur e kulturës në përgjithësi si: mënyra e jetës, besimet, niveli i zhvillimit etj. Në kulturën shqiptare, për shkak të religjioneve të ndryshme, disa rite të motmotit janë karakteristike për pjesëtarët e vetëm njërit nga besimet, por disa të tjera janë të përbashkëta për të gjithë ata.
Ritet e kërshëndellave dhe të vitit të ri, gjithashtu hyjnë në kuadër të riteve të motmotit dhe janë shumë të pasura me elemente dhe ceremoniale që kanë origjinë pagane.
Nevoja për një krahasim të riteve të kërshëndellave dhe të vitit të ri si dhe gjetja e elementeve të njëjta apo të ngjashme me rastin e të kremteve të tjera, paraqet imperativ për hulumtimin e origjinës dhe origjinalitetit të këtyre dukurive në kulturën tonë.
Në fund do të theksoja se për shkak të pamundësisë që hulumtimi të bëhet në terren, ai kryesisht është i bazuar në literaturë ku kjo temë trajtohet në mënyrë deskriptive (Vinca, Adili, Berisha, Jankaj etj.) dhe analitike (Tirtja, Çabej etj.)
RITET E KËRSHËNDELLAVE
Edhe pse Kërshëndellat konsiderohen si festë më e rëndësishme e krishterë, megjithatë kremtohet me elemente të ndryshme jofetare, me ceremonial e botëkuptim pagan e magjik, sidomos “Nata e Buzmit”. Kjo traditë është ruajtur kryesisht ndëër shqiptarët me fe katolike në viset malore në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë.(M.Krasniqi)
Me ritet tradicionale të Buzmit, respektivisht ritet e Këëëërshëndellave ndër shqiptarë së pari u morën autorë të huaj si:J.Hahn, pastaj Nopsca, Steinmetz etj. të cilët kanë shënuar materiale interesante lidhur me buzmin në trevat malore të Shqipërisë Veriore, e më vonë edhe autorët shqiptarë si: Eqrem Cabej, Rrok Zojzi, Mark Tirtja etj. që dhanë kontribute të vlefshme për shpjegimin shkencor të riteve të buzmit, përkatësisht, të kërshëndellave ndër ne.
ORIGJINA E KËRSHËNDËLLAVE
Buzmi dhe në përgjithësi ritet e kërshëndellave janë traditë e lashtë ndër shumë popuj të botës.
Siq pohojnë dijetarë të ndryshëm që janë marrë me studimin e përmbajtjes dhe të prejardhjes së festave të ndryshme, ato janë shumë më të lashta se kristianizmi apo islamizmi.(Tirtja)
Krishterët e parë edhe pasi që pranuan besimin e ri për shumë kohë i mbajtën zakonet pagane. Kisha, që të mund të përfitonte besimtarët, i pranoi ato rite duke u munduar t’i modifikojë dhe t’u jap përmbajtje të krishterë. Kështu psh. të krishterët kremtojnë 24 dhjetorin si ditë të lindjes së Krishtit, ditë kjo të cilën në Mitraizëm kremtonin Ditën e Lindjes së Diellit të Pamposhtur (Dies Natalis Solis Invicti) (Krasniqi)
SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E KËRSHËNDELLAVE
Shtrirja e treditës së kërshëndellave është po aq e gjerë sa edhe krishterizmi. Ritet, ceremonialet dhe veprimet magjike janë të shumta dhe ato dallojnë nga populli në popull, nga vendi në vend, meqë cdokush ruajti dicka nga besimet pagane që kishin para përhapjes së krishterizmit dhe festimit të kërshëndellave si festë e tillë. Megjithatë, një numër i madh i riteve të lidhura me këtë të kremte “janë të përbashkëta, të njejta ose të ngjashme edhe ndër popuj të ndryshëm, madje edhe në hapësirat e largëta gjeografike” (M. Krasniqi)
Kështu sipas etnologut gjerman E. Schneeëeisu, tradita e buzmit ka qenë e përhapur në të gjitha ato vise që bënin pjesë në perandorinë romake, por buzmi njihet edhe në Angli dhe në disa vise të Evropës Veriore, ndër sllavët e jugut e madje edhe në Kavkaz.(Krasniqi)
4.3 KREMTIMI I KËRSHËNDELLAVE
Kremtimi i kërshëndellave, megjithë dallimet e pakta, është i ngjashëm ndër shqiptarët me besim katolik dhe atyre ortodoks, ndërsa shqiptarët e besimit islam, kërshëndellat si të tilla as që i festojnë , megjithatë ruajtën shumë elemente, rituale e ceremoni që sot hyjnë në kuadër të riteve të kërshëndellave, por në të vërtetë datojnë që nga parakrishterizmi kur në këtë datë kremtohej festa me karakter agrar dhe lidhej me kultin e diellit. Për ritet të cilat të theksuara i gjejmë edhe te shqiptarët e besimit mysliman do të flasim më vonë, kurse në vazhdim do të bëjmë përshkrimin krahasimtar të kërshëndellave në vende të ndryshme duke filluar nga Ljara.
Kremtimi i kërshëndellave në Ljare (Doda) fillon disa ditë më herët, me 23 dhjetor të cilën ditë e quajnë “Dita e Luleve”. Këtë ditë fëmijët meshkuj zakonisht mbledhin sherbelë (pelim,mener) që është një bimë mjekuese. Këtë bimë e lënë jashtë, në oborr deri në mëngjes të 24 dhjetorit. Pastaj i shtie në shtëpi një djalë me të cilin të pranishmit në dhomë bëjnë këtë dijalog:
- Natja e mirë!
- Mirë se vjen!
- Me shnet kshnelltë !
- Për shumë e me t’mira !
- Ku bajnë pulat vo ?
- Pulat bojnë vo n’ahër.
Kur biseda përfundon, djaloshi zbukuron shtëpinë, ahurin, kotecin. Këtë ditë në Ljare është zakon kur të shkohet në gosti t’u dëshirohet përparim bagëtisë. (Doda)
Nata e Buzmit ( Vishkujve në Ljare)
Buzmi kremtohet me 24 dhjetor. Gjatë kësaj dite madje edhe më herët nëse e kanë pyllin larg, para lindjes së diellit, në Ljare, përgatitet buzmi (dru riti prej lisi të njomë, i gjatë një metër e gjysmë varësisht prej madhësisë së vatrës) dhe shtatë drunjë më të vegjël – vishkuj.
Buzmi dhe vishkujt mund të merren vetëm nga pylli i familjes. Nëse dikush nuk ka pyll të vetin atëherë ato duhet të blehen, por megjithatë pronari nuk i shet sepse është turp. Në qoftëse nga pylli merret ndonjë lis i madh atëherë prej të njejtit nxjerret buzmi dhe vishkujt.
Në Ljare buzmin e Bëjnë shyt (i heqin gemat, pa tufë gjethesh) dhe nuk ka ndonjë rregull të caktuar apo rit rreth prerjes apo bartjes së tij, derisa për shembull në Këllëzë të Poshtme(Ulqin) në maje të Buzmit lënë degë dhe fletë (Doda,90,257) kurse nmë Has dhe Zym (Berisha,76,257) assesi nuk guxojnë të shkelen gjethet e drurit. Në të gjitha vendet e përmendura është zakon që buzmi të futet në oborr dhe të mbështetet për mur të shtëpisë.
Në mbrëmje, në Ljare, i zoti i shtëpisë dhe djemt e tij e fusin buzmin dhe vishkujt në shtëpi. Nëse nuk ka djem i zoti i shtëpisë mund t’i thërrasë djemtë e vëllait, kushëririt apo fqinjit. Djali vjen me vishkuj në krah. Me këtë rast dikush e mban qiririn e ndezur pranë zjarrit. kur hyn djali para derës së shtëpisë shtie pushkë e thotë:
– Mramj’ e mirë e me shnet kshnelltë !
Mirë se vjen e me t’mira gjithmonë! – ia presin të gjithë anëtarët e shtëpisë që janë ngritur në këmbë dhe qëndrojnë ashtu derisa të vijnë vishkujt. Buzmi vendoset pjerrtas, kurse përmbi te kryq edhe gjashtë vishkuj.
Vendosja e buzmit dhe ritet lidhur me të, sic u tha më herët, dallojnë nga vendi në vend. Kështu në Dukagjin “ buzmi bujar” na del si një shtagë – dru arre i lëmuar e i drejtë bashkë me një degë hardhie; vëhen në zjarr të kryqëzuara dhe thuhet “ Po vjen buzmi bujar me bulqi (bujqësi) e shtrri (dhis e qengja). (Tirtja)
Në Nikaj – Mërtur shkopinjtë (tre) i vënin kryq në zjarr dhe i “ushqen” i zoti me të zonjën e shtëpisë, duke i ofruar nga cdo lloj i ushqimit nga pak. Nga sasia e shkumëzimit të buzmit në anën ku qëndronte i zoti i shtëpisë parashikohej bereqet kurse në atë anë ku qëndronte e zonja e shtëpisë parashikohej bulmet. (Tirtja,78,178)
Në Kuq të Malit të Zi, me qëllim që të shtohej bagëtia, mbi buzm qëndronte një vajzë e vogël e shtëpisë.
Në Brisk të sipërm përmbi vishkuj vënë kryq nga një krye prej cdo lloj harrdhie që kanë në vreshtë: cyleku (rrush me erë të ngjashme si luleshtrydha), zadrimore (lloj rrushi), gradeshije, rrezagie, vollunje. Nëse ato do të qesin lëng aty ku janë të prera tregojnë se do të bëjnë vitin që vjen.
Përpara se të përgatitej tryeza, e zonja e shtëpisë në Dukagjin, nikaj, e Mertur shtronte bykun. Në Këllëzë të poshtme me këtë rast atë e qesin rreth vatrës. Në Ljare, kur të digjen të gjitha ato që janë vënë në zjarr, i zoti i shtëpisë i stërpikë me rradhë, buzmin e pastaj vishkujt, në drejtim të të lëvizjes së diellit. Krahas këtyre ritualeve magjike, zakoni apo riti i buzmit është i përcjellë edhe me lutje fetare. (Doda)
Për etimologjinë e fjalës Buzm ka shkruar filologu i shquar Eqrem Cabej. Ai mendon se kjo fjalë është autoktone shqiptare dhe se rrjedh nga:
rrënja indoeuropiane * bhau-; * bhu-; “rrah, godit, bie, shtyj” që në latinishte është – fustis; “shkop”
islandishte e vjetër – bauta; “me rrahë, me shty”
butr “kërcu”
gjermanishte e mesme – buzze “Cung, grumbull”
norvegjishte dialekt – butt “kërcu, cung”
shqip – mbys, mbyt
kurse forma – busm = bus-m rrjedh nga
forma * butio- apo * butt-
me ndërrimin e ditur tt : s
Buzmi mund të ishte nga drunj të ndryshëm. Psh. në Malësi të Madhe si buzm shërbente një degë hardhie dhe disa drunj (kërcunj) (Tirtja). Mbi njërin dru vendosnin bukë dhe djath, mbi një tjetër një gotë raki dhe vështronin se në c’anë lëshonte lëng dega e hardhisë që nxerrej nga zjarri i vatrës. Pastaj parashikonin se cka do të bënte më mirë vitin që do të vijë, vreshtaria apo bagëtia dhe bulmeti.
Në Fier kërcuri i kërshëndellave ishte një trung i madh lisi ose shkoze. Është me interes të shënohet këtu se ky trung në Fier, në Paftal të Beratit e krahina të tjera të jugut digjej nga pak natën e kërshëndellave, fikej e përsëri ndizej natën e Vitit të Ri, fikej sërish dhe digjej përfundimisht me 6 Janar. Besohej se ishte mirë për bereqet, shtim në begati e mbarësi në familje.
Në Leshicë të Përmetit vihej kërcuri i posaqëm i Vitit të Ri dhe kur digjej e shkrepnin plaku e plaka duke shqiptuar “kecra e shqerra, dhen e dhi, nuse e djem plot në shtëpi”, formula këto të përafërta me të Mirditës ku me këtë rast gjatë shkrepjes ose gjatë djegjes së dëllinjës në zjarr thuhej:”dhiz e kingja, lopë e vica”.(Tirtja)
– Buka rituale
Buka rituale në traditën popullore zë vend të rëndësishëm e pothuaj edhe kryesor në shumë zakone (si psh. të dasmës) e sidomos në ritet e motmotit të cilat kryesisht kanë karakter agrar. Me përgatitjen e bukës rituale thua se populli dëshironte në mënyrë magjike të ndikojë në begati si dhe preventivë nga e keqja. Kjo ndodh edhe me rastin e festimit të Kërshëndellave.
Kështu në Ljare, bukën rituale e paraqiste kulaci prej miellit të grurit i cili piqej në furrë. Në Shestan kulacit i qesin hudhra (e cila i ruan nga cdo e keqe). Buka rituale shpeshherë, në shumë vende i jepej bariut (Doda) kurse në vende të tjera ajo vendosej në objekte me destinim të ndryshëm, apo për qëllime të ndryshme.
Në rrëzë të Tepelenës, me 24 dhjetor që quhej edhe “Dita e Kolendrave”, përgatitnin kulaca. Kulaci apo kolendra e parë ishte e qeve dhe varnin në mur të vatrës për t’i sjellë mbarësi shtëpisë. Fshatari kur fillonte lërimin e arave në pranverë e thyente këtë kolendër ke balli i qeve dhe ua jepte për ta ngrënë.
Në Permet përgatitnin kolendra apo kulc të rrumbullakët me një vrimë në mes e të zbukuruar përsipri. Për shtëpinë, bujqësinë e gjënë e gjallë bënin një kolendër të posacme, duke bashkuar tre kolendra bashkë në trajtën e një trekëndëshi, të cilën e varnin në vatër…(Tirtja)
Si bukë rituale njihej edhe “peta” (pitja), një lakror brenda të cilit futeshin lloje të ndryshme perimesh: presh, qepë, groshë, kungull dhe qull i bërë nga thelpinj arrash (Tirtja)
Sikurse buka rituale ashtu edhe frutat, në besimet popullore kanë paraqitur demonin e llojit të tyre, kështu që kudo në vise të ndryshme të Shqipërisë, në veri e në jug, dikur ishte zakon të ruheshin që në vjeshtë fruta të ndryshme si: fiq, mollë, ftonj, gështenja e në mënyrë të vecantë arrat që i gjejmë kudo ndër shqiptarë (Tirtja)
– Veprimet e tjera magjike
Ndër veprimet e shumta magjike të cilat përcillen me ceremoniale të ndryshme, me rastin e datave të rëndësishme të motmotit, në Kosovë dhe Shqipëri Veriore janë të njohura edhe veprimet magjike apo ritualet me gaca.(Xhemaj; Krasniqi) Psh. në Has dhe Zym është e njohur shprehja “Me ba gaca karricë” që nënkupton se me gacat e mbledhura nga buzmi, para dyerve të dhomës, shtëpisë, hambarit, kotecit, vathës etj. bëjnë formën e kryqit.
Përveç kësaj, me gaca edhe parashikohet prodhimtaria bujqësore në vitin që pason dhe kjo bëhej kështu: në një tepsi vendosin disa gaca nga buzmi dhe cdonjëra prej tyre emërohet me emër drithi apo peme. Pastaj tepsia mbulohej me saç. Pas një kohe, apo të nesërmen në mëngjes, shikohen gacat dhe ajo që ka mbetur më e plotë (pra është shndërruar më pak në hi) tregon se vitin e ardhshëm do të jetë më e suksesshme.(Xhemaj)
Në Dukagjin (Shalë, Shosh, Mirditë) kur hyn buzmi, dikush prej të pranishëmve blegëron si dele, tjetri mekron si dhi, dikush pall si lopë,tjetri bërlyket si kau, fëmijët imitojnë zërin e qengjave, edhave dhe vicave të vathit. Kështu s’prajnë duke ndjekur me zë të gjitha shtazët shtëpiake deri sa i zoti i shtëpisë të vendosen buzmat në zjarr dhe me nderim e mbulon me shpuzë zjarri duke i ruajtur të mos digjen skajesh, sepse me ato urë(unë) të nesërmen duhet bërë lëmin (Krasniqi)
Kur në Ljare shtrohet sofra për darkë, vendosen po aq lugë sa anëtarë ka familja, pa marrë parasysh a janë të gjithë të pranishëm apo jo (për shkak të kurbetit) (Jankaj)
Ushqimi për darkën e Buzmit zakonisht është prej drithi dhe pa mish, ndinjëherë në disa vende hanë peshk. Përjashtim bën Malësia e Madhe ku zakonisht flijojnë një dash. Prushin e ndanin nëdysh dhe linin gjakun të derdhej në vatër aty midis zjarrit. Këtë gjak e përdorin si ilac për njerëz apo bagëti (Tirtja)
Një pjesë mishi ua ndajnë të varfërve kurse pjesën tjetër e hanë vetë. Gjakun e përzier me hi dhe bukë e ruajnë si ilac për njerëz dhe bagëti.(Tirtja)
Në Brisk afër Ljares, gjatë darkës, për një moment të gjithë të pranishmit lakoheshin në një anë duke u prekur me krahë. Më këtë veprim magjik shprehej dëshira që drithi në arë të dukej poashtu nga pesha e farës.(Jankaj)
Në Lug të Baranit (Leshanë, Dushkajë dhe Rekë (në Kosovë), bëhet ceremonial i ngjashëm si në Ljare. Para darke sjellin në odë duaj talle misri (misërishte) ose kashte, eshkrepin dhe ulen në të rreth sofrës. Pas darke ashtu ulur bëhet ceremoniali në fjalë: të gjithë fillojnë të lakojnë në trupin djathtas e majtas, duke prekur krahun për krah të shoqi shoqit dhe të gjithë thonë me zë jo fort të lartë:” Arë mbarë – duej në arë”. Kjo bëhet si veprim magjik që në arë misri e gruri të bëhet me bollëk. Kjo tallë ose kashtë nuk mbledhet atë natë, as nuk fshihet oda.(Krasniqi)
Në veprimet e shumta magjike rëndësi të vecantë kishte edhe kashta që ishte simbol i plleshmërisë dhe begatisë. Për këtë arsye në disa vise shqiptare, në Veri e Jug, deri vonë ruhej zakoni për të lënë në arë dicka pa korrur. Diku kjo pjesë e arës korrej më vonë e diku nuk korrej fare e thuhej se linin për ta ngrënë gjithë “malukatët e tokës” (shpendë e kafshë të egra, insekte) Fuqia e kashtës si lidhje me demonin e drithit edhe në ritet e kërshëndellave ka rol të rëndësishëm. Në përgjithësi ndër shqiptarë kashta vihej e kryqëzuar nën sofër, në mbrëmje kur hanin darkë. Mbas darke, kjo kashtë hiqej prej aty dhe vihej në një qoshe të dhomës ku e linin deri të nesërmen bashkë me tryezën e bukës së shtruar me të gjitha ushqimet. Me këtë kashtë të nesërmen përgatitej lëmi. (Tirtja)
– Përgatitja e lëmit
Përgatitja e lëmit është ceremonial shumë i rëndësishëm si me rastin e kërshëndellave ashtu edhe me rastin e disa festave të tjera me karakter të ngjashëm (agrar). Ky ceremonial është i përhapur pothuaj në të gjitha trevat shqiptare, ndërsa në vete ngërthen edhe disa veprime të tjera magjike ku përpos kashtës si element më i rëndësishëm në këtë rast (që paraqet demonin e dreirhit), përdoren edhe gacat, ushqimet e ndryshme, matja e pemëve etj.
Lëmi zakonisht përgatitej me 25 dhjetor para lindjes së diellit, në oborr të shtëpisë, në arë apo fushë dhe pothuaj çdo vjet bëhej në të njëjtin vend me cka tregohet se paraqiste vend të shenjtë. edhe në përgatitjen e lëmit nga vendi në vend mund të ketë dallime në disa elemente, por përgjithësisht destinimi është i njejtë. Kështu, psh. për ta bërë lëmin zakonisht shkonin një burrë e një grua, ose një burrë e një a më shumë fëmijë. Para se të shkonin duhej të laheshin mirë që të mos e “përdhosnin lamin” sepse përndryshe nuk do t’i “kushtonte të bërit”.
Lëmi ishte zakonisht një rreth i ndërtuar prej kashte dhe atë e prente në mes një kryq poashtu prej kashte. Pasi që formohej lëmi në të kryheshin rituale të ndryshme magjike, kështu në Nenshejt të Mirditës hidhnin mbi këtë lëmë copat e buzmit apo kashtë duke thënë: “kaq u bëftë lëmi i drithit”, apo djali rrokullisej në arë te lëmi duke thënë: “kaq u bëftë trangulli, kungulli, kollomoqi, speci” etj
Në lëmë zakonisht merreshin ushqime të ndryshme: bukë, djath, pite dhe raki. Aty kryhet rituali i ngrënjes dhe pirjes.
Lëmi në përgjithësi kishte rëndësi të madhe dhe lidhur me të ekzistonin bestytni të shumta për forcën e saj magjike. Kështu lëmi cdo herë duhej të konsiderohej si vend i shenjtë i cili nuk guxon të dëmtohet, të fëlliqet, të ndërtohet dic mbi të, të mallkohet. Mosprishja e lëmës dhe rrespektimi i saj sjellte bereqet dhe shëndet.
Në lëmë gjithashtu kryheshin rituale magjike me gaca. Gacat e buzmit i fërkonin dhe ndërkohë thonin: “ gacë e meshkuj”. Pastaj me gaca të arrës e lajthisë pranë kosheres së drithit thonin:” Gacë e karricë, gacë bereqet”. Prej këndej shkojnë në ahur të bagëtisë dhe prap duke fërkuar buzmat thonë disa herë: “gacë e gja, gacë e lopë, gacë e dele” etj. varësisht prej llojit të bagëtisë që ka shtëpia. (Krasniqi)
Pas ceremonialit të lëmës apo krahas saj bëhej një ceremonial mjaft i përhapur, ai i “matjes së pemëve”. Me kashtën e mbrëmjes dhe me sëpatë, një djalë dhe një burrë i shtëpisë dilnin në kopsht. Burri me sëpatë kur i afrohej pemës , matej ta priste duke thënë “ban se të preva”, kurse djali përgjegjej në vend të pemës “Më fal se të ndjeva”, apo “ Mos më prëj se do të baj me thes”. Pas kësaj përgjegje burri lente prerjen, merrte pak kashtë nga krahu i fëmijës dhe lidhte me të pemën. Kjo përsëritej edhe me pemët e tjera. (Tirtja; Krasniqi)
Me rastin e kërshëndellave te shumë popuj janë të njohura karnevalet e organizuara nga grupet e të rinjëve. Këtë dukuri e ndeshim edhe ndër shqiptarët e disa vendeve. Kështu psh. në Ulqin, 25 dhjetorin e quajnë “Ditë të Kolendrave”. Njerëzit venin maska të ndryshme lëkure me anë të të cilave kamuflonin identitetin dhe ashtu luanin role të ndryshme. Më vonë organizimi i tyre mori vetëm karakter argëtues me emrin “karnevalet” apo “surratat”. Deri në Luftën e dytrë Botërore këto vazhduan të organizoheshin rregullisht për nder të Vitit të Ri. (Brisku)
Në Has dhe zym isshin të njohur Kullanët apo Kllanët. Këta ishin një grup meshkujsh, të moshuar, që për kërshëndella këndojnë shtëpi më shtëpi. Ata kanë prisin e tyre i cili ishte njeri i shkathët. Ai zakonisht ishte i hipur në kalë me samar. Kalit ia ngarkojnë stenikët (për verë) dhe dy duqe (strajca) për tagji dhe për pite që u dhurojnë të zojat e shtëpisë. (Berisha)
Kullanët ishin të veshur mirë e bukur. Si shenjë se kanë ardhur në shtëpi ata shtienin me pushkë. Njerëzit e shtëpisë dilnin jashtë dhe i uronin njëri tjetrit kërshëndellat e pastaj ata fillonin të këndonin. Derisa këndonin, shtëpiarët në njrëm strajcë venin tagji për kalin e në anën tjetër pite për kllanët. Në shishe derdhnin verë. Kullanët shkonin në cdo shtëpi pa marrë parasysh se cfarë besimi kishin. Këndohej deri në mesnatë kur ishte ceremonia e meshës së mesnatës. (Berisha)
KËRSHËNDELLAT
Në mesnatën e 24 dhe 25 dhjetorit, katolikët shqiptarë shkojnë në kishë të përcjellin meshën e mesnatës.
Në Ljare, përvec meshës së mesnatës shërbehet edhe mesha e mëngjesit dhe e mesditës. Barinjtë që në mëngjes marrin ndonjë filiz dafine dhe ulliri dhe me to u grahin deleve, dhive, lopëve dhe bagëtive tjera duke i cuar për të kullotur. Ljara, meqë është një fshat relativisht i madh dhe meqë është zakon që pas dreke të gjithë të shkojnë për t’ua uruar kërshëndellat njëri tjetrit, ata kanë caktuar dy ditë për vizita. Ditën e parë njëra gjysmë e fshatit shkont’i uroj tjetrës kurse ditën e dytë gjysma tjetër të parës. Për të uruar shkojnë të gjithë fshatarët pa marrë parasysh fenë. (Doda)
Është me rëndësi të përmendet se në ritet e motmotit si ndër shqiptarë ashtu edhe ndër popuj të tjerë ekziston edhe tradita e përshëndetësit këmbëmbarë. Për këtë dukuri elementet dhe rstet më interesante na i ofron autori Mark Tirtja sipas të cilit përshëndetësi këmbëmbarë zakonisht ishte një njeri i caktuar i cili për festat e Vitit të Ri,kërshëndellave apo ndonjë feste tjetër me karakter bujqësor apo blegtoral shkonte i pari, herët në mëngjes, për urime. Ky duhej të ishte një njeri i lumtur, me prindër të gjallë, i mencur, i bukur etj. Zakonisht ishte fëmijë por mund të ishte edhe vajzë apo njeri i rritur. Edhe ky element në kulturën tonë na paraqitet në forma të ndryshme e në kohë të ndryshme. (Tirtja)
Kështu, në rolin e përshëndetësit këmbëmbarë mund të numërojmë grupet e fëmijëve që shkojnë për të uruar, siç janë kolendarët në ditën e kolendrave dhe për vit të ri, grupet e fëmijëve për ditën e verës, për shëngjergj apo ndonjë rast tjetër.(Tirtja)
Kishte raste që në rolin e përshëndetësit ishte një kafshë e caktuar që futej në shtëpi këtë ditë a natë e ndonjëherë edhe flijohej për festë. Gjithashtu si përshëndetës konsideroheshin edhe njerëzit që e sillnin buzmin brenda në shtëpi.(po aty,193)
Në Malësi të Madhe, përshëndetësi këmbëmbarë në formë kafshe ishte dashi i flijuar në vatër, kurse si mbeturinë e kësaj dukurie në Përmet kishte mbetur vendosja e brinjëve të dashit në prush të vatrës. Ndërsa në Devoll të Korcës këtë rol e luante arusha në mënyrë fiktive e cila gjatë ritualit kinse duhej të hante më e para bukën rituale.
Në disa fshatra të Mirditës natën e buzmit e zoja e shtëpisë dilte para derës dhe thërriste “O lepur, o lepur, hajde e ha bukë me ne sonte, por mos brej pemmët e mos na ha laknat në kopsht. Një gjë e tillë këtë natë praktikohej edhe në Kosovë ku, krahas egërsirave të tjera thirrej edhe lepuri për darkë.(Tirtja)
Derri i flijuar për kërshëndella poashtu mund të ketë lidhje me përshëndetësin. Në Mirditë dhe në trevat tjera të Shqipërisë Veriore disa “shenja” të derrit, të caktuar posaqërisht për këtë festë i hanin i gjithë fisi në “darkën e thiut’. Bashkarisht hahej koka e derrit, mushkëritë dhe gjaku i pjekur në tepsi në furrë (gjaku ishte i perzier me miell).(Tirtja)
Të kthehemi prap në Ljare. Siq u tha më sipër me 25 dhe 26 dhjetor në Ljare janë ditët e vizitave dhe të urimeve.
Me 27 dhjetor pastrohet shtëpija dhe qitet “hanraku”(Lëmishtja) jasht sepse siq u tha se në disa vende kashta prej natës së buzmit nuk pastrohet por vetëm mënjanohet në një kënd të dhomës, kurse me 27 dhjetor e zoja e shtëpisë para se të lindë dielli me ato dorëza të kashtës që ishin afër vishkujve lidh hardhijat, fiqtë dhe pemët e tjera të buta. Një pjesë të kashtës e qesin kryq në disa vende, nëpër të gjitha arat e mbjella me grurë, hudhra dhe bimë të tjera,si dhe në vreshta e pemishte. Pra, byku qitet nëpër ara e kopshtije e me kashtë e thekne lidhen pemët, që toka e pemët të jenë të frytshme.(Jankaj,76,286;Doda,90.267-268). Pra, siq shihet, në Ljare me datën 27 kryhen ritualet të cilat në vendet e tjera bëhen menjëherë pas “natës së buzmit”. Ditën e 27 dhjetorit në Ljare e quajnë edhe Ditë të Grave meqë këtë ditë ato të veshura me veshje popullore vizitojnë njëra tjetrën.
– THEKSE NË RITET E KËRSHËNDELLAVE QË I GJEJMË EDHE TE SHQIPTARËT E BESIMT MYSLIMAN
Është thënë edhe më parë se festa e kërshëndellave megjithëse konsiderohet si festë më e rëndësishme e krishterizmit megjithatë ajo festohet me elemente të shumta të riteve pagane. Këto rite dita më ditë shkojnë e redukohen si për shkak të ndikimeve të ndryshme kulturore ashtu edhe për shkak të dinamikës së madhe të jetës bashkëkohore. Si më të reduktuarat natyrisht se këto rite të kërshëndellave i gjejmë te shqiptarët me besim mysliman, mirëpo, është me rëndësi të ceket se ato pak rite që gjallojnë ende, janë të ruajtura në mënyrë mjaft të denjë, edhe pse të shumtën e rasteve, të bartura në datat tjera të cilat festoheshin si festa me karakter të njëjtë, pra bujqësor e blegtoral dhe që ishin të lidhura ngusht me vetë mënyrën e jetës së tyre dhe cdo gjë që e përcjell atë.
Kështu ndër ritualet më besnike të kërshëndellave me origjinë pagane, padyshim është ndezja e buzmit. Se buzmin e ndeznin edhe shqiptarët e besimit mysliman flasin edhe studimet më të hershme si ato të shkencëtarit Hahn, i cili shënoi se në Ric (Rrezë e Tepelenës) nata e 23 dhe 24 dhjetorit kalohej rreth e përqark zjarrit. Në të futnin tri degë qershie. Pasi që digjeshin i hiqnin dhe i ruanin me qëllim që djegjen ta përsërisnin me 1 dhe 6 Janar. Me 6 Janar, hirin e ruajtur nga të tri netët, së bashku me copat e shkopinjëve i shpërndanin nëpër vreshta. Edhe në Labëri, gjithashtu mbahej zjarri tërë natën i ndezur. (Cabej)
Rast tjetër i paraqitjes së buzmit ndër shqiptarë të besimit mysliman është ai i fshatit Samodrezhë afër Prishtinës. Ata kishin tre buzma- drunj të qarrit, krekcit dhe të poleskës. Këta drunj i digjinin natën e kërshëndellave. pasi digjeshin, merrnin aq gaca sa lloje drithi mbillnin dhe cdo lloji ia caktonin nga një gacë. Në mëngjes shikonin se cila gacë është shndërruar më pak në hi dhe kështu parashikohej se cili lloj i drithit do të bëhej më shumë në atë vit. (Krasniqi)
Pastaj, në fshatin Poturovc (komuna e Lipjanit) ku të gjithë banorët janë të fisit Berishë, edhe tash ka raste kur u maten pemëve me sëpatë duke i thënë po të njejtat fjalë me atë forcë magjike me të cilën sigurohej fryti i mirë i pemëve në verë. (Krasniqi)
Praninë e riteve të kërshëndellave ndër myslimanë, e dëshmojnë edhe këngët që ata ende i këndojnë e në të cilat bëhet fjalë për ritet e përshkruara. E tillë është kënga e kënduar nga Mihane Bajraktari prej Kishnarekës së Drenicës, të cilën e shënoi B. Bajraktari (VI,76,275) të titulluar “ Bozhiqi” si dhe kënga e kënduar nga Drita Gashi prej Klinës e shënuar nga J. Kadishani dhe të titulluar “Kënga ë Buzmit”. (VI,76,272)
Të shumtën e rasteve shqiptarët e besimit mysliman ritet e kërshëndellave i bartën në data tjera të motmotit e sidomos në Ditën e Nevruzit. Kështu, në Debresh të Gostivarit pamë se me rastin e natës së Nevruzit, gjatë ceremonialit të darkës takojmë vendosjen e kashtës nën sofër dhe lidhjen e pemëve me atë kashtë sikur me rastin e natës së buzmit në vendet tjera. Poashtu takojmë kultin e ujit kur ujiten rrënjët e pemëve sikuse me rastin e ditës së bekuar kur stërpiken arat dhe fushat si dhe ritet magjike për të lashtat për të cilat rite autori nuk jep përshkrime detale por që na përkujtonë në ato me gaca që bëhen për të njëjtin qëllim.
Edhe në Strugë, ponë Ditën e Nevruzit, dy persona pa marrë parasysh gjininë, dalin me thes, kashtë e sëpatë me qëllim që t’u maten pemëve e t’i lidhin me kashtë duke u nisur nga i njëjti motiv, ai i sigurimit të frytit të mbarë. Këtu,pra, janë të ruajtura me besnikëri edhe motivi edhe rekvizitet që ata përdorin.
Në Ulqin, ndoshta për shkak të ndryshimeve gjeografike dhe për shkak të ndryshimeve ekonomike që ekzistojnë aty krahas vendeve tjera i njëjti rit kryhet me pak ndryshime. aty një plak dhe një plakë merrnin me vete petulla dhe sëpatën dhe shkojnë në ullishte për të bërë matjen e ullinjëve. Petullat u ofrohen drunjëve të ullirit, e rituali i të ushqyerit fiktiv ndeshet në shumë raste dhe mënyra edhe në ritet e kërshëndellave siç edhe patëm rastin të shohim. Pastaj, po në Ulqin, në ditën e Nevruzit është bartur organizimi i kolendrave apo carnevaleve, ritual ky tipik për ritet e kërshëndellave edhe te shumë popuj tjerë anë kënd botës.
Element tjetër mjaft i ruajtur ndër shqiptarë me besim mysliman është edhe ruajtja e frutave të ndryshme (arra, ftonj etj) deri për Bozhiq kur ato nxerren të hahen për darkë. Madje në shumë familje me besim mysliman ky është element i vetëm që u ruajt por që praktikohet çdoherë.
Ndoshta është me interes të veçantë të theksohet një dukuri e cila është paraqitur në dhjetëvjetëshin e fundit në qytetin e Prishtinës. Këtu, me rastin e kërshëndellave, përpos qëshkojnë t’a përcjellin meshën e mesnatës besimtarët katolikë, në numër të madh paraqiten edhe të rinjtë me besim mysliman. Po atë natë në tërë qytetin gjallon atmosferë festive. Të gjithë të rinjtë kremtojnë deri në orët e mëngjesit nëpër lokale, kafeteri, restorane ku ndodhë të organizohet edhe muzikë e gjallë mu për këtë rast.
Padyshim se është më se e nevojshme që këto të dhëna për praninë e riteve pagane, e më vonë krishtere te shqiptarët me besim mysliman të plotësohen me më shumë fakte të reja nga terreni, megjithatë besoj se edhe me kaq arrihet të dëshmohet një dimension i rëndësishëm i unitetit kulturor të shqiptarëve. Kultura e një populli është shprehje shpirtërore e atij populli, kurse me këtë shohim se kultura shqiptare edhe në raste të ndryshme arriti që të shprehet shpirtërisht njejtë.